وحید علی بیگی

طبق نظریه بینامتنیت، هیچ متنی بسته و خودمحور نیست. همه آثار ادبی از متون پیش از خود تأثیر پذیرفته اند. در ادب فارسی نیز نمودهای این تأثیر و تأثر به چشم می خورد. حافظ همواره به آثار پیشینیان توجه داشته و از آن ها بهره برده است. غزل های نظامی از سرچشمه ها و منابع الهام حافظ بوده است. در این پژوهش، با بهره گیری از نظریه بینامتنیت و با روش تحلیلی- تطبیقی، در دو حوزه ارتباط برون متنی و درون متنی، تأثیرپذیری حافظ از غزل های نظامی بررسی شده است. برآیندِ پژوهش، نشان دهنده اشتراکات سطحی و گاه عمیقی است که میان این دو شاعر وجود دارد. حافظ با وجود آنکه خود در غزل سرایی انقلابی نو بر پا کرد؛ اما در جای جای دیوانش، می توان نشانه ها و نمودهایی از همسانی های فکری و زبانی با غزل های نظامی را به خوبی ملاحظه نمود. حافظ از نظر برون متنی (روساخت)، در زمینه ضرباهنگ، وزن، قافیه، ردیف، واژگان، ترکیبات و سایر عناصر موسیقایی از غزلیات نظامی تأثیر پذیرفته است. در حوزه درون متنی(زیرساخت) نیز میان این دو شاعر پیوند آشکاری وجود دارد؛ تلمیحات، توصیفات، تصاویر، تشبیهات و تعابیر مشابهی میان غزل های این دو شاعر دیده می شود. وجود این ارتباطات، نشان از تأثیرپذیری و بهره گیری حافظ از غزلیات نظامی دارد. این بهره گیری نه از نوع تقلید، تکرار یا سرقت ادبی، بلکه با هدف آفرینش اشعار ظریف تری صورت گرفته است. این ارتباط ها به سبب تأثیر سنت های ادبی غزل سرایی بوده است که در میان این شاعران رواج داشته و حتی محیط زندگی و فرهنگ حاکم بر زادگاه آنان بی تأثیر نبوده است.

ب رخلاف نظریه کلاسیک که استعاره را موضوعی صرفاً ادبی و زبانی می داند، نظری ه معاص ر ادع ا می کند نظام ادراک ی ان سان، اساس اً سرش تی اس تعاری دارد و اس تعاره ب ه ش کل ناخودآگ اه و غیراختیاری، در زندگی روزمره انسان به طور گسترده به کار می رود. با طرح این نظریه از سوی لیکاف و جانسون ، استعاره مفهوم کلاسیک خود را از دست داد و وارد مرحله ی تازه ای از مفاهیم شد. تعاریف گوناگونی که از زبانشناسان در باب استعاره مطرح شد ما را برآن داشت تا شعر خاقانی را که اوج اعتلای انواع استعاره بود را مورد واکاوی قرار داده و تمامی مبانی زبانشناسی نوین را بر پایه استعاره مفهومی و تعاریف لیکاف و جانسون در شعر وی بیابیم، زیرا که وی در فهم استعاره، حوزه پنداری الف را مبدا قرار داده تا به وسیله عوامل شناختی بتوان به مقصد لفظ استعاری مورد نظر رسید. در این پژوهش که با روش تحلیل ابیات و توصیف آنها انجام گرفته، استفاده خاقانی از انواع نگاشتها با درک استعاره های گوناگون به همراه آوردن نمونه شواهد مثال بر پایه تحلیل و ترسیم اشکال مختلف برای فهم بیشتر مخاطبان شکل گرفته است تا این امر را به اثبات برسانیم که استعاره در شعر خاقانی از نظر زبانشناسی شناختی تمامی معیارهای موجود را داراست و نظریات معاصر درباب استعاره های به کار گرفته شده در شعر او نمود قابل توجه ای دارد.