سید فخرالدین طباطبایی

یکی از مباحث مهم در رابطه علم و دین، کیفیت پیدایش انسان است. از منظر علمی، نظریه تکامل به این بحث پرداخته است و از نظر دینی این بحث تحت عنوان خلقت حضرت آدم و حواء مطرح شده و در زمینه نسبت این دو، دیدگاه های متعددی مطرح شده است. بیشتر آثاری که از سوی اندیشمندان مسلمان در این زمینه نوشته شده، با توجه به آیات قرآن بوده و به روایات در این زمینه توجه لازم نشده است. درحالی که در روایات اهل بیت بحث پیدایش انسان با تفصیل بیشتری بیان شده و ابعاد جدیدی را در اختیار ما می گذارد. از منظر علمی انسان های نخستین بسیار قبل تر از زمانی که برای خلقت حضرت آدم(ع) در نظر گرفته شده بر روی زمین موجود بوده اند؛ و درصورتی که آدم و حوا به عنوان نخستین انسان ها بر روی زمین دانسته شوند، این موضوع یکی از تعارضات علم و دین قلمداد می شود. اما با توجه به روایات حضرت آدم و حوا نخستین آدمیان نبوده اند؛ بلکه قبل از آنها نیز موجوداتی آدم نما یا انسان نما بر روی زمین زندگی می کردند. بحث از اصل وجود و بیان خصوصیات این موجودات در روایات در حل این تعارض نقش اساسی دارد. در این نوشتار با روش کتابخانه ای روایات ناظر به آدم نماها جمع آوری و مورد بررسی قرار می گیرد و زمینه را برای بررسی های تطبیقی میان علم و دین فراهم می کند. با تحلیل روایات در این موضوع اصل وجود آدم نماها و برخی از ویژگی های آنان، مانند خصوصیات ظاهری و اخلاقیات شان مشخص می شود. همچنین در مورد انقراض آنان نیز با توجه به روایات می توان گفت که یک امری مسلم بوده است.

نظریه طراحی هوشمند به عنوان نظریه ای علمی که منتقد نگاه های داروینی به مسئله چگونگی پیدایش موجودات زنده است، از سوی افرادی همچون استیون مَیر، ویلیام دِمبسکی و مایکل بِهی در اواخر قرن بیستم مطرح شد. این جریان، که هم روش مطالعه و سبک بیانِ ادعا و هم نحوه استدلال آوری اش، همان روش رایج علمی است، توانسته در قرن حاضر طرفداران قابل توجهی در سرتاسر عالم بیابد. براساس مدعای طرفداران این نظریه، وقتی به ابعاد مختلف طبیعت نگاه می کنیم، می یابیم که پیچیدگی های تقلیل ناپذیر یا تعیین شده در ساختار زیستی جانداران وجود دارد؛ پیچیدگی هایی که بدون در نظر گرفتن مؤلفه های «هدف»، «طراحی»، «عامل شخصی هوشمند» و... نمی توان با روش صحیح علمی آنها را توضیح داد. هدف از این پژوهش، آشنایی مخاطبان به ویژه مخاطبان رشته های الهیاتی با این دیدگاه علمی ضد نظر تکامل داروینی است. ازاین رو، پژوهش حاضر با استفاده از روشی توصیفی، ابتدا به طور مختصر دیدگاه داروین را ارائه می کند؛ سپس نظریه طراحی هوشمند و مؤلفه های مهم این دیدگاه درباره منشأ پیدایش موجودات زنده را، براساس گفته ها و استدلال های دانشمندان مطرح آن تبیین می کند؛ در پایان نیز میزان سازگاری این دو دیدگاه بررسی می شود.

اهل کتاب به پیروان یکی از ادیان آسمانی گفته می شود که یا خارج از سرزمین های اسلامی به سر می برند و یا براساس ضوابط مشخصی در جامعه اسلامی زندگی می کنند. با توجه به روابط گستردة فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مسلمانان با اهل کتاب در طول تاریخ و ادامة گریزناپذیر این روابط در دوران کنونی، کوشش برای به دست آوردن مبانی این روابط، اهمیت فراوانی دارد. گزارش های تاریخی نشان دهندة تعامل گستردة معصومان علیه السلام با اهل کتاب هستند و با توجه به نقش الگویی ایشان، مسلمانان می توانند روابط خود با اهل کتاب را بر سیره معصومان: استوار سازند. مقاله حاضر، پس از مروری کوتاه بر تعریف اهل کتاب، مبانی سیره معصومان علیه السلام را بر اساس متون دینی در چهار محور تقوا، کرامت ذاتی اهل کتاب، صلح طلبی، اجبار نکردن پذیرش اسلام و احترام به حقوق اهل کتاب بررسی می کند. مقاله نشان می دهد که روش تعامل پیامبر خدا (ص) و امامان شیعه (ع) با اهل کتاب خشن و دور از عقلانیت و یا دارای تساهل و تسامح بی حد و اندازه نبوده است.