صدیقه پورخوش سعادت

برای شناخت جنبه های گوناگون تاریخ و فرهنگ مردم یک منطقه، سفرنامه ها ابزاری راه گشاست که اطلاعات درخوری ارائه می دهند. در این پژوهش چهار سفرنامه «میرزا فتاح خان، حاج سیاح، حاجی پیرزاده و اعتمادالسلطنه» از دوران قاجار انتخاب شده اند. این پژوهش با هدف بررسی مسائل اجتماعی و زیرساخت های اساسی آن در ساختار یک جامعه با روش توصیفی – تحلیلی در پی یافتن این پرسش است که چه مسائل اجتماعی در سفرنامه های منتخب دوره قاجار بازتاب یافته است. نتایج نشان داد که سفرنامه نویسان دو رویکرد نسبت به مسائل اجتماعی دارند: نخست مطرح کردن مسائل و زیرساخت ها و دیگری برشمردن معضلات اجتماعی. در هر دو بخش بیشترین توجه را به مسائل اجتماعی، حاج سیاح و حاجی پیرزاده داشته اند. پیرزاده بیشتر بر آنچه در سایر کشورها و به خصوص اروپا بوده تأکید داشته اما حاج سیاح بیشتر در مورد مسائل اجتماعی و معضلات داخل ایران سخن گفته است. او با زبانی انتقادی، از وضعیت نابسامان زیرساخت های اجتماعی در ایران گلایه دارد. مقایسه مشاهدات سیاحان در مورد مسائل اجتماعی، نشان می دهد که در دوران قاجار زیرساخت های اجتماعی در حد بسیار نامطلوبی بوده که قابل مقایسه با پیشرفت های کشورهای اروپایی در همان دوران نیست. همین امر، منجر به پدید آمدن عدم نارضایتی از حکومت، عدم رفاه اجتماعی، تبعیض های طبقاتی، افزایش مهاجرت و... در ایران گردیده بود.