سیده فاطمه مردانی

فضای جمعی جایی برای تفریح و گذران اوقات فراغت، قابل دسترس برای همه مردم در همه ساعات شبانه روز و محل برقراری تعاملات اجتماعی است و فضای شهری سرزنده فضایی است که تعداد قابل توجهی از افراد در بیشتر ساعات شبانه روز در آن حضور دارند؛ یعنی فضا باید به گونه ای باشد که مردم از روی اختیار به آنجا آمده، در آن فضا بمانند، اوقات فراغت خود را در آن جا سپری کرده و با دیگران تعاملات اجتماعی برقرار کنند. فضای جمعی در شهرهای مغربی، متفاوت از فضاهای جمعی اروپایی، شباهت هایی به بازارهای خیابانی شهرهای ایرانی دارد. با انجام مطالعات میدانی در مورد فضاهای جمعی شهرهای مغرب، پرسش هایی مطرح می شود: رونق فضاهای جمعی مغرب وابسته به چیست؟ اهمیت فضای جمعی وابسته به عوامل کالبدی -زیبایی ظاهری، سهولت دسترسی و میزان گشودگی عرصه- است و یا فعالیت هایی که در آن انجام می شود؟ آیا حذف کارکرد تجاری از فضاهای جمعی مغربی، منجر به مرگ آن فضاها می شود؟ پژوهش پیش رو -محصول مشاهده و تحلیل بر اساس مشاهدات میدانی- به این امر خواهد پرداخت که واحدهای تجاری نقش عمده ای در تعریف فضاهای جمعی شهر و سرزندگی آنها دارد؛ به نظر می رسد شکل زندگی اجتماعی مغربی ها تأثیر عمده ای در تعریف فضاهای شهری و از جمله فضای جمعی دارد. علیرغم حضور تعداد زیادی گردشگر –به ویژه اروپایی ها- در کشور مغرب، بومیان به حفظ ارزش های گذشته خود پایبند بوده و فضاهای جمعی آنها همچنان ساختار سنتی خود را حفظ کرده است. آنچه از مشاهده چند نمونه فضای جمعی حاصل شد این است که رونق، موفقیت و سرزندگی فضاهای جمعی در کشور مغرب عمدتاً وابسته به فعالیت (تجاری) بوده و نه کالبد. اختلاط کاربری ها در فضای شهری امکان حضور فعالیت های گسترده و همزمان را فراهم آورده و افراد بیشتری به آن فضاها جذب می شوند. حضور جمعیت فعال در یک فضا از یکسو به تقویت حس امنیت منجر شده، از سوی دیگر در طول زمان آن را به مکانی دارای اصالت و هویت بدل کرده و مردم به آن حس تعلق بیشتری خواهند داشت. این امر در نهایت به سرزندگی فضای جمعی و رونق هر چه بیشتر آن می انجامد. توجه به نحوه شکل گیری و فعالیت فضاهای جمعی در بافت تاریخی شهرهای مغرب حائز اهمیت بوده؛  چرا که الگویی برای باززنده سازی نمونه های موجود و نیز طراحی و ساخت نمونه های معاصر شهرهای آن بوم و حتی بافت های تاریخی مشابه همچون ایران است. شناخت و بهره گیری از الگوهای بومی موجود در بازتولید عرصه های جمعی سرزنده و حفظ هویت شهرها، ضرورت پرداختن به پژوهش حاضر را توجیه می کند. 

