اصغر جعفری ولدانی

از آغاز جهان گشایی قدرت های استعماری غربی، ایران نیز به عرصه کشمکش این قدرت ها بر سر نفوذ تبدیل شد. رقابت های درونی قدرت های مدرن اروپایی و از طرفی ضعف نسبی کشور، تاریخی توام با تقلای قدرت های بزرگ برای نفوذ در ایران را رقم زده است. وقوع انقلاب صنعتی و تحولات ناشی از آن بر ثروت و قدرت دولت های غربی افزود که پیامدهایی حیاتی برای دیگر مناطق جهان از جمله خاورمیانه و خلیج فارس، داشت. جلوه اصلی این مسأله عبارت بود از یک قرن رقابت دو قدرت روسیه و انگلیس در ایران و آنچه باقی گذاشت، خاطره تلخ و کینه عمیق از حضور بیگانگان در ذهن و قلب مردم ایران بود که آثار آن بر روند سیاست گذاری کنونی ایران نیز مشهود است. آنچه موضوع پژوهش حاضر را به این خاطره تاریخی مرتبط می سازد انگیزه ای است که دولت مردان ایرانی را بر آن داشت تا با فراهم ساختن زمینه حضور قدرتی ثالث و بازکردن پای نیروی سوم به صحنه سیاسی ایران قواعد بازی در این زمینه را اندکی پیچیده تر سازند، شاید از این رهگذر بتوانند مانع از مصالحه و امتیازگیری از دو قدرت قدیمی و دو مداخله گر کارکشته در مسایل ایران شوند. از سال 1935 تا سه دهه پس از آن ایالات متحده پرنفوذترین قدرت خارجی در ایران بود. بررسی علل جایگزینی این کشور به جای نفوذ سنتی و دیرینه انگلیس در ایران مقاله اصلی رساله حاضر است. نظریه موازنه تهدید استفن والت به عنوان مبنای نظری و مفهومی مورد استفاده قرار گرفته است. برای گردآوری داده از روش های کتابخانه ای و اسنادی بهره گرفته شده است.

اهمیت خلیج فارس  به علت وجود ذخایر نفت و گاز آن است. بهره برداری از میادین نفت و گاز مشترک، مستلزم افراز مرزهای دریایی است. در این راستا مرزهای دریایی ایران با عربستان، بحرین، قطر، عمان و امارات عربی متحده (دبی) افراز گردیده و سهم هر یک از میادین مشترک مشخص گردیده است. موضوعی که کمتر مورد توجه قرار گرفته و تأکید این مقاله بر آن است امتیازات ویژه ای است که ایران هنگام افراز مرزهای دریایی خود به برخی از کشورهای عربی داده است که امروز آثار زیان بار آن مشخص شده است. در این میان مرزهای دریایی ایران با عراق و کویت به علت ویژگی های ژئوپولیتیکی افراز نشده و بهره برداری از میادین مشترک متوقف مانده است. مشکلات ژئوپولیتیکی که سبب این مسأله شده و دکترین ها و الگوهایی که می تواند به حل این مشکلات کمک کند، در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است. با توجه به فضای مناسبی که در روابط ایران و عراق بوجود امده، ضروری است که این مرزها افرازگردد تا امکان بهره برداری از میادین مشترک فراهم شود.

قفقاز جنوبی به لحاظ ژئوپلیتیکی همواره از اهمیتی خاص برخوردار بوده است. پس از فروپاشی شوروی سابق و تغییرات ژئوپلیتیکی در منطقه قفقاز، بر اهمیت و تأثیرگذاری عوامل ژئوپلیتیکی این منطقه افزوده شده است. با توجه به همسایگی و اشتراکات تاریخی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران با این منطقه، عوامل )ویژگی های( ثابت ژئوپلیتیکی شامل موقعیت، وسعت، توپوگرافی و شکل قفقاز جنوبی بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران تأثیرگذار است. ویژگی های ثابت ژئوپلیتیکی قفقاز جنوبی را باید عواملی تنش زا دانست که در کنار ضعف این عوامل برای جمهوری های قفقاز و جذابیت آنها برای قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای، به طور مستقیم و غیرمستقیم با ایجاد تنش، بی ثباتی و حضور و نفوذ قدرت ها بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران مؤثرند؛ به طوری که این تغییرات ژئوپلیتیکی، جمهوری اسلامی ایران را با افزایش تهدیدها در ابعاد نظامی، سیاسی و امنیت ملی مواجه کرده است.