سید حمزه حسنی

تحریم برخی از صنایع در کشور طی سالیان گذشته، موجب شد تا بسیاری از شرکت های بزرگ صنعتی به دنبال تأمین نیازمندی ها از شرکت های داخلی باشند. در این شرایط و با توجه به اینکه بسیاری از نیازمندی ها در سایه همکاری شرکت ها رفع می شود، توسعه همکاری فناوارنه ضروری به نظر می رسد. علیرغم لزوم همکاری های فناورانه در شرایط کنونی، همکاری های فناورانه با چالش های جدی روبروست و در برخی از موارد این همکاری ها شکل نمی گیرد. در اینجا دولت می تواند با به کارگیری ابزارهایی این همکاری ها را توسعه دهد. هدف مقاله حاضر، شناسایی ابزارهای سیاستی توسعه همکاری های فناورانه شرکت های بزرک صنعتی با شرکت های دانش بنیان برای نیل به وضعیت مطلوب در ایران است. در این راستا با بررسی اسناد و مستندات و مصاحبه هدفمند از خبرگان این حوزه، ابزارهای سیاستی توسعه همکاری های فناورانه استخراج و با روش تحلیل مضمون موردبررسی قرار گرفت. این ابزارها را می توان در سه دسته ابزارهای تحریک عرضه، ابزارهای تحریک تقاضا و ابزارهای بهبود زیرساخت دسته بندی کرد.

به اعتقاد اندیشمندان، تولید کالا و خدمات دانش بنیان یکی از ملزومات تحقق اقتصاد دانش محور است. امروزه حمایت از این گونه فعالیت های اقتصادی به یکی از دغدغه های جدی دولت ها تبدیل شده است. حرکت اساسی این جریان در ایران از سال 89 و با تصویب قانون حمایت از شرکت ها و مؤسسات دانش بنیان آغاز شد. اما گام اول در این مسیر، شناسایی محصولات دانش بنیان است و تاکنون مدل هایی نیز به این منظور ارائه شده اما بکارگیری آنها با موانعی همراه بوده است. این مدل ها عمدتاً صنایع را تقسیم بندی کرده اند در حالی که واحد تحلیل در قانون مذکور، محصولات و خدمات است. در این پژوهش تلاش شده به روش نظریه بنیادی کلاسیک، شاخص هایی برای شناسایی محصولات و خدمات دانش بنیان ارائه شود. 26 نفر از خبرگان در یک نمونه گیری قضاوتی هدفمند مورد مصاحبه قرار گرفته اند و سپس، کدها و مفاهیم به دست آمده تحلیل و در قالب معیارهای شش گانه شناسایی محصولات و خدمات دانش بنیان نظم یافته اند. در گام بعد هم این نتایج با مفهوم قابلیت های پویا مقایسه شده و نظریه نهایی ارائه گردیده است. یافته ها نشان می دهد که شناسایی محصولات و خدمات دانش بنیان، از طریق بررسی قابلیت های پویای همه تولیدکنندگان آنها امکان پذیر است. لازم به ذکر است که بر اساس شروط شش گانه به دست آمده در این مطالعه، در فرآیند بازنگری آئین نامه ارزیابی شرکت های دانش بنیان (سال 95) معیار "شرط ورود شرکت های جدید" با عنوان "شرط قابلیت کپی برداری" به متن آئین نامه تشخیص صلاحیت شرکت ها و مؤسسات دانش بنیان اضافه شد.

تاکنون کمتر پژوهشی به بررسی نقش مؤسسات تحقیقاتی و سازمان های پژوهش و فناوری در نظام نوآوری پرداخته است. در مقاله پیش رو نخست به بررسی نقش دانش در اقتصاد دانش محور پرداخته شده و سپس نقش مراکز تحقیقاتی در نظام نوآوری و ساماندهی اکوسیستم نوآوری مورد بررسی قرار گرفته و بر اساس آن، چارچوبی برای بررسی وضعیت موجود و جایگاه مطلوب نقش آفرینی این گونه مؤسسات ارائه شده است. در مرحله بعد پژوهشگاه صنعت نفت به عنوان یکی از اصلی ترین سازمان های پژوهش و فناوری صنعت نفت کشور در کانون توجه قرار گرفته است. بدین منظور پرسشنامه ای طراحی و نظرات 109 نفر از صاحب نظران گردآوری و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. با استفاده از آزمون T یک نمونه ای، معنی داری شاخص ها به اثبات رسید و مشخص گردید که فاصله معنی داری میان وضعیت موجود و جایگاه مطلوب نقش آفرینی پژوهشگاه وجود دارد. به علاوه نتایج نشان داد که پژوهشگاه برای نیل به وضعیت مطلوب باید سه کارکرد "انتشار دانش و فناوری"، "تأمین مالی و تسهیل نوآوری" و "سیاست گذاری" (کارکردهایی که در متون این حوزه به عنوان کارکردهای اصلی مؤثر در شکل دهی اکوسیستم نوآوری شناخته می شوند) را در کانون توجه قرار دهد. بر این اساس، فعالیت های آتی پژوهشگاه صنعت نفت باید به گونه ای برنامه ریزی شود که این سازمان به نهاد ایجادکننده اکوسیستم نوآوری در صنایع نفت، گاز و پتروشیمی تبدیل گردد.