الهام مهردوست

طراحان معمولاً در طراحی خود، به پیشینه های طراحی مراجعه می کنند. این مراجعه ممکن است در مراحل مختلفی از فرایند طراحی و با اهداف مختلفی صورت گیرد. با توجه به اهمیت این مراجعه، بررسی نکات مثبت و منفی آن، پژوهش های متعددی را در این حوزه و در جهت دستیابی به شیوه های صحیح کاربرد پیشینه ها در طراحی، به خود معطوف داشته است. در پژوهش حاضر با مراجعه به طراحان خبره و پرسش از آن ها به ارزیابی چگونگی این کاربرد پرداخته و نتایج حاصل با نتایج سایر پژوهش ها مقایسه شده است. هدف از این پژوهش مطالعه شیوه های مراجعه طراحان خبره معماری در ایران به پیشینه های طراحی و نحوه بهره گیری از آن ها در فرایند طراحی است. در مسیر پژوهش از روش پیمایشی استفاده شده است. با نُه نفر از طراحان خبره معماری در ایران مصاحبه نیمه سازمان یافته انجام شده و در ادامه، متن مصاحبه ها تحلیل محتوای کیفی شده است. از نتایج این پژوهش، با توجه به ارائه انواع معیارهای انتخاب و راهبردهای بررسی و کاربرد پیشینه می توان به این موضوع اشاره کرد که در همه مراحلِ طراحی می توان به پیشینه ها مراجعه کرد، اما نوع پیشینه انتخابی و راهبردهای بهره گیری از آن بر نتایج این مراجعه بسیار تأثیرگذار است و نمی توان مراجعه به پیشینه ها را محدود به انواع خاصی از پیشینه ها یا مراحل خاصی از طراحی دانست.

یکی از فعالیت هایی که در فرایند طراحی توسط طراحان و دانشجویان انجام می پذیرد، رجوع به پیشینه ها و طرح های مشابه است. استفاده صحیح از پیشینه ها می تواند سبب ارتقاء خلاقیت دانشجویان گردد، اما خطر برداشت سطحی نیز وجود دارد؛ بنابراین جستجوی ابزارهایی که بتواند در استفاده روشمند از پیشینه ها و تمرکز بر ویژگی های بنیادین آن مؤثر باشد بااهمیت است. یکی از این ابزارها، نقد معماری است. ازآنجایی که هدف از نقد معماری عمدتاً دستیابی به شناخت و فهم اثر است، کاربرد آن می تواند در درک مفاهیم پیشینه های طراحی، مفید واقع شود. هدف پژوهش حاضر این است که به دنبال رویکردی در نقد باشد که بتواند در مدلی جهت دستیابی به فهم پیشینه ها، به کار رود. این پژوهش با تکیه بر راهبرد استدلال منطقی انجام پذیرفته است. مدل پیشنهادی این پژوهش شامل مراتب سه گانه زیر است: تشخیص کیفیات خاص پیشینه، کشف عوامل ایجاد آن کیفیات و درنهایت دستیابی به الگوهای تعمیم پذیر.

درگذشته تکیه، به محلهایی با کاربریهای متفاوت همچون محل اقامت صوفیان، فقیران و نیز مکان برگزاری مراسم تعزیه گفته میشدهاست. یکی از مکانهایی که محل ساختهشدن تکیه هایی متعدد از پیش از دوره صفوی تا دوره معاصر بوده، تختفولاد اصفهان است که البته از مهمترین قبرستانهای جهان اسلام نیز بهشمار میرود. کاربری عمده تکیه های تختفولاد درگذشته بهعنوان مکانی برای اقامت صوفیان، عالمان و همچنین مدرسه علمیه بودهاست که بعدها به محل دفن این بزرگان تبدیل، در آن برای آنها مقابری ساختهشده و بهتدریج افراد دیگری نیز در آنجا دفنشدهاند. بنابر آنچه بیانشد، تلاش نگارندگان در پژوهش حاضر برآن است تا معماری تکیه های این مکان تاریخی را از دوره صفوی تا قاجار بررسیکنند. درواقع هدفی که در این پژوهش دنبال میشود، مطالعه تطبیقی تکیه های دو دوره صفوی و قاجار در تختفولاد است. پرسش قابل طرح نیز از این قرار است که تکیه های این دو دوره در تختفولاد اصفهان چه شباهتها و تفاوتهایی از بعد فضا و کالبد معماری بایکدیگر داشتهاند. روش تحقیق بهکار گرفتهشده توصیفی- تاریخی با رویکرد تحلیلی- تطبیقی برمبنای جمعآوری اطلاعات براساس مطالعات کتابخانهای و مشاهده میدانی بناها است. درنهایت، آنچه بهعنوان یافته های پژوهش حاضر بهدستآمد، شباهتهایی همچون سلسله مراتب، کالبد بقاع، نوع قوسها و پوشش سازهای، نوع مصالح مورد استفاده، تزئین مشابه و مکان تزئینات در تکیه های این دو دوره است. از تفاوتهای آنها، شاخصشدن سردر و استفاده از کتیبه در دوره صفوی، استفاده از پوشش مسطح، قوسهای هلالی، کاربرد سنگ، تزئین حجاری و قرارگیری بقاع روی سکو در دوره قاجار است.