امین ایران پور

در اواسط دوره قاجار، شرکت های چندملیتی تولید و تجارت صنعت فرش ایران را در دست گرفتند؛ در پی جنگ جهانی اول فعالیت این شرکت ها متوقف شد. ازاین رو در اوایل دوره پهلوی، شرایط برای خلع ید از شرکت های چندملیتی فراهم شد. در پی آن، با حمایت دولت، تولیدکنندگان ایرانی در شهرهای گوناگون کارخانه های قالی بافی تأسیس کردند. ازجمله در قزوین چند شرکت قالی بافی آغاز به کار کردند که معروف ترین آن ها «کارخانه قالی بافی شرکت اعتماد قزوین» و «سلامت» است. هدف این پژوهش شناسایی زمینه های اقتصادی و اجتماعی و سیر شکل گیری شرکت های قالی بافی در شهر قزوین در مقطع زمانی ذکر شده است. نگارندگان کوشیده اند به این پرسش ها پاسخ دهند که شکل گیری شرکت های قالی بافی در شهر قزوین برآمده از چه زمینه های اجتماعی و اقتصادی بوده است؟ فرایند و شیوه های تولید قالی در شرکت های مذکور چگونه بوده است؟ پژوهش با رویکرد تاریخ اجتماعی و به شیوه تحلیل کیفی با اتکا به داده های شفاهی و اسناد دست اول، با ابزار فیش برداری و مصاحبه به انجام رسیده و تقریباً به همه نمونه ها و اشخاص در دسترس مراجعه شده است. نتایج نشان می دهد بافت قالی های باکیفیت در قزوین در فاصله سال های 1297 تا 1330ش، به سبب نزدیکی به پایتخت و مراکز مهم قالی بافی، تجمع سرمایه داران و پشتیبانی دولت، رونق فراوان گرفت؛ اما رکود اقتصادی در ایالات متحده سپس جنگ جهانی دوم تقاضا را در بازار آمریکا و اروپا کاهش داد؛ پس تولید فرش نیز محدود شد. پس از ورود ارتش شوروی به قزوین، فعالیت شرکت اعتماد تقریباً متوقف شد. روس ها که از پشتیبانی مالی سرمایه داران قزوین از جنبش های سیاسی اجتماعی بیم داشتند در 1321ش، سرپرستان شرکت قالی بافی اعتماد را به باکو تبعید کردند. پس از این، گرچه برخی تولیدکنندگان فرش قزوین تا 1330ش کوشش هایی کردند، اما به سرانجامی نرسید. گفتنی است قالی شهری قزوین در این دوره، در جریان دگرگونی های اجتماعی و سیاسی، از نظر فنون بافت و کیفیت هنری (طرح، نقش و رنگ)، از قالی بافی مناطق هم جوارش مانند کاشان و ساروق تأثیر پذیرفته است.

یان مسئله: شمار بسیاری از قالی های روستایی و عشایری استان قزوین به اقوام و تیره های مختلف ساکن در این منطقه تعلق دارد. از مهم ترینِ این اقوام ارمنیان اند که سنت کهن قالی بافی خود را در این سرزمین نیز ادامه داده اند و می توان انتظار داشت که ویژگی های فرهنگی و قومیتی آنان در دست بافته هایشان نیز بروز یافته باشد. از سویی، تأثیر خصوصیات اقلیمی نیز، پس از یکجانشینی ارمنیان، بر فرهنگ و هنر آنان قابل انتظار است. زمینه های مذکور این پرسش را پیش می کشد که مجموع عوامل نژادی و اقلیمی چه ویژگی هایی را برای بافته های ارمنیان منطقه قزوین رقم زده است.هدف پژوهش: این پژوهش در پی شناسایی و بررسی طرح و نقش قالی های نقشه ارمنی قزوین است که این بافته ها را در میان دیگر بافته های آن منطقه و نیز بافته های همین قوم در دیگر مناطق ایران دارای شناسنامه ای متمایز می سازد.روش پژوهش: بیشتر داده های این پژوهش به شیوه میدانی گرد آمده و برای برخی بررسی های تاریخی به اسناد نیز مراجعه شده است. روش تحقیق براساس شیوه اجرا توصیفی و تحلیلی است. داده ها نیز به صورت کیفی تجزیه و تحلیل شده اند. براساس جستجوی میدانی صورت گرفته، کلیه قالی های دردسترس نقشه ارمنی خرقان قزوین در جامعه آماری این پژوهش قرار دارد و از این میان، 13 قالی یافت شده در منطقه به عنوان جامعه نمونه انتخاب شده است.نتیجه گیری: وابستگی به طرح و نقش قالی ارمنستان ویژگی کلی قالی های نقشه ارمنی منطقه خرقان است که بیش از قالی های ارمنی باف دیگر مناطق ایران در این منطقه نمود دارد. برجسته ترین ویژگی های طرح و نقش قالی های نقشه ارمنی قزوین ساختار هندسی و شکسته و تأکید بر نقوش شاخصی چون کلیسا، چلیپا و ستاره است که در فرهنگ این قوم ریشه دارد. رایج ترین نقشه های قالی های ارمنی نیز شامل بوته خاری، کاسه بشقابی، گل افشان، ترنج چلیپا و گلدانی است.