مهرداد حسن بیگی

میرزا جواد ملکی تبریزی از عارفان نامی معاصر شیعی میباشد. علما و دانشمندان شهیر پس از ایشان نظیر علامه طباطبایی، علامه حسینی طهرانی و امام خمینی (ره) از ایشان به بزرگی یاد کرده اند و برای نظریات ایشان جایگاه والایی قائل بوده اند. مطالعه «مبانی» و «دستورات» سلوکی ایشان که مبتنی بر اصول «هستی شناختی» و «انسان شناختی» عرفانی و عقلی وی می باشد، نمایانگر یک «نظام واره سلوکی» است. نظامی که عمل به دستورات آن انسان را به «توحید» و «لقاء الهی» برساند. مهمترین راهبردها و مؤلفه های این نظام سلوکی عبارتند از: «تفکر»، «علیت»، «وضع الفاظ برای ارواح معانی»، «جامعیت انسان نسبت به عوالم»، «فقر ذاتی سالک»، «محبت»، «اختلاف احوال سالکین»، «مراقبه»، «پایبندی به شریعت»، «توبه»، «توجه به اوقات و ایام خاص»، «مرگ آگاهی»، «قاعده رفق و مدارا»، «نفی دعوی کاذب»، «توسل به انسان کامل» و «توحید»؛ در این تحقیق کوشش شده است که با روش توصیفی تحلیلی ضمن بر شمردن و توضیح هریک از این راهبردها و مؤلفه ها به تحلیل عرفانی – عقلانی آنها نیز پرداخته شود تا وجه انسجام و روشمندی نظام سلوکی میرزا بیش از پیش نمایان گردد. شایان ذکر است در تحلیل راهبردها و مؤلفه های نظام سلوکی میرزا سعی شده است تا حد امکان این تحلیل ها از درون نظام سلوکی ایشان ارائه گردد تا وجه اصالت و استحکام این نظام سلوکی آشکار گردد. بر این اساس اهداف این تحقیق به ترتیب عبارتند از: «استخراج و معرفی راهبردها و مؤلفه های نظام سلوکی میرزا جواد ملکی تبریزی»؛ «توضیح و تبیین راهبردها و مؤلفه های نظام سلوکی میرزا مطابق با آراء و نظریات ایشان» و در نهایت «ارائه تبیینی منسجم و روشمند بر اساس آموزه های عرفانی – عقلی از راهبردها و مؤلفه های نظام سلوکی میرزا در جهت تبیین انسجام و روشمندی این نظام سلوکی».

بدون تردید هر حقیقت و پدیده ی واحدی می تواند متعلق ادراکات و مشاهدات متنوع و متکثر قرار گیرد. اینکه چگونه می توان از حقیقت و پدیده ای واحد، ادراکات و مشاهدات متنوعی داشت به نحوی که از یکسو تمام آن ادراکات و مشاهدات را دارای حیثیت «واقع نمایی» بدانیم و از سویی دیگر در دام «نسبیت گرایی» معرفت شناختی گرفتار نگردیم، معمایی است که به نظر می رسد کلید گشایش را باید در میان مبانی حکمت متعالیه جستجو نمود. نگاه وجودی به مقوله «ادراک»، وقوع تشکیک در «ادراکات» و «مشاهدات»، اتحاد وجودی میان «علم» و «عالم» و «معلوم»، سنخیت وجودی میان «علم» و «عالم» و «معلوم»، محدودیت و تعین ذاتی و امکانی در جانب «مدرِک»، محدودیت و تعین ذاتی و امکانی در جانب «مدرَک»، «عین ربط بودن مظاهر حقیقت وجود» و «وحدت اتصالی وجود» از مبانی ای محسوب می گردند که می توان با کاربست آنها راه حلی موجه و روشمند برای تنوع پذیری ادراکات و مشاهدات بر اساس مبانی حکمت متعالیه پیدا نمود. کاربست مبانی مذکور به ما نشان خواهد داد که چگونه تمامی «سطوح»، «مراتب» و «لایه»های مختلف معرفتی که برای «حقیقت» یا «مدرَک» واحد قابل شناسایی و تصور است، می توانند در «سطح»، «مرتبه» و «لایه» خود دارای ارزش معرفت شناسی به معنای «حکایتگری از واقع» باشند.

در نگاه سید حیدر آملی مراتب سه گانه شریعت، مراتب طولی یک حقیقت است که هرگز از یکدیگر انفکاک ندارند. وی تکامل معنوی انسان را منطبق بر مراتب سه گانه شریعت می داند. در نگاه او نیل به کمالات معین هر شخص، ممکن نمی شود مگر با لحاظ تناسب مناسک شرعی با استعداد ذاتی افراد؛ به همین دلیل، هر کسی برای رسیدن به کمالات معین خود به برنامه و دستور العمل خاص نیازمند است که در شریعت ملاحظه شده است. ظهور شریعت و تبیین پذیری آن به وسیله عقل است. عقل محدود، ناتوان از فهم مناسک شرعی است و به دلیل محدودیت های ادراکی، انسان نیازمند به شریعت است. هدف شریعت تکمیل قوای علمی و عملی انسان است. از جمله دستاوردهای دیدگاه سید حیدر، پیوند مناسک شریعت با متن واقعیت است. با لایه های سه گانه ای که در متن هستی، معرفت و شریعت وجود دارد، تمام لایه ها به یک حقیقت عینی واحد باز می گردد. در واقع تمام لایه-های شریعت، اعم از مناسک شرعی و باورها ریشه حقیقی و اتصالی تکوینی خواهند داشت. در این نگاه، انسان در حین معرفت یابی به شریعت، التزام جدی به حفظ ظواهر متن شریعت را دارد. در ساحت عمل نمی توان بدون تحفظ به ظاهرمناسک شرعی، به باطن آن راه یافت. در این نوشتار با روش تحلیلی-توصیفی مبانی عرفانی این دیدگاه را استخراج نموده و ارتباط هر کدام از این اصول را با ابعاد مختلف دیدگاه سید حیدر تبیین شده است.