سید حسن کریمی

همواره شناخت آینده آرزوی دیرینه بشر بوده است و در قرن معاصر تلاش برای پیش بینی، شناخت و ترسیم آینده ها در ملل و ادیان مختلف در دو مسیر علمی و غیرعلمی (رمالی، طالع بینی و…) دنبال می شود. برای تکمیل پارادایم آینده پژوهی به جمع آوری دیدگاه های متفاوت نسبت به آینده(ها) نیاز داریم. در این مقاله آینده اندیشی از منظر یهود به روش مروری و از طریق مطالعه اسنادی، با بررسی رویدادهای تاریخی مؤثر بر آینده (بدیهی است در حال حاضر آینده آن زمان جزئی از تاریخ شده است.) آغاز شده است؛ که نشان می دهد حتی برخی وقایع حتمی پیش بینی شده از قبیل ظهور حضرت موسی علیه السّلام به عنوان منجی بنی اسرائیل چگونه تغییر پیدا کرده است و تغییر آینده در تفکر یهود تثبیت شده است. در ادامه پیشران های شکل دهنده آینده یهود شامل اعتقاد به ماشیح، گئولا، سرزمین موعود و قیامت و نحوه تعامل یهود با این پیشران ها، رویکرد فعالانه (در مقابل منفعلانه) آینده اندیشی یهود را نشان می دهد. می توان گفت سیطره جهانی صهیونیسم امروز نتیجه آینده اندیشی یهود در طول تاریخ بوده است؛ که مطمئناً مقابله با تفکر حکومت جهانی یهود جز با اولاً شناخت جامع و همه جانبه این تفکر و ابعاد مختلف آن و ثانیاً رویکرد فعالانه، آینده نگارانه و عملیاتی سازی آن در محور مقاومت امکان پذیر نخواهد بود.

اسلام نه تنها با تولید ثروت مخالف نیست، بلکه چشم انداز تمدن نوین اسلامی عاری از هرگونه فقر و احساس نیاز مادی است. اما برخلاف دستاورد لیبرال دموکراسی که روزی پایان تاریخ تصور می شد، عدالت محور اصلی اقتصاد در تمدن نوین اسلامی است. در گام دوم انقلاب اسلامی، نیاز به شناسایی ابعاد و مشخصات و هم چنین طراحی الگوی مطلوب در تمام ارکان تمدن اسلامی داریم. در خصوص اقتصاد اسلامی پژوهش های متعددی انجام شده است و هم چنین پژوهش هایی با موضوع اقتصاد در تمدن اسلامی وجود دارد. ولی با توجه به ماهیت مردمی اقتصاد اسلامی و الگوی اقتصاد مقاومتی، در خصوص مهم ترین بخش این اقتصاد مردمی یعنی «کسب و کار» پژوهشی یافت نشد. تلاش شده است به روش تحقیق توصیفی تولید محتوا به شناسایی ابعاد و مشخصات و هم چنین طراحی الگوی مطلوب کسب و کار (در بخش خصوصی) در تمدن اسلامی پرداخته شود. جهاد اقتصادی، تیم سازی، ساختار رسمی، بهره وری و کیفیت، ضابطه مندی، درایت و بهره مندی از فرصت ها و عدالت به عنوان مؤلفه های کسب و کار مواهب الهی و تسهیل فضای کسب و کار به عنوان مؤلفه های محیط کسب و کار شناسایی و تبیین شده اند.

اگرچه تاریخچه آینده نگاری به دهه ۴۰ میلادی برمی گردد (Jemala, 2010)، کاربرد آن روز به روز به عنوان رویکرد میان رشته ای ارتقاء یافته نسبت به برنامه ریزی راهبردی، در دنیا گسترش می یابد. در ایران نیز آینده نگاری راهبردی طی دهه گذشته مورد توجه قرار گرفته است و با گذشت زمان کاربرد آن در سازمان های دولتی و خصوصی افزایش می یابد. در این پژوهش با هدف فراتحلیل (متاآنالیز) مقالات منتشر شده برنامه ریزی راهبردی و آینده نگاری راهبردی در ایران، در مرحله اول، مرور نظام مند ادبیات، تمامی مقالات منتشر شده حوزه آینده نگاری و مقالات برنامه ریزی راهبردی در ایران مورد بررسی قرار گرفت. در مرحله دوم بر اساس شاخص هایی که در این مقاله به عنوان معیار قرار گرفته اند، ۵۳ مقاله انتخاب و بر اساس روش فراتحلیل مورد نقد و بررسی قرار گرفت. بر اساس یافته های پژوهش خلأ مقالات آینده نگاری راهبردی که گام های کلیدی آن را به صورت روش مند مستند نموده باشند بسیار محسوس است و انتظار داریم خروجی آینده نگاری راهبردی، یعنی برنامه ریزی راهبردی به صورت روش مند و نظام مند باشد. ولی در میان تمام مقالات آینده نگاری راهبردی، تنها ۸ درصد مقالات این خروجی را ارائه نموده اند. سایر مقالات به پیشنهاد برخی راهکارها بدون اشاره به روش دستیابی به آن ها بسنده نموده اند و یا اساساً آینده نگاری راهبردی محسوب نمی شوند. (به طور سنتی و بدون آینده پژوهی، به برنامه ریزی راهبردی پرداخته اند.) در پایان، مدل بومی آینده نگاری راهبردی بر اساس نتایج فراتحلیل ارائه شده است؛ که شامل چهار مرحله چارچوب سازی (با روش تحلیل محیط داخلی و خارجی)، پویش افق (با روش تحلیل تأثیر متقابل)، پیش بینی (با روش سناریونویسی) و برنامه ریزی راهبردی (با روش سوات) می شود.