سیده سوسن فخرایی

حضرت علی(ع) در دوران پنج ساله خلافت خویش با سه جنگ بزرگ روبرو شد؛ جنگهای جمل، صفین و نهروان که اصحاب آنها تحت عناوین ناکثین، قاسطین و مارقین در برابر حضرت علی(ع)، صف آرایی کردند. در این جنگها، تعداد زیادی از مسلمانان با سابقه کشته شدند و پایه اختلافات کلامی و سیاسی بسیاری در جامعه اسلامی نهاده شد. در این نوشتار، عوامل شکل گیری جریان معارض با خلیفه چهارم و ترکیب نیروهای متخاصم و بافت قبیله ای هر دو طرف بررسی شده است. علاوه بر آن، دلایل همگرایی آنان، با استفاده از مفاهیم به کاررفته در نظریات جامعه شناسانی چون وبر و مرتن، تجزیه و تحلیل گردیده است. به نظر می رسد عامل مهم اجتماع در سپاه علی (ع) اعتقادات دینی بوده است؛ در حالی که می توان مهمترین عامل همگرایی در نیروهای مخالف وی را میل بازگشت به اقتدار سنتی مبتنی بر تعصبّات قبیله ای، دنیاطلبی سران آنان و روحیه فرد گرایی اعراب بدوی دانست؛ عاملی که در نظریه مرتن، عامل ویرانگر وحدت اجتماعی شناخته شده است.

پیدایش غلو در میان برخی از مسلمانان و ظهور فرقه های غالی، واکنشهای شدید سایر مسلمانان را علیه غالیان به دنبال داشت. نسبت دادن الوهیت، نبوت و علم غیب به افراد، و اعتقاد به تشبیه، تناسخ، رجعت، بداء و اباحه در نگاه اهل سنت از عناصر شکل دهنده غلو تلقی شد، در حالی که «رجعت» و «بداء» از عقاید کلامی امامیه هم هستند. این پژوهش با رویکرد توصیفی تحلیلی نگاشته شده، و به بررسی شباهتها و تفاوتهای دیدگاه شیعه و اهل سنت در انگاره های غلوآمیز می پردازد. همچنین گرایش به غلو بر مبنای کنشهای اجتماعی چهارگانه نظریه جامعه شناسی «ماکس وبر» مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته، تا روشن گردد که اهل سنت و شیعیان تا چه اندازه نسبت به غلو دانستن برخی باورها، با یکدیگر هم داستان هستند و ریشه تفاوتهای میان آنان در چیست؟ فرضیه اول تحقیق، این است که دیدگاههای شیعه و سنی در تقابل با غلو بسیار به هم نزدیک است و گرایشهای عام به غلو در میان مسلمانان به خصوص شیعیان، عمدتاً معطوف به کنشهای نوع سوم و چهارم بوده است.

نامههای تاریخی به عنوان اسناد قابل اتکا برای اعتمادسازی، همواره مورد استفاده قرار گرفتهاند. پژوهش حاضر درصدد پاسخ به این پرسش است که ساختار نامههای امام حسین(ع) چگونه بودهاست؟ از امام حسین(ع) 28 نامه بر جای مانده است که برای پاسخ به پرسش اصلی پژوهش، نامهها از جهت ساختار بررسی شدند. ساختار نامهها ذیل سیزده عنواناز جمله: نوع نامه، فرستنده، گیرنده، کاتب، ناقل اصلی، منبع نقل، نوشت افزار، شروع نامه، مستندات درونی (قرآن و حدیث)، پایانِ نامه، حجم نامه، سیستم ارسال نامهها و موضوعات اصلی و فرعی نامههای امام حسین(ع) بررسی شدهاست. این پژوهش با هدف تطبیق ادبیات گفتاری و نوشتاری امام حسین(ع) با قرآن مجید و بهرهگیری امام از معدن فصاحت و بلاغت کلام وحی الهی انجام شدهاست.

نامه هایی که امام حسین(ع)، به افراد مختلف نوشته از مکاتبات مهم ایشان است. مضامین این نامه ها، حاوی نکات برجسته از نگاه امام(ع) به نظام بنی امیه و تصریح غصبی بودن امارت آنان، هشدار به حکام جور برای عدم انحراف از سنت نبوی، حمایت جدی از صحابی اهل بیت(ع) و بیان اوصاف رذیله آل ابی سفیان بوده است. این پژوهش با روش تحلیل محتوا و با هدف رسیدن به زوایای مختلف دیدگاه امام(ع) در عصر خود نسبت به مخالفان، برشمردن ابعاد مختلف شخصیتی ایشان، معرفی انحرافات دستگاه بنی امیه، چرایی وجوب جهاد و بررسی دلیل مخالفت امام حسین(ع) با بنی امیه انجام شده است.

آرامگاه احمد فرزند امام موسی کاظم(ع) و برادر امام رضا(ع)، معروف به شاه چراغ از مقبره ها و مزارهایی است که بسیار مورد اقبال شیعیان و محل تجمع مردمی در بسیاری از بزنگاه های تاریخی است. درباره زندگی حضرت شاهچراغ(ع)، اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما برخی منابع، درگذشت او را در ۲۰۳ قمری تخمین زده اند. این بارگاه در طول تاریخ خود شاهد بسیاری از حوادث سیاسی این مرز و بوم و به خصوص در شهر شیراز بوده است. هدف از انجام پژوهش حاضر، بررسی نقش مقبره حضرت احمدبن موسی شاهچراغ(ع) در حوادث سیاسی از حکومت قاجار تا پیروزی انقلاب اسلامی است. پرسش اصلی این است که؛ این حرم، در حوادث سیاسی دوران حکومت قاجار تا دوره معاصر، چه تأثیراتی داشته است؟ و متولیان و زائران حرم در این جریانات چه نوع عملکردی داشته اند؟ یافته های این پژوهش نشان می دهد؛  تأثیرات سیاسی حرم حضرت شاهچراغ(ع) در شیراز از زمان قاجار تا انقلاب اسلامی عبارتند از: مؤثربودن در حرکت های مردمی در دوره قاجار، نهضت تنباکو، کودتای ژاندارمری سال 1334 ه. ق. و نقش پررنگ بقعه در پیروزی انقلاب اسلامی. در واقع، این حرم در دوره قاجار و پهلوی، مکانی برای تحصن و بست نشینی و پناه جستن به آن از ظلم و ستم حاکمان زمانه بوده است. در نهضت تنباکو، پایگاهی برای مبارزه ضد استعماری و در عصر مشروطه، پناهگاه آزادی خواهان مقابل مستبدین بود. در مراحل جنبش مشروطیت، مقبره شاهچراغ مرکز تشکیل بزرگ ترین گردهمایی های مردمی و انقلابی در برابر شاه قاجار بود. پیش از انقلاب اسلامی نیز، این مکان مقدس، در آگاهی بخشی و تجمعات اعتراضی، نقش مؤثری داشته، که منجر به سقوط حکومت پهلوی و پیروزی انقلاب اسلامی شده است. به طورکلی این حرم مقدس به کرّات به عنوان پایگاه انقلابیون و سدّی محکم در برابر یورش عوامل استبداد داخلی و خارجی، نقش ایفا کرده است.