عبدالله ولدی جهان آباد

نحو از قواعد حاکم بر انعقاد جمله حاصل می شود. هر آنچه زبان ادبی را متمایز از زبان خودکار ومتداول می سازد بر روی نحو زبان قابل اعمال است. جابجایی عناصر زبانی در محل های نحوی به اقتضای وزن و مسائل بلاغی میسر می گردد؛ لذا هر عنصر زبانی که از جایگاه نحوی خود جا به جا شده باشد به میزان نحو پایه یا صفر درجه نگارش قابل سنجش و شناسایی است. عبد القاهر جرجانی، قائل به تنوع جویی از طریق جا به جایی عناصر زبانی در تولید ساخت های نحوی است. خاقانی شاعری تنوع جوی است که الگوهای نحوی متعدد را در سرودن قصاید خود به کار برده است. در این پژوهش به شیوه توصیفی-تحلیلی 58 قصیده مردف خاقانی رده بندی و جملات آن ها شمارش شده است که تحلیل ها و داده های آماری حکایت از دو رویکرد کلی دارد: در مورد نخست، وجود ساخت های نحوی تکرار شونده در سطح عمودی و افقی قصاید به دلیل فراوانی تشخص یافته است و ویژگی ای از سبک قصاید را نشان می دهد. داده های آماری در رویکرد دوم بیانگر این است که هنجارشکنی های نحوی در قصاید مردف اسمی، ضمیری، عبارات اسمی و قیدی بسی فراوان تر از قصاید مردف فعلی رخ داده است. در نتیجه 7/70 درصد از 6391 جمله به کار رفته در این قصاید برخوردار از ساخت های نحوی بهنجار می باشد. بر همین اساس ساخت-های نحوی قصاید مردف خاقانی تقریبا بهنجار و مطابق نحو پایه در زبان فارسی است.

الگوهای معاصر در مطالعات ادبی حجت های روشنی برای اظهار نظر در باب موضوعات ادبی هستند. یکی ازین الگوها، الگوی انسجام هلیدی-حسن است که مدتی پس از انتشار توسط خانم رقیه حسن بازنگری و کمی بعد توسط هلیدی و حسن به شکل نهایی ارایه شد. چند دهه است که مطالعات شکلی بر اساس این الگو اهمیت روزافزون یافته است. از سویی اهمیت و توفیق خاقانی در شعر فارسی همواره مطرح بوده است. در این پژوهش با استفاده از نظریه تکامل یافته انسجام هلیدی و حسن (۱۹۸۵) در زبانشناسی نقشگرا به تحلیل و انسجام و پیوستگی در ابیاتی از قصیده خاقانی پرداخته شده تا مشخص بنا به الگوی هلیدی نیز از انسجام  بالایی برخوردار است.اگر چه استحکام ساختار شعر شود که در این قصیده ارتباط معنایی زنجیره های انسجامی چگونه محقق گردیده است. بر اساس این نظریه، انسجام روابط میان عناصر، سازنده متن است اما صرف دست یافتن به عوامل انسجام در متن آن کافی نیست؛ بلکه پس از نشان دادن این عوامل، بررسی پیوستگی متن مورد نظر برپایه هماهنگی انسجام، ضروری است. این پژوهش در پی دستیابی به عوامل انسجام و پیوستگی متن قصیده، منتهی شد به این نتیجه که ابیات خاقانی خاقانی محتاج تایید این گونه مدل ها نیست اما برهان قاطع و حجت موجهی ست که نشان می دهد الگوهای مورد پسند پژوهشگران امروزی نیز انسجام کلام بزرگان ادب پارسی را نیز تایید می کند.