محمد متولی

در هنر پیشااسلامی ایران، نقش جانوری ترکیبی دیده می شود که به هارپی معروف است. این نقش، دارای سر انسان و بدن پرنده است و به عنوان موجودی فرازمینی، پیک مرگ و رهایی روح از جسم مطرح شده است. آغاز به کارگیری این نقش در هنر ایران باستان از دوره ایلام میانی و در هنر اسلامی، دوره سامانیان است. اوج حضور آن در آثار سفالی و فلزی دوره سلجوقی است. استفاده از این نقش در مقایسه با دیگر نقوش ترکیبی، میزان اهمیت آن را نشان می دهد و مؤکد هدفی برتر از تزیین صرف توسط هنرمند، یعنی انتقال مفاهیمی در حوزه دین، اعتقادات و فرهنگ است. نوع ترکیب این جانور در هنر ایران پیشااسلامی و اسلامی در عین شباهت، دارای تفاوت های ساختاری است که در طول زمان، باعث تغییر در محتوا و مفهوم آن گردیده است. در برخی دوره ها، هنرمندان برای القای مفاهیم خاص و جدید، از سر زن و عناصری همچون تاج برای تغییرات ساختاری هدفمند استفاده می کردند تا مفاهیم خاصی همچون شکوه شاهانه را منتقل نمایند. در دوره پیشااسلامی، این نقش دارای شاخصه های خاص همچون پای انسان یا چهارپا، نقوش گیاهی، دم ماهی و شاخ؛ و در دوره اسلامی با نقوش گیاهی پیچان، هاله نور و در آثار کاربردی همچون ظروف و مجسمه های تک پیکره دیده شده است. مطالعه و نمایش سیر تحول این نقش بر اساس فرم و محتوا در هنر ایران از دوره باستان تا دوره سلجوقی و سپس یافتن عوامل مشترک و متمایز در منقوش شدن آن در دوره پیشااسلامی و اسلامی، از پرسش های مطرح شده در این پژوهش است. نتایج نشان می دهد مذاهب پیشااسلامی و اسلامی، گسترش علوم و به ویژه نجوم، ادبیات کهن به خصوص شاهنامه؛ و عقاید و باورهای عامه از دلایل مؤثر در نمایش این نقش بوده است. این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه ایاسنادی انجام پذیرفته است.

سکاها اقوامی کوچ نشین و جنگجو بودند که در سده های ابتدایی هزاره اول ق.م در بخش غربی و شرقی دریای کاسپین سکنی گزیدند. اینان به زبان ایرانیان آن دوره سخن می گفتند و در منابع و متون کهن به سکاهای ایرانی معروف شدند. فرهنگ و هنر این قوم متناسب با نوع زندگی آنان، بیشتر در حوزه فلزکاری، به ویژه ساخت گنجینه آثار زرین بوده است. نوع تزیینات، تکنیک ساخت و فرم این آثار در مقایسه با سایر تمدن های هم عصر، دارای شاخصه های خاص است. یکی از این ویژگی ها، به کارگیری نقوش جانوران ترکیبی است که بر هنر دیگر جوامع تأثیر گذار بوده است. موزه ارمیتاژ روسیه، مجموعه آثار زرین چشمگیری از سکاها در اختیار دارد که در سال های اخیر رونمایی شده و فاقد مطالعات تخصصی برای شناسایی نقوش و کیفیت تصویری آثار است. این مجموعه تنوعی از گنجینه آثار زرین باکیفیت و با قابلیت های کاربردی متفاوت را نمایش می دهد که با نقوش جانوران ترکیبی مزین شده است. در این پژوهش به دنبال آن بودیم تا بدانیم ویژگی های بصری این آثار چگونه بوده است و نقوش جانوران ترکیبی با چه کیفیتی طراحی و اجرا شده اند؟ جامعه بررسی این پژوهش را ۲۲ اثر زرین مربوط به سکاها موجود در موزه ارمیتاژ تشکیل می دهد. نتایج به دست آمده نشان از به کارگیری فرم، تکنیک های دقیق و رویکردهای متنوع در طراحی و اجرای نقوش جانوران ترکیبی دارد که این آثار را دارای ارزش بصری ممتازی می کند. جانوران ترکیبی ۳۱ درصد از مجموع نقوش جانوری این مجموعه را به خود اختصاص داده اند که شامل نقوش ترکیبی حیوان-حیوان، حیوان-انسان و انسان-حیوان است. شناخت آثار این قوم، به عنوان قومی ایرانی و به ویژه تأثیر نقوش جانوران ترکیبی آنان در دوره های مهم هنر ایران می تواند ما را در یافتن و کشف بسیاری از راز و رمزهای آثار گذشتگان مانند هخامنشیان و اشکانیان یاری کند. این پژوهش به روش تاریخی-تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه ای- اسنادی انجام شده است.