سجاد حسینی

حج گزاری در منطقه قفقاز در سال های 1860-1917م. در سایه رشد تکنولوژی و گسترش شبکه ریلی، با تغییر و تحولات زیادی همراه بود که رهاورد آن کاهش هزینه و افزایش سرعت، امنیت و آسایش حجاج بود. از طرف دیگر، راه های سنتی سفر حج دچار تحول بزرگی شد و قفقاز در کانون اصلی این راه ها قرار گرفت و اهمیتی دوچندان یافت. در این شرایط، سفر حج برای آحاد ملت مسلمان قفقاز، آسیای میانه، چین، افغانستان و ایران آرزویی دست یافتنی و به پدیده نوظهور حج گسترده منجر شد. این پدیده نوظهور با شیوع مرگبار بیماری همه گیر وبا توأم شد که با ورود و دخالت های دولت روسیه تزاری به چالش های بزرگی میان مسلمانان و دولت تبدیل گردید. هدف اصلی این پژوهش که با رویکرد توصیفی-تحلیلی و براساس منابع کتابخانه ای انجام شده، پاسخ به این سؤال مهم است که نقش بیماری های همه گیر بر سفر حج در منطقه قفقاز چگونه بوده است؟ با بررسی شواهد به این نتیجه رسیده ایم که دولت روسیه از بیماری های همه گیر به عنوان یک حربه برای محدود کردن سفر حج به بهانه های گوناگون و در مقاطع مختلف استفاده می کرد. سفر حج به بهانه بیماری ها با محدودیت های زیادی مواجه شد، اما در سایه گسترش شبکه ریلی، جمعیت حجاج حاضر در حجاز از مناطق قفقاز و آسیای میانه رشد زیادی داشت.

بعد از افول و سقوط نظام واحد سیاسی مغول در اراضی ایران و چین، روی کار آمدن سلسله اسلام ستیز مینگ در چین و حکومت مسلمان تیموری در ایران، تعاملات موجود میان این دو سرزمین بسان دوره پیش از مغول منقطع شد. معاصر با حکومت دایمنگ خان مینگ و شاهرخ تیموری، اقداماتی از سوی دو دولت متخاصم در جهت برقراری روابط سیاسی مشاهده و زمینه تبادل هیئت های دیپلماتیک فراهم شد. غیاث الدین محمد نقاش یکی از اعضای سفارت اعزامی از دربار هرات به چین در سال 822ه .ق. بود. ره آورد سفر غیاث الدین سفارت نامه ای موسوم به عجائب اللطائف و مرقعاتی آکنده از نگاره هایی متأثر از مدل ها و نگاره های چینی بود. پژوهش حاضر در پی یافتن پاسخ به این پرسش است که جایگاه غیاث الدین محمد نقاش در تأثیرپذیری نگارگری ایرانی از نگارگری چینی چه بود. در پاسخ به این سؤال چنین مفروض است که با حضور غیاث الدین محمد نقاش در دربار چین و خلق سفارت نامه مکتوب عجائب اللطائف و مصور (مرقعات موزه توپقاپی سرای) زمینه آشنایی یک نگارگر ایرانی از نگارگری چینی فراهم شد و در الگوی چینی در آثار او از نظر موضوع نمود یافت. این پژوهش بر آن است تا ضمن بررسی این سفارت به عنوان سرآغاز عادی سازی و بهبودبخشی روابط سیاسی ایران و چین تأثیرات هنری آن در قالب انتقال بخشی از گنجینه هنر نگارگری چینی به قاموس هنر نگارگری ایرانی بررسی کند.  

شاه اسماعیل اوّل صفوی، میراث دار سیاست و شجاعتِ شیوخ متأخّر صفوی، شیخ جنید و شیخ حیدر، و جدّ مادری اش، اوزون حسن آق قویونلو، و فضیلت و معنویّت شیوخ متقدّم صفوی، به ویژه شیخ صفی الدین اسحاق اردبیلی بود. به گواهی برخی منابع معتبر تاریخی و ادبی، وی طبع شاعری داشت و دیوان خطایی منسوب به اوست؛ امّا صحّت این انتساب مخالفان و موافقانی دارد. این مقاله به شیوه ی توصیفی-تحلیلی، به بررسی دیوان خطایی و منابع ادبی و تاریخی دوران صفوی بر اساس نظریّه ی ترامتنیت ژرار ژنت پرداخته و به این نتیجه رسیده که با توجّه به قراین پیرامتنی درونی و بیرونی، انتساب دیوان مذکور به شاه اسماعیل اوّل صفوی پشتوانه ی علمی، ادبی و تاریخی محکمی دارد. بیشترین قراین پیرامتنی درونی این انتساب، مربوط به «عنوان دیوان» و «تخلّص شاعر» است که علاوه بر دلالت بر شخصی واحد، در دیوان خطایی بارها در کنار هم آمده اند. همچنین بیشترین قراین پیرامتنی بیرونی، مربوط به گزارش های تذکره نویسان درباره ی شاعری و انتساب دیوان خطایی به وی با نقل نمونه ای از اشعار اوست. دیگر قراین پیرامتنی عبارت اند از: اشارات مورّخان، مؤلّفانِ فرهنگ ها و دایره المعارف ها، سلسه النّسب ها، سفرنامه ها، عاشیق ها و... به شاعری وی که روی هم رفته صحّت انتساب دیوان خطایی را به او تأیید می کنند.  

شهر باکو با توجه به شبکه ریلی گسترده، خط کشتیرانی مدرن و جمعیت زیاد کارگران مهاجر، با شیوع وبا در تاریخ ششم ژوئن ۱۸۹۲، به کانون اصلی این بیماری در منطقه تبدیل شد. در نبود یک سیستم متمرکز مقابله با بیماری های همه گیر و ضعف زیرساخت های بهداشتی، با فرار ۷۵ درصد از مردم هراسان شهر باکو، کل منطقه قفقاز به سرعت درگیر بیماری مسری وبا شد. مسئله این است که وضعیت اپیدمی وبا در سال ۱۸۹۲ در باکو چگونه بود و دولت روسیه چه عملکردی در این مورد داشت؟ هدف اصلی این پژوهش که با رویکرد توصیفی- تحلیلی و بر اساس منابع کتابخانه ای انجام شده است، تبیین شیوع وبای ۱۸۹۲ در باکو و عملکرد دولت روسیه تزاری در این زمینه است. دستاورد این پژوهش نشان می دهد که با آغاز بیماری وبا در ساحل شرقی دریای خزر، دولت روسیه اقدامی برای جلوگیری از رسیدن بیماری به شهر باکو انجام نداد. با رسیدن وبا به شهر باکو که کمبود امکانات بهداشتی و بیمارستانی در آن مشهود بود، مقامات محلی منفعلانه رفتار کرده و اقدامات بهداشتی و درمانی خاصی برای کنترل و درمان بیماری انجام ندادند. درصد بالای مبتلایان و تلفات بیماری در شهر باکو در مقایسه با دیگر مناطق امپراطوری بیانگر عملکرد ضعیف مقامات دولتی در این شهر است. فرار از شهر، واکنش مردم باکو به بیماری وبا و عملکرد ضعیف دولت در مدیریت آن بود که سبب شد این شهر به کانون گسترش این بیماری در قفقاز تبدیل گردد.

امروزه افراد بسیاری از طریق فناوری های پیشرفته و ابزارهایی همچون گوشی هوشمند و لپ تاپ با فضای مجازی و اینترنت آشنا هستند، دنیایی که بسیار گسترده تر از دنیای واقعی است و محدودیت زمانی و مکانی را درهم شکسته و تعاملات و ارتباطات افراد با یکدیگر را از بُعد مادی خارج کرده و حس آزادی افراد را افزایش داده است. به عنوان مثال افراد در فضای مجازی چیزهایی را بیان می کنند که هرگز در فضای واقعی نمی گویند. فضای مجازی دارای ابعاد مثبت و منفی بسیاری است که این مقاله به بررسی یکی از ابعاد منفی آن یعنی یادگیری رفتار مجرمانه از طریق هم نشینی های فرق دار در فضای مجازی می پردازد. ایده مقاله برگرفته از نظریه هم نشینی فرق دار ادوین ساترلند است؛ با این تفاوت که همنشینی های فضای مجازی آثار شدیدتری از هم نشینی های فضای واقعی از خود برجای می گذارد. پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی می کوشد به این پرسش ها پاسخ دهد که رفتارهای مجرمانه چگونه و با چه فرایندی در دنیای مجازی فراگرفته می شوند؟ و چه تفاوتی میان یادگیری رفتارهای مجرمانه مجازی و واقعی وجود دارد؟ فرضیه اصلی پژوهش این است که نظریه هم نشینی فرق دار ساترلند قابل تعمیم و تسری به فضای مجازی است و چه بسا در دنیای مدرن امروزی یادگیری رفتار مجرمانه مجازی بیش از یادگیری در محیط واقعی اهمیت می یابد، زیرا دنیای مجازی با تحریک حس شنوایی و بینایی در قالب تصویر، گفتار و نوشتار به صورت توأمان و یکجا میزان یادگیری را افزایش می دهد و به یک محیط جرم زا تبدیل می شود و باعث نشر و گسترش بیش از پیش رفتارهای مجرمانه در دنیای واقعی و مجازی می شود.