فضای جمعی، گستره مهمی از شهر است که طی ساعات شبانه روز در اختیار شهروندانی از اقشار متنوع بوده و از تنوع فعالیتی برخوردار است. شهروندان برای حضور در این فضاها ممنوعیت صنفی، قومی و یا زمانی ندارند. موفقیت فضای جمعی، مقوله ای مستقل از شکل گیری آن بوده و ممکن است یک فضای جمعی موفق در شهر، نشانه های ظاهری شاخصی نسبت به یک فضای جمعی منفعل نداشته باشد.پژوهش حاضر مبتنی بر مطالعات میدانی و تجربه عینی فضاهای جمعی، نمونه هایی از این فضاهای موفق را در شهرهای فرانسه و ایتالیا مورد بررسی قرار می دهد. میزان موفقیت فضاهای جمعی را چگونه می توان ارزیابی کرد؟ موفقیت این فضاها وابسته به چه عامل یا عواملی بوده و میزان تأثیر هریک چه اندازه است؟موفقیت فضاهای جمعی در شهرهای اروپایی، وابسته به عوامل متعددی همچون موقعیت مکانی و جغرافیایی، پیشینه تاریخی، روند شکل گیری و تکامل، عوامل فرهنگی- اجتماعی و عوامل مصنوع دیگر است. مشاهده و بررسی فضاهای جمعی مورد مطالعه، سبب می شود عوامل مؤثر در موفقیت فضای جمعی را در قالب سه گروه عوامل تاریخی، طبیعی و کارکردی طبقه بندی کرد.طراحی و ساخت فضاهای جمعی جدید و نیز باززنده سازی فضاهای شهری منفعل و تبدیل آن به فضای جمعی پویا، متأثر از ارزیابی این عوامل در هر فضاست؛ به این ترتیب شناخت عوامل موفقیت فضای جمعی حائز اهمیت بوده و می تواند موفقیت و سرزندگی آن را تضمین کند. بررسی میزان اهمیت هر یک از این عوامل در شهرهای فرانسه و ایتالیا مبین آن است که عامل تاریخی و کارکردی، بالاترین و عامل طبیعی پایین ترین درجه اهمیت را دارد.

انسان برای سکونت، جایی را انتخاب می کند که در درجه اول بتواند نیازهای مادی خود را مرتفع سازد. او در این گزینش، هم زمان به نیازهای ثانویه خود (زیبایی) نیز توجه دارد. امنیت، خوراک و پوشاک، اساسی ترین نیازهای انسان در انتخاب مکان سکونت اوست. کشور گرجستان به دلیل طبیعت مستعد سکونت، و امکان استقرار بر روی رشته کوه های قفقاز و منظر فرهنگی شاخص آن، در طول تاریخ همواره خاستگاه انسان ها بوده است. استقرار سکونتگاه ها در حاشیه رودها و دامنه کوه ها ناشی از شرایط مساعد اقلیمی برای کشاورزی، دامداری و یکجانشینی است. امنیت، نیاز دیگری است که انسان همواره در انتخاب مکان سکونت مورد توجه قرار می دهد. اگر محل گزینش شده توسط انسان نتواند تا حد قابل توجهی، ایمنی او را تأمین کند و او از گزند هجوم دشمن در امان نباشد، ناگزیر تمهیداتی می اندیشد که بتواند از طریق معماری، این کمبود را جبران کند. شکل گیری منظر دفاعی سکونتگاه ها، تعامل میان منظر فرهنگی، منظر طبیعی و منظر تاریخی- به عنوان زاییده منظر فرهنگی و طبیعی- بوده که در زیستگاه های مختلف، متناسب با تفاوت های منظر طبیعی و رویدادهای تاریخی، اشکال متفاوتی به خود گرفته است. منظر دفاعی بخشی اجتناب ناپذیر از منظر فرهنگی مجتمع های زیستی باستانی و بخشی از فرایند تکامل منظر فرهنگی محسوب می شود. معماری مسکونی با رویکرد دفاعی در شهرهای گرجستان، دو گونه مستقل دارد. در شهرهای گوری و تفلیس، منظر دفاعی همچون بسیاری از شهرهای ایران از نوع برج ها و باروی دفاعی، به صورت درشت دانه، متمرکز و درون گراست. در مقابل، در شهرهای مستیا و اوشگولی، نشانی از برج و بارو نبوده، بلکه تک برج های سنگی مرتفع، ریزدانه و برونگرا در سطح شهر پراکنده اند.