فاطمه السادات شجاعی

فضای مکثی که در میان مدینه شهرهای مراکش قرار دارد مرکز محله مدینه ها را شکل داده است. در مرکز محله ها چشمه آبخوری وجود دارد که جز جدایی ناپذیر این مکان است. چشمه ها از دو جهت «وجود» و «ماهیت»، در ساختار مرکز محله مدینه ها اهمیت ویژه داشته و جز جدایی ناپذیر آنها هستند. این مقاله بر آن است تا جایگاه این عنصر (چشمه) را در دو بعد ذکر شده در مرکز محلات مورد بررسی قرار دهد. در بخش اول «وجود» چشمه در بافت مدینه مورد بررسی قرار می گیرد. چشمه در همه مرکز محله ها وجود دارد و عنصر تکرار شونده است. تکرار یک عنصر آن را در ذهن ماندگار کرده و به نشانه تبدیل میکند. چشمه با سایر عناصر پیرامون خود در تضاد است به همین دلیل توانسته در مرکز محله منحصر به فرد باشد. در بخش دوم، با بررسی ماهیت و ویژگی های کیفی چشمه مشخص می شود که نقش چشمه در مرکز محله فراتر از جنبه کاربردی آن است. شباهت تزئینات چشمه به فضاهای مهم هویتی مانند : مسجد، مدرسه و حیاط داخلی خانه ها نشان می دهد که این عنصر از جایگاه معنوی ویژهای در میان ساکنین برخوردار است و بر هویت بخش بودن چشمه تأکید دارد. این مقاله براساس مشاهدات میدانی نگارنده نوشته شده و نمونه موردی آن 15 مرکز محله انتخاب شده از مدینه 6 شهر مختلف از کشور مراکش است. با توجه به مشاهدات میدانی صورت گرفته می توان چشمه را به عنوان عنصر نشان های مرکز محله مدینه ها، و عنصر معنا بخش به این فضا دانست. در واقع می توان بیان کرد که مرکز محله به واسطه چشمه تعریف می شود و گشودگی میان محله که چشمه ندارد، کارکرد مرکز محله را نیز ندارد.  

اگر منظر طبیعی را حاصل تعامل اولیه انسان و طبیعت پیرامون بدانیم، منظر فرهنگی انتخاب طبیعت برای تعامل در طول زمان است که می تواند در دوره های مختلف علل متفاوت داشته باشد. منظر آیینی به عنوان بخش مهمی از منظر فرهنگی، عکس العمل جامعه نسبت به نیازهای معنوی اش به حساب می آید. انسان در دوران باستان در پیوندی عمیق و مستقیم با طبیعت زندگی می کرد. از این رو منظر زیستی و منظر آیینی شکل گرفته از آن دوران، متأثر از منظر طبیعی بود. این امر به ویژه در مورد منظر آیینی هنگامی اهمیت پیدا می کند که می دانیم عناصر طبیعی منظر در عهد باستان، همواره علاوه بر عملکرد خود دارای مفاهیم رمزی و معنوی نیز بوده اند؛ از این رو، ارتباط آیین با طبیعت ارتباطی مستقیم و غیرقابل تفکیک بوده است. در سرزمین گرجستان با توجه به غلبه منظر کوهستانی، کوه همواره نقشی بنیادی در ساختار زندگی جمعی داشته و به عنوان عنصری منظرین، دارای سه وجه عملکردی، معنایی و زیباشناسانه بوده است. اهمیت این سه وجه در منظر آیینی منطقه، با توجه به زمان و مکان شکل گیری منظر آیینی و سطح فرهنگی جامعه متفاوت بوده است. در این نوشتار با انتخاب سه مجموعه آیینی در مستیا، اوپلیستیخه و متسختا در گرجستان، ابتدا به مقایسه نقش کوه در شکل گیری منظر آیینی این سه مجموعه پرداخته می شود که در هریک از آنها، با توجه به ارتباط کوه با جامعه فرهنگی مرتبط با آن، منظر فرهنگی به گونه ای متفاوت شکل گرفته است. به طوری که در مستیا وجه عملکردی کوه در ایجاد نقش معنایی و شکل گیری منظر آیینی غالب بوده، در اوپلیستیخه غلبه با وجه زیباشناسانه و معناییِ کوه بوده و در متسختا مکان قرارگیری کوه به عنوان منطقه سوق الجیشی اهمیت داشته است. سپس از خلال مقایسه این سه منظر آیینی به چرایی و چگونگی ارتباط منظر طبیعی و فرهنگی پرداخته می شود.

امروزه ارتقای سطح کیفی فضاهای شهری با فراهم آوردن امکان زندگی پیاده در شب از دغدغه های معماران و شهرسازان است. از آنجا که نورپردازی فضاهای شهری امکان تداوم حضور شهروندان در شب و تعاملات ناشی از شکل گیری منظر شبانه را سبب می شود، پلان نورپردازی به ویژه در توسعه و احیای بخش های قدیمی شهر بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. این اهمیت و توجه جهانی به پتانسیل های نورپردازی در شهر و منظر آن، حوزه های مختلف را به برگزاری جشن ها و مسابقات نورپردازی در سطح بین المللی و ملی ترغیب کرده است. یکی از مسابقات مطرح در این حوزه مسابقه جهانی «شهرـ مردم ـ نور»1 است که در آن پروژة برتر با توجه به معیارهایی چون کاهش سطح مصرف انرژی، جنبه های زیبایی شناسانه و اصول توسعه پایدار معرفی می شود. پروژه نورپردازی پارک ـ قلعه شهر کانازاوا2 در سال 2011 برندة جایزه سوم این مسابقه بوده است. فاز اول این پروژه در سال 2000 آغاز شد و فاز دوم آن در آوریل 2010 به پایان رسید. در این نوشتار نکات مثبت و منفی و تأثیرات متقابل این نورپردازی در دست یابی به اهداف منظر شهری به ویژه در بخش مدیریت منظر در بافت قدیمی کانازاوا مورد تحلیل و بررسی قرار می گیرد. این پروژه توانسته از طریق ایجاد حس دراماتیک میان دو بخش جدید و تاریخی بر فرهنگ و تاریخ شهر تأکید سازد و در عین حال هویت شهر را با ایجاد هارمونی در عناصر نورپردازی شده بازنمایی کند.