رحیم فرج اللهی

حضرت علی (ع) ، امام اول شیعیان، به عنوان یکی از پهلوانان شکست ناپذیر تاریخ صدر اسلام، همواره مورد توجه قصه سرایان و داستان پردازان دینی بوده و روایت های داستانی بسیاری بر محور پهلوانی های ایشان ساخته و پرداخته شده است. برخی از این داستان ها جدا از پردازش داستانی و غیرتاریخی خود، در واقعیت های تاریخی ریشه دارند (فتح خیبر، غزوه خندق و... )؛ اما شماری از آن ها نیز بیشتر ساخته ذهن قصه گویان اند. هرچند می توان زمینه ای دور و کم رنگ از تاریخ برای آن ها یافت. در این جستار به بررسی روایت ها و شواهد و زمینه تاریخی یکی از این داستان ها به نام داستان «بئر ذات العَلَم » – از سده دوم تا سیزدهم هجری - خواهیم پرداخت. در بخش نخست، شواهد و روایت های این داستان را به ترتیب تاریخی به دست می دهیم و سپس با مقایسه عناصر داستان با متون تاریخی، به هسته تاریخی آن خواهیم رسید و در پایان، سیر تاریخی «بئر ذات العَلَم» را به عنوان یک نام جغرافیایی بررسی خواهیم کرد.

محمدبن علی بن ابی طالب، مشهور به محمدبن الحنفیه، به طور ناخواسته تبدیل به شخصیت محوری شماری از فرقه های غالیانه و افراطی از تشیع اعتدالی شده است. نخستین این فرقه ها، فرقه ی کیسانیه است. فرقه های بعدی از این فرقه در مسایل عقیدتی الگو گرفته اند. آثار منظوم و منثور متعددی درباره ی سرگذشت داستانی محمد بن حنفیه در دست است که با عنوان کلی جنگ نامه های محمد حنفیه شناخته می شوند. نسخه های خطی این آثار بسیار متأخرند و حتی قراین موجود در متن آن ها نیز از روزگار صفوی فراتر نمی رود. با توجه به این نکته و نیز تحول های فرهنگی عصر صفوی، به گمان پژوهشگران، شکل گیری و رواج این گونه آثار معمولاً در عصر صفوی بوده است. با این حال، در متون تاریخیِ فرقه نگاری و ادبی کهن، شواهد و منقولاتی دیده می شود که پیشینه ی داستان های محمد حنفیه را به چند سده پیش از صفویان می رساند. جستار حاضر در پی بررسی این شواهد و دیرینگی آن ها خواهد بود. به نظر نویسندگان دستاورد فعالیت فرقه های غلات، در پیوند آن ها با فرهنگ و ادبیات عامیانه مشخص می شود.