غلامعباس عشرتی

قاضی نعمان، از فقیهان معروف اسماعیلی، در آثار خود به مسئله تأویل به گونه ای خاص و متفاوت از دیگر اسماعیلیان پرداخته است. به رغم دیدگاه اسماعیلیان که به باطن و تأویل نگاه حداکثری دارند و در مواردی نیز دچار خطا می شوند، قاضی نعمان اعتقاد به تأویل را در کنار نص تبیین می کند و با ترسیم خط اعتدال می کوشد از خطا های دیگر اسماعیلیان در امان ماند. وی ظاهر قرآن را صامت و معجزه پیامبر(ص) و تأویل و باطن را معجزه ائمه(علیهم السلام) می داند. او تأویل و باطن را علمی می داند که با بهره گیری از آیات قرآن و در چارچوب ضوابط اثبات پذیر است. از آرای قاضی نعمان به رغم ارتکاب تأویل های مردود، می توان قواعد و شرایط تأویل را بدین شرح استخراج کرد: «توجه به ظاهر در کنار باطن؛ ارتباط مفهومی تأویل و عقل، تأثیر اخلاص در صحّت تأویل، منتهی شدن تأویل به علم امام و دخالت ایمان در صحت تأویل». به رغم امتیازهای فکری قاضی نعمان در مسئله تأویل، اشکال ها و ابهام های جدّی در دیدگاه او وجود دارد که در این نوشتار به بررسی و نقد آنها پرداخته ایم.