محسن قایمی

در تاریخ ادبیات فارسی، دوره مشروطه را به دلایل مختلفی می توان نقطه اوج گیری طنزپردازی، به ویژه طنز سیاسی و اجتماعی دانست. این مسئله بستر مناسبی برای پژوهش در این حوزه به وجود آورده است و مقاله پیش رو نیز در همین زمینه شکل گرفته است. تاکنون آثار میرزا آقاخان کرمانی به طور جزئی و با تکیه بر ادبیت آن ها کمتر بررسی شده اند. یکی از آثار مهم میرزا آقاخان، قطعه نمایشی «سوسمارالدّوله» است که از جمله نخستین تلاش ها برای نوشتن نمایشنامه فارسی محسوب می شود. از این منظر، بررسی جنبه های مختلف این اثر حائز اهمیت است. نوشته حاضر، پس از طرح مبانی نظری، «سوسمارالدّوله» و دلایل اهمیت آن را معرفی کرده است و اثبات می کند کاربرد عنصر طنز در نمایشنامه مذکور، بدیع و فراتر از زمانه خود بوده است. این مقاله نشان می دهد که میرزا آقاخان در طلیعه نمایشنامه نویسی ایران، با به کارگیری هدفمند شگردهای طنزآفرینی، علاوه بر رسیدن به اغراض سیاسی و اجتماعی خود، در بعضی موارد، الگوی مناسبی برای نمایش نویسان متأخر می تواند باشد.

ابوالفوارس، شاه شجاع کرمانی از عارفان قرن سوم هجری است. در این نوشته زندگی در هاله ابهام این صوفی دستمایه ای شده برای معرفی شیوه ای نوین در طبقه بندی اطلاعات ارائه شده در منابع مختلف. شیوه ای که احتمالاً با تکمیل آن، بتوان از آن برای روشن شدن وجهه سایر شخصیت های این چنینی در ادبیات فارسی، که چهره ای ابهام آلود دارند، استفاده کرد. در این روش ابتدا اطلاعات مربوط به شخصیت شاه شجاع تفکیک شده اند، سپس هر یک از گزاره های تفکیک شده در منابعِ مورد نظر پی گیری شده اند، در خلال این پی گیری، به مقایسه کم و کیف ارائه یک گزاره در منابع مختلف و همچنین میزان استقبال از بازگویی آن گزاره از سوی تذکره نویسان دوره های مختلف پرداخته شده است؛ توجه به این مسائل می تواند میزان و چرایی استقبال منابع به اطلاعات مختلف زندگی آن شخصیت، سیر و جهت بازپروری هر گزاره در منابع مختلف، میزان و چرایی تکرار یک گزاره در طول تاریخ تذکره نویسی و... را تا حد زیادی روشن کند. نویسندگان معتقدند تبیین و تحلیل نتایج حاصل شده از این نوع بررسی، دستاوردهای قابل تأملی برای این تحقیق به ارمغان آورده است.