حمید علی جعفری قریه

مهرپرستی از آیین های کهنی است که هزاران سال پیش در ایران و هند و رم رایج بوده و در راس این آیین، ایزدی به نام «مهر» قرار داشته است. با توجه به اینکه مهر، روزگاری بزرگ ترین ایزد بوده است، می توان گفت که ایزدان همراه او، یعنی ماه، ناهید، خورشید، باد و ایزدانی نظری سروش و رشن (ایزد دادگری)، تحت فرمان «مهر» آفرینش را پاسبانی می کرده و از شمار یاران او محسوب می شده اند. به تعبیری دیگر اثربخشی آن ها زمانی معنا می یافته است که در کنار «مهر» و نه مستقل از او مطرح باشند. در این میان خورشید از دیرباز در کنار «ایزدمهر» مطرح بوده است و با توجه به پرستش آن دو از سوی اقوام ایرانی و غیرایرانی و با توجه به هم نامی و داشتن ویژگی های مشترک، به مرور زمان یکسان شمرده شده اند و بدین گونه خورشیدپرستی مترادف مهرپرستی دانسته شده اشت. از آنجا که در ریگ ودا، اوستا و سایر متون مذهبی کهن، «مهر» و خورشید جدای از هم مطرح شده اند، می توان به روشنی دریافت که در اصل یکی نبوده. در این جستار برآنیم تار این موضع را بررسی کنیم و به جایگاه و نقش «مهر» و خورشید در منظومه های حماسی ملی بپردازیم و نشان دهیم که در بسیاری از موارد خورشید در معنای «ایزدمهر» به کار رفته و ویژگی های اور را دارا شده است.

نشانه هایی از مهرپرستی که پیش از ظهور زردشت در ایران رواج داشت در آثار ادب بویژه منظومه های حماسی دیده می شود که بررسی این نشانه ها می تواند در درک بهتر متون ادبی موثر باشد. با توجه به قراینی که در دست است، می توان بین پیشدادیان و کیانیان با «کیش مهر» پیوندی یافت. شاهان این دو سلسله کهن، بنابر آنچه در آثار الباقیه بیرونی آمده است، پیش از زردشت، ماه و خورشید و کلیات عناصر را مقدس می شمردند. با بررسی شاهنامه فردوسی و متون پهلوی، می توان شواهدی مبنی بر پیوند پادشاهانی از قبیل فریدون، جمشید، سیاوش و کیخسرو با «کیش مهر» ارایه کرد. در این میان، داستان کیخسرو با اسطوره تولد و عروج «ایزدمهر» در پیوند است. تولد این پادشاه - که خوشنامترین پادشاه اساطیری ایران به شمار می رود - در دل تیره شب و پرورش او در میان شبانان به گونه ای با تولد «مهر» در غار و حضور شبانان در کنار او پیوند دارد. نیایشهای او در برابر خورشید و مراسم شست و شوی او پیش از نیایش به آداب مهری دینان ماننده است. همچنین عروج او به آسمان، مراسم شام مقدس یا عروج «ایزدمهر» را فرایاد می آورد. در این جستار، برآنیم تا با بهره گیری از متون کهن دینی و پژوهشهای پیشین با نگاهی دیگر به بررسی شخصیت کیخسرو در شاهنامه بپردازیم و پیوند او را با «کیش مهر» بررسی کنیم.

منظومه های حماسی ملی، بسیاری از آیینها و اعتقادات کهن ایرانی را در بر دارد که تصورات اقوام کهن را در مورد ایزدان خود نشان می دهد. بررسی و شناخت این آیینها گوشه ای از گذشته مذهبی و فرهنگی ما را روشن می کند؛ از جمله آیینهایی که هزاران سال پیش اقوام ایرانی، هندی و برخی از اقوام دیگر به آن اعتقاد داشته اند، آیین مهر بوده که در راس این آیین، ایزدی به نام «مهر» قرار داشته است. از مجموعه مطالبی که در «ریگ ودا» و اوستا در مورد «ایزدمهر» آمده است می توان نتیجه گرفت که این ایزد از کهن ترین ایزدان مورد پرستش اقوام هند و ایرانی، و از احترام بسیاری بهره مند بوده است. در یشت دهم اوستا موسوم به «مهریشت»، که به «مهر» اختصاص دارد، ویژگیهایی از قبیل نافریفتنی، ده هزار چشم و هزار گوش، شهریاری و کیهان سالاری و دادورزی به این ایزد نسبت داده شده است. این ویژگیها به گونه ای نهانی در منظومه های حماسی ملی ایران پراکنده است. در این جستار با بهره گیری از متون مذهبی کهن نظیر اوستا و پژوهشهای مهرپرستی به بررسی آنها در منظومه های مورد بحث پرداخته می شود.