سکینه تاج الدینی

شناسایی و بررسی تاریخ تحولات بناهای اسلامی، نشانگر تداوم سنت ها بوده؛ به گونه ای که معماری ایرانی- اسلامی، در هر دوره از سنت ها و الگوهای دوره قبل، متناسب با تحولات و نیازها بهره برده و آنها را تکامل بخشیده است. این پژوهش، به بررسی تزئینات سه دیوارنگاره (چوگان، شکار و بزم) در دو بنای شاخص عهد صفوی؛ خانه پیرنیا (کاخ نائین) و کاروان سرای گنجعلیخان، می پردازد. از آنجایی که این بناها نقوشی با مضامین مشابه داشته و در بازه زمانی نزدیک به هم ساخته شده اند، این سؤالات مطرح شده که چه وجوه اشتراک و افتراقی در عناصر تزئینی آنها وجود دارند؟ و آیا می توان نقوش دیوارنگاره های این دو بنا را تحت تأثیر یک الگوی واحد دانست؟ تاکنون، مطالعات اندکی در این مقوله صورت گرفته، خصوصاً در مورد دیوارنگاره های کاروان سرای گنجعلیخان، و با توجه به اینکه این دیوارنگاره ها آسیب بسیار زیادی دیده و تا کنون بررسی نشده اند، ضرورت پرداختن به معرفی و مطالعه تطبیقی گسترده در این مورد احساس می شود. هدف این پژوهش، بازخوانی و تحلیل نقوش مذکور بر اساس توصیف و تطبیق آنها است و علاوه بر توصیف جنبه های ظاهری تزئینات، سعی دارد ساختار کلی، مضامین، توصیف ها و جزئیات این دیوارنگاره ها را استخراج کرده و در قالب جداول تحلیلی و مقایسه ای به تصویر کشیده تا وجوه مشترک و متفاوت آنها مشخص شود و در نتیجه با بررسی میزان اشتراکات، تأثیرپذیری از الگویی واحد را بررسی می کند. در پژوهش پیش رو، روش تحقیق، توصیفی-تحلیلی با رویکرد تطبیقی بوده که به منظور ارزیابی و مطالعه تطبیقی، سه مضمون از دیوارنگاره ها انتخاب شدند و روش گردآوری اطلاعات، به صورت میدانی و کتابخانه ای همراه با مستندنگاری است. یافته های پژوهش نشان می دهند که دیوارنگاره های منتخب در هر دو بنا، از ساختار و ترکیب بندی تقریباً همسانی برخوردار بوده که یادآور سنت های نگارگری آن دوره هستند و همچنین با توجه به رویکرد مشابه در تزئینات هر دو بنا، به نظر می رسد الگویی مشترک در شکل پذیری و طراحی نقوش این دو بنا وجود دارد.

فضاهای باز در شهرهای تاریخی ایران، فارغ از کاربری خاصی که هر یک داشته اند نقش ویژه ای در ساختار شهری ایفا کرده و سازمان دهنده گذرهای اطراف، ابنیه مجاور و بافت منسجم محلات بوده اند. این فضاها از جمله آثاری هستند که دستخوش تغییرات زیاد ناشی از توسعه شده و نه تنها نقش ساختاری-عملکردی خود را از دست داده اند بلکه گاهی از دیدگاه شهرسازی معاصر به عنوان معضل شهری تلقی می شوند. از سوی دیگر فقدان روشی جامع و کارا در مستندنگاری این فضاها، حفاظت آن ها را با چالشی جدی روبرو ساخته است. پژوهش حاضر با روش های توصیفی-تحلیلی و  توصیفی- تاریخی درصدد تدوین الگویی استاندارد جهت مستندسازی فضاهای باز مبتنی بر رهنمودهای بین المللی (منشور صوفیه 1996م) است و برای این منظور، فضاهای باز شهری درون محله ای در بافت قدیم کرمان و به طور خاص فضای باز محله پامنار را به عنوان نمونه، مورد شناخت و مستندسازی قرار می دهد. شایان ذکر است که بسیاری از این فضاها تا کنون مورد مطالعه جدی واقع نشده، دگرگونی های بسیاری داشته اند و ضرورت ورود به بحث مستندنگاری آن ها بیش از پیش احساس می شود.نتیجه عملی این پژوهش، ارائه قالبی است که با تعهد به یک دستورالعمل بین المللی معتبر می تواند جهت مستندنگاری فضاهای باز شهری مورد استفاده واقع شود. بهره گیری از این الگو مانع انجام پژوهش های پراکنده و بی پایه و اساس می شود، قابلیت تغییر و انطباق با شرایط گوناگون را دارد و به مدیریت اطلاعات جهت حفاظت بافت های تاریخی کمک می کند.

تبیین موضوع: فضاهای باز شهری یکی از عوامل هویت بخش ساختار محلات تاریخی شهرها محسوب می شوند که در بسیاری از موارد، نادیده گرفته شدن ارزش های ساختاری و معنایی آنها باعث از هم گسیختگی بافت تاریخی در پی طرحهای توسعه ای شده است و این امر به وضوح در مرکز تاریخی شهر کرمان مشاهده می شود. از آنجا که مطالعات مدوّن و مستندی پیرامون فضاهای باز و عمومی در قلمرو پژوهش (بافت قاجاری شهر کرمان) صورت نگرفته و خطر تخریب و دگرگونی تمامیت بافت تاریخی و از جمله فضاهای باز را تحت تاثیر قرار داده، شناخت و مستندنگاری روند و علل تغییرات اکولوژیکی طبیعی و انسانی در این فضاها ضروری به نظر می رسد. روش: نوشتار حاضر پژوهشی کیفی با راهبرد تاریخی– تفسیری است که با روش توصیفی-تاریخی، تحلیلی با کمک اسناد مکتوب، پیمایش میدانی و تبدیل عکس های هوایی دهه های مختلف به نقشه های متریک درصدد این مهم برآمده است. یافته ها: یافته ها حاکی از این است که حضور کاربری های مذهبی (مسجد و به خصوص حسینیه) در پویایی و مانایی فضاهای باز شهری کرمان نقش تعیین کننده دارند و هندسه و نحوه شکل گیری غالب در این فضاها هندسه منظم ارگانیک است که مرکزیت فضایی آنها در بافت همجوار کاملا مشهود می باشد. در بررسی تحولات نیز نقش عوامل طبعی و انسانی به چشم می خورد. نتایج: با توجه به سرعت روند تخریب و از هم گسستگی در بافت تاریخی شهر کرمان و حذف یکایک فضاهای باز شهری (و نقش غیرقابل انکار عوامل انسانی)، بازبینی سیاست های توسعه ای و تعریف پروژه های تخصصی مستندنگاری در بافت تاریخی، جهت اتصال گذشته ارزشمند به آیندهای با هویت و پویا ضروری به نظر می رسد.