نادره جلالی

تاج الدین معتز خراسانی ازجمله دولتمردان ایرانی دولت سلاجقة روم بود که در عهد رکن الدین قلیج ارسلان چهارم مدتی ادارة امور مالیاتی حکومت قسطمونیه و آنقره را به عهده داشت. وی که از مریدان مولانا جلال الدین محمد بلخی بود، به کرات به دیدار او می رفت. مولانا نیز به او علاقة زیادی داشت و او را «همشهری»، «فخر خراسان» و «صاحب اعظم» می خواند. مولانا چندین نامه به او جهت رفع مشکلات مریدان خود و مردم نوشته و از او تقاضای کمک کرده است. تاج الدین معتز نیز به واسطة علاقه به فرهنگ ایرانی، با حمایت از مولانا، این عارف و شاعر به نام ایرانی و ساخت مدارس و خانقاه ها در رشد طریقت مولویه در آناتولی کوشید. در این مقاله به شرح حال وی پرداخته خواهد شد، سپس نقش وی به عنوان یکی از وزرای ایرانی قدرتمند و با نفوذ ایرانی در دولت سلاجقة روم که در گسترش عرفان و فرهنگ ایرانی اسلامی در منطقه آناتولی سهمی داشته است مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

ابوریحان بیرونی ازجمله برجسته ترین دانشمندان اسلامی است که از دیرباز تاکنون محققان و پژوهشگران دربارکه زندگی و آثارش ده ها مقاله و کتاب نگاشته اند و هریک از زاویه ای به بررسی اندیشه، نگاه و روش پژوهشی او ازجمله مطالعات تاریخی و تاریخ نگاریش پرداخته اند. از آنجا که غالب مورخان صرف نظر از یعقوبی و مسعودی، تا قبل از او در سنت تاریخ نگاری خود تنها به نقل سلسله راویان، مناسبات قدرت و ثبت رویدادهای سیاسی و نظامی و توصیف وقایع با توجه به موقعیت جغرافیایی پرداخته و از توجه به مسایل فرهنگی و اجتماعی مردم و جامعه غافل مانده اند، می توان گفت روش و بینش تاریخ نگارانه بیرونی با هم عصران خود متفاوت است. او نقادانه و با رویکردی استدلالی به مطالعات تاریخی و تاریخ نگاری روی آورده و در روش تاریخ نگاری خود گرچه متأثر از یعقوبی و مسعودی است؛ ولی کامل کنندکه سنت آنان نیز است. مسافرت او به هند و مشاهدکه مستقیم مسایل فرهنگی و اجتماعی نیز سبب شد تا مهم ترین مؤلفه های فرهنگی از قبیل آداب و رسوم، اعیاد، دین، قومیت، زبان و ویژگی های اخلاقی هندوها را نیز گردآوری و ثبت کند. از این رو، پیشگام مطالعات مردم شناسی و هندشناسی نیز به شمار می رود. این نوشتار با روش توصیفی تحلیلی روش شناختی و نگاه ابوریحان بیرونی را در مطالعات تاریخی و تاریخ نگاری او مورد بررسی قرار داده است.