ابتلا و آزمایش الهی (مقاله پژوهشی حوزه)

دنیای بشری سرای آزمایش الهی است. انسان در مراحل مختلف زندگی خواسته یا ناخواسته، آزمون‏های پی در پی را پشت سر می‏گذارد.
خداوند بر اساس غایت آفرینش انسان و ویژگی‏های وجودی‏اش او را در صحنه‏های گوناگون زندگی می‏آزماید، «اِنّا خَلَقْنَا الاِنْسان مِنْ نُطْفَةٍ اگمْشاجٍ نَبْتَلیهِ».(1) «اِنَّ ذلِکَ لاعلