اسماعیل کاظمی زرومی

در میان جنبه های گوناگون فعالیت های فرهنگی و تمدنی، آموزش علم و ادب به عنوان مؤلفه ای مهم، همواره مورد توجه بوده و امروزه نیز معرف هویت و معیار توسعه یافتگی جوامع به شمار می رود. بسیار واضح است که نظام آموزشی به عنوان بخشی از ساختار تمدن اسلامی، موتور محرک و ظرفیت ساز شکل گیری و تعالی فرهنگ و تمدن اسلامی را برعهده دارد؛ اما باتوجه به انتقاداتی که نسبت به غیرفعال بودن نظام آموزشی امامیه و دست آوردهی آن در پنج قرن نخست هجری وجود دارد، ضمن دفاع از وجود آن باید به نقش آن در ظرفیت سازی فرهنگ و تمدن اسلامی بپردازد. لذا این مسأله پژوهش حاضر را برآن داشته تا به این سؤال اصلی پاسخ دهد که ظرفیت نظام آموزشی امامیه در تعالی فرهنگ و تمدن اسلامی با تکیه بر پنج قرن نخست، چیست و چگونه تحقق یافته است؟ باتوجه به هدف کشف چگونگی نقش نظام آموزشی امامیه در تعالی فرهنگ و تمدن اسلامی، نتیجه آن گردید که نظام آموزشی امامیه به دلیل برخوداری از مؤلفه ها، عناصر و ویژگی های ظرفیت ساز نقش به سزایی تعالی خود و شکل گیری و تعالی فرهنگ و تمدن اسلامی داشته است. شیعیان باتکیه بر نظام امامت الهی، مبانی، منابع تولید علم و اصول آموزشی در فعالیت های علمی و آموزشی حضور فعالی داشته و توانسته اند، با بهره گیری از ویژگی های ظرفیت ساز آن ضمن عرضه توانمندی، حیات و هویت فرهنگی و تمدنی خود را تضمین کنند.

یکی از مؤلفه های سنجش ظرفیت تمدنی و رشد علمی و معنوی و نقش آن در هدایت جامعه به سوی سعادت و برون رفت از بحران ها، بررسی ساختار و وضعیت کمی و کیفی نظام آموزشی است. نظام آموزشی در هر مذهبی با یک ساختاری فعالیت ادامه حیات می دهد و به تدوام نقش خود می پردازد. شیعیان نیز همانند دیگر مذاهب دارای نظام آموزشی مخصوص بوده و برای ادامه حیات و هویت خویش فعالیت های گسترده ای را به صورت سازمان یافته انجام داده است. برای بررسی این نقش برآن شدیم تا در یکی از بحرانی ترین دوران های عصر ائمه اطهار(ع) یعنی عصر امامین کاظمین(ع) که هر دو و اصحاب آنان در فضای تقیه سیاسی به سر می بردند، به بررسی فعالیت های آموزشی آنان بپردازیم. در این ارزیابی به این نتایج رسیدیم که آنان با کمک اصحاب خود فعالیت علمی و آموزشی را ادامه داده و مایه حیات و هویت شیعه و تمایز این مذهب از دیگران بوده و از ممزوج شدن آنان جلوگیری کردند.