محمد درخشانی

توجّه و تأکید تعصب مآبانه به امر تعلیم و تربیت در عصر صفویان، سبب دعوت و جذب عالمان و مدرّسان شیعی مذهب از سایر بلاد اسلامی چون «جبل عامل» به ایران آن زمان شد. به دنبال سکنی گزیدن این فرهیختگان در این سرزمین، آثار متعدّدی به دست آنان تصنیف گردید. مطالعه و بررسی اسناد و مدارک عصر صفوی که در این تحقیق به روش توصیفی تحلیلی دنبال شد، مشخّص ساخت که تحصیل علوم در سطوح عالی و تخصّصی، فقط در «مدارس» آن دوره در جریان بود. هم چنین آموزش و تدریس شاخه های متعدّدی از علوم که در شهرها و مدارسی که به شکل پانسیونی اداره می شدند، با حضور استادان حاذق شیعی استمرار داشت. هر استاد و طالب علم نیز بر اساس علاقه، تبحّر، استعداد، تمکّن مالی و سایر شرایط فردی و شخصی خود، محلّ تدریس و تحصیل خویش را که در شهرهایی چون استرآباد، شیراز، اصفهان و ... دایر بودند، انتخاب می کرد.

کتاب و کتابخانه ها نقش قابل ملاحظه ای در تأمین حداکثر امکانات حقیت جویی، برای شاهان، حاکمان، عالمان، استادان و پژوهشگران عصر صفوی داشتند. بنابراین، این کتاب و کتابخانه ها بودند که با گردآوری، سازماندهی و اشاعه اطّلاعات، نقش مؤثری در افزایش آگاهی و اطلاع رسانی ایفا می کردند. بررسی اسناد و مدارک موجود عصر صفوی که با استفاده از روش کتابخانه ای و به روش توصیفی تحلیلی دنبال شد، مشهود ساخت نه تنها کار کتابت و استنساخ به عنوان یک حرفه مخصوص شهرها و مدارس به خصوصی بود؛ بلکه مطالعه کردن نیز در بین اشخاص خاصّی رواج داشت. دلیل این عامل نیز حاکی از اوضاع نابسامان اقتصادی و پایین بودن سطح آگاهی آحاد مردم بود.