شهناز کریم زاده

دولت صفویه به عنوان یک حاکمیت گسترده و فراگیر شیعه که در قرن دهم هجری در ایران شکل گرفت از جهات مختلف بررسی شده است، اما یکی از موضوعاتی که باید به صورت خاص بررسی شود جایگاه اندیشه مهدویت در این دوره و دستاوردهای علمی آن است. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی در نظر دارد به این پرسش پاسخ گوید که اندیشه مهدویت در جامعه عصر صفوی و تولیدات علمی آن، چه جایگاهی داشته است و تألیفات نگاشته شده در این دوره بر چه محورهایی از مهدویت تأکید کرده اند. یافته های پژوهش حاضر نشان می دهد که اندیشه مهدویت نه تنها در میان عامه مردم این عصر رایج بوده است بکه دو قشر محدثان و متکلمان به آن عنایت ویژه داشته اند. محدثان و علمای اخباری تلاش می کردند تا احادیث درباره امام مهدی (عج) را گردآورند، متکلمان نیز تلاش می کردند تا برای اثبات اصل مهدویت، استدلال های عقلی ارائه دهند. این دو رویکرد در کنار یکدیگر، موجبات تقویت جایگاه مهدویت در این عصر و پس از آن را فراهم کرده است.

باوجود داده های تاریخی متقن در مورد تولد و زندگی امام دوازدهم، ابهامات حاصل از زندگی مخفیانه ایشان گاه شبهاتی می آفریند که برآیند آن انکار اصل وجود ایشان است. درحالی که عصر غیبت صغری شاهد وقایعی بوده است که بررسی ابعاد مختلف و زوایای پنهان آن می تواند آن تااندازه ای دلایل حدوث غیبت امام دوازدهم شیعیان را تببین کند. براین اساس، پژوهش حاضر باهدف بررسی تأثیر سیاست پیشگیرانه خلفای عباسی بر حیات اجتماعی امام دوازهم شیعیان تا پایان غیبت صغری به روش تحلیلی- اسنادی انجام شد. نتایج بررسی ها نشان داد که سیاست ورزی حاکمان عباسی درقبال حیات امام دوازدهم از جهت گیری کلی ایشان دال بر حذف امام شیعه از گردونه اجتماعی پیروی کرده است، اما براساس اقتضائات زمان به دوره قبل از ولادت ایشان نیز تسری یافته و به اقداماتی برای پیشگیری از ولادت و انکار تولد امام دوازدهم و نیز تفحص پنهانی برای قتل مخفیانه ایشان منجر شده است که بر حضور و حیات اجتماعی آن امام تأثیرگذار بوده و سبب شکل گیری سبک زندگی خاصی برای امام زمان (عج) شده است. مخفی بودن ولادت و محل سکنای آن حضرت، محرومیت از حقوق مشروع، تغییر مکان های مستمر ایشان، اضطراب روایات، تفویض مدیریت شیعیان به نواب، داستان سرایی مخالفان و اتهامات بی اساس به امام زمان(عج) و شیعیان ایشان ناشی از وضعیت پیش گفته است.

حاکمیت اخلاف امیه بر مقدرات جهان اسلام پس از حدود چهار دهه از رحلت پیامبر(ص) یکی از شگفتی های تاریخ اسلام است که باوجود پژوهش های گسترده همچنان در خور واکاوی و خوانش های جدید از منظرهای گوناگون است. نظریه تحلیل گفتمان با ظرفیتی که دارد، می تواند برای بازنمایی جوانب ابهام و تبیین دلایل بقای حدود یک صده این جریان در هرم قدرت، مساعدت نماید. بدین منظور، پژوهش حاضر با استفاده از نظریه و روش تحلیل گفتمان لاکلاو و موف و با استفاده از تکنیک تحلیل داده های تاریخی به دنبال پاسخ به این سؤال است که شکل گیری نظام گفتمانی امویان و حذف رقیب یعنی، ائمه(ع) تا پایان عصر سفیانیان چگونه بوده است؟ یافته های این پژوهش حاکی از آن است که امویان از سویی با به متن کشاندن ارزش های جاهلی توانستند ذائقه امت اسلامی را که با مواهب ناشی از فتوحات به سوی مادیات سوق یافته بود به فاصله از ارزش های اسلامی جهت دهند و از سوی دیگر با دادن پوشش عقیدتی به اقدامات خود، خلفای اموی را جانشینان به حق پیامبر اسلام(ص) نشات دهند.