محبوبه پناهی

مقامات حریری اثر مشهور ابومحمدقاسم بن علی حریری بصری متولد ۴۴۶ ه.ق. است. این اثر ادبی از کهن ترین داستان های مصور ادبیات عرب دوران خلفای عباسی می باشد؛ ادبیات بی نظیر، جاذبه های داستانی به همراه انتقادات اجتماعی، آموزه های اخلاقی و تربیتی از ویژگی های منحصربه فرد آن است. محمود واسطی با مصور کردن این اثر نه تنها مکتب نگارگری بغداد را پی ریزی نمود، بلکه فرهنگی مصور از شرایط اجتماعی، رفتاری و اخلاقی آن روزگار به وجود آورد. از منظر نقد اجتماعی محیط بر ادبیات تاثیر دارد، و ادبیات نیز بر محیط اجتماعی موثر است. پژوهش های جامعه شناسی ادبیات نشان می دهد، برای شناخت اندیشه اجتماعی می توان از آثار شاعران و نویسندگان یاری طلبید. در نقد اجتماعی به روابط متقابل ادبیات و اجتماع توجه شده است؛ از این رو، مهم ترین راه بررسی و تحلیل آثار ادبی، فلسفی و هنری نمایشنامه ها، نقد و تحلیل اجتماعی است. با توجه به جایگاه ارزشمند مقامات حریری و ادبیات غنی و فن سخنوری و نیز این که نقدهای اجتماعی حریری تاکنون مورد توجه قرار نگرفته است، این پژوهش مختصرا، مهم ترین نقدهایی را که درون این اثر وجود دارد، بررسی می کند. انتقادات درون متن مقامات به سه عنوان حکومتی، رفتارهای عقیدتی - اجتماعی و اخلاقی - اجتماعی تقسیم می شود؛ که حکومت، عوامل آن، گروه های خاص تأثیرگذار اجتماعی و افراد مختلف جامعه را دربر می گیرد. این انتقادات نمایان گر ذهن جامعه گرای حریری و واسطی هستند. هر دو هنرمند، نویسنده و نگارگر، در این اثر، زشتی های سیاسی، اجتماعی، رفتاری و اخلاقی جامعه را درد پیکره انسانی می دانند. حریری کاستی های اجتماعی، اخلاقی و رفتارهای سیاسی نادرست را با زبان نوشتاری و تصویری تلخ و گزنده بیان نموده و حاکمان، عالمان و مفسران و موعظه گران مذهبی زمان خود را مورد انتقاد قرار داده است. از نظر او جامعه سالم و عادل بستر پرورش و سازنده انسان کامل است و سازندگی اجتماعی بشری را در گرو به پای بندی مسایل شهروندی و اجتماعی می داند. این مقاله با روش نقد اجتماعی به توصیف و تحلیل متن نوشتاری و تصویری مقامات حریری می پردازد و به واقعیات جامعه اجتماعی آن روزگار و هم چنین، به نتایج تحقیق دست خواهد یافت.