وحید دارابی

رقابت ایران و عربستان در منطقه خاورمیانه در دوران حکومت پهلوی آغاز شد، اما پس از انقلاب اسلامی ابعاد این رقابت با توجه به تغییر نظام سیاسی در ایران و شیعه محور شدن آن اشکال تازه ای به خود گرفته است. رقابت و البته روابط آنها همواره تحت تأثیر عوامل داخلی و محیطی، فراز و نشیب های زیادی را طی کرده است و بسته به نوع سیاست خارجی دو کشور، رویکرد آنها رقابتی، تهاجمی و گاه همکاری جویانه بوده است. از سال 2015 نیز تحولاتی در محیط داخلی و خارجی دو کشور اتفاق افتاده است که بی شک بر رقابت های دو کشور در خاورمیانه تأثیر گذار بوده است. از این نظر، سؤال پژوهش این است که دلایل رقابت های منطقه ای ایران و عربستان در منطقه خاورمیانه در دوره سالهای 2015 تا 2017 چیست؟ فرضیه نیز چنین است که؛تحولات داخلی و منطقه ای موجب تثبیت رویکرد «سیاست خارجی همراهی» در دو کشور شده و همراه سازی کشورهای منطقه با سیاست های خود، در صدر اولویت اهداف سیاست خارجی قرار گرفته است. با عنایت به نظریه موازنه منافع راندل شوئلر، این فرضیه مورد آزمون قرار می گیرد که بر اساس آن و به عنوان برآیند مقاله، رقابت دو کشور برای همراهی کشورهای خاورمیانه با سیاست های خود، به ویژه قطر و عراق شکل تازه ای از رقابت دو کشور در منطقه است. ایران توانسته است همراهی ترکیه، قطر، سوریه و عراق را در این مقطع به دست آورد و عربستان نیز همراهی مصر، امارات و بحرین را کسب کرده است، ضمن آنکه کانون رقابت رفته رفته به سمت عراق کشانده می شود. روش پژوهش نیز توصیفی- تحلیلی است.

جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی از جمله دو بازیگر، رقیب و کنشگر منطقه ای محسوب می شوند که با توجه به عوامل ثابت و متحول تأثیرگذار بر روابط دو کشور در دوره های مختلف، سیاست های متنوعی از همکاری نسبی تا رقابت و تقابل در پیش گرفته اند. در این راستا تنش و ناسازواری میان این دو کشور، با شروع تحولات جدید در منطقه، سطح وسیع تری از اختلافات را در برگرفته است که زمینه ساز رقابت و نفوذ هرچه بیشتر در حوزه های راهبردی در منطقه شده است. این امر منجر به تغییرات تاکتیکی و عملیاتی در حوزه های ژئوپلتیک مناطق مورد منازعه از جمله سوریه، یمن و عراق می باشد که این عامل توانسته است رقابت و تعارضات منطقه ای و داخلی را در ایران و عربستان ایجاد کند. هدف اصلی این پژوهش، تبیین عوامل تأثیرگذار در تقابل و موازنه بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی است. نویسنده با بهره گیری از روش شناسی توصیفی- تحلیلی، درصدد پاسخ به این پرسش اساسی است که مؤلفه های تأثیرگذار در تقابل و رقابت جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی کدامند و چه تأثیری در سیاست خارجی این دو کشور داشته است؟ در پاسخ به این پرسش، مهم ترین زمینه های اختلافات ایران و عربستان در ابعاد چندگانه امنیتی، سیاسی، هویتی، اقتصادی و ایدئولوژیک قابل واکاوی است که عربستان تلاش کرده است با تشکیل ائتلاف و راهبردهای موثر در موازنه قدرت از نفوذ هرچه بیشتر جمهوری اسلامی ایران در منطقه جلوگیری کند و همچنین وزن ژئوپلتیکی و قدرت نسبی ایران را در منطقه کاهش دهد.