راضیه نایب زاده

آموزه های قرآنی و روایات و احادیث آل الله، که شامل خلقت جهان هستی و موجودات، یگانگی خدا، اعتقاد به بهشت و دوزخ و برشماری صفات نکوهیده است، مبانی تفکر هنرمند شیعی را تشکیل می دهد. اژدها، که هم در آیات قرآن دیده می شود و هم در کلام آل الله، بیشتردر چهره موجودی دوزخی ظاهر می شود. هدف از این پژوهش بررسی تأثیر تفکرات شیعی برخلق آثار هنری ایران با نقش اژدهاست. در واقع بررسی این موارد همه در جهت پاسخگویی به این سؤال است که چرا هنرمند ایرانی این پندارنگاره شر را در آثار هنری خود حتی در بناهای مذهبی و آرامگاه به کاربرد ه است. این پژوهش، که مبتنی بر روش مطالعه توصیفی-تحلیلی است و داده های آن از مطالعات کتابخانه ای و پژوهش های میدانی حاصل شده است، نشان می دهد که هنرمند ایرانی منبع الهام روشنی بر اساس قرآن و روایات آل الله برای ترسیم اژدها داشته است. هنر اسلامی و خاصه هنرشیعی تمام باورها و معتقدات مذهبی است که در جان و زبان هنرمند جاری است و بروز و ظهور آن خلق اثری می شود که گواه همین مدعاست. از آن روی که هنرمند ایرانی متعهد به اصول مذهبی هنر خود را عرصه ای برای بازگو کردن باورهای خود می داند، این اندیشه های دینی را در آن مجسم می کند. هنرمند نیز آگاه به مفهوم خیر و شر است، هرچند هنرمند مفاهیم دیگری را که خاص فرهنگ، اساطیر و عرفان ایرانی است به جهت ایرانی بودنش نیز بیان می کند.

بافته های ایران در دوره صفوی، از پدیده هایی چون نمادگرایی و اسطوره بهره برده اند. بافته ها مزین به نقوشی هستند که بیشتر آنها دربردارنده اعتقادات و اندیشه های ایرانی است که در گذر زمان، مفاهیم را در درون خود نگه داشته اند. در این میان، اژدها یکی از این نقوش نمادین است که سابقه حضورش در قدیمی ترین منابع ادبی ایران دیده می شود و در این سرزمین، از اژدها به عنوان نمادی از بدی و شر یاد شده است. ازطرفی، چین سرزمین اژدهاست و این نقش در اکثر هنرهای چین، حضوری پررنگ دارد. این نوشتار، مطالعه تطبیقی نقش و مفهوم اژدها در بافته های ایران در دوره صفوی و بافته های چین در اواخر دوره مینگ و اوایل چینگ را به عنوان هدف، موردبررسی قرار می دهد؛ و مبتنی بر روش تطبیقی– تاریخی است. روش گرد آوری داده ها مطالعات کتابخانه ای است که با رویکردی تحلیلی- توصیفی انجام می شود. پژوهش حاضر برآن است که به این پرسش پاسخ دهد: نقش اژدها در بافته های دو حوزه ایران و چین، چه تفاوت ها و شباهت هایی دارد؟ نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهد که حضور اژدها در بافته های ایران اغلب با مفاهیمی چون نبرد خیر و شر، نور و تاریکی و گاه به حضوری طبیعی به مفهوم تجمعی از حیوانات در طبیعت تعبیر می شود. اژدهایی که باید برای رسیدن به نور با آن جنگید و به نوعی پیروزی قهرمان منوط به کشتن اژدهاست؛ و این نبردِ نمادینِ خیر و شر موردی است که در بافته های عصر صفوی به وفور دیده می شود. حضورش اکثراً به صورت جدال یا تقابل است و فرمی مارگونه و تدافعی دارد و در کنار اسلیمی، ختایی و سایر نقش ها در بافته های شکارگاهی و جانوری در زمینه، دیده می شود. این در حالی است که اژدهای چینی اساساً همان امپراتور است و پیوسته تداعی گر قدرت و درعین حال، حضورش موجب برکت و سعد است و عنصری اصلی و نمادین در بافته های چین شناخته می شود؛ اژدهایی که از رو به رو، با چهره ای پیروزمندانه و غالب، تصویر می شود. مسلماً باتوجه به این تفاوت ها در مفهوم نمادین اژدها، در دو حوزه، نمونه های افتراق در زمینه بافته ها بیشتر نمودار می شود.

اسطوره ها جلوه هایی از فرهنگ یک ملت و به تعبیری، خاستگاه هنر و ادبیات هستند. درواقع، فرهنگ و تمدن هر قوم و ملتی ریشه در اسطوره های آن ملت دارد. وقتی سخن از اسطوره به میان می آید، در باور همگان، موجودات عجیب اسطوره ای از جمله اژدها نمایان می شوند.اژدها در بسیاری از باورهایاسطوره ای و فرهنگی چینیان حضوری جدی دارد. هدف نگارندگان این نوشتار بررسی جایگاه و مفاهیم اژدها در اسطوره های ایران و چین و در داستان های عامیانه دو ملت است. روش پژوهش توصیفی - تحلیلی و مبتنی بر مطالعات تطبیقی است. این پژوهش نشان می دهد که به جز موارد نادر اشتراک، در اسطوره های ایرانی، اژدها در مقابل پهلوانان اسطوره ای قرار می گیرد و پیروزی قهرمان منوط به کشتن اژدها است، اما در اسطوره های چین، در نهایت، اژدها رام می شود و صلحی بین قهرمان و اژدها به وجود می آید. اژدها در فرهنگ و باورهای عامیانه ایران باز همان سیر اهریمنی خود را می پیماید، در مقابل در فرهنگ چین اژدها جایگاه ویژه و مثبتی دارد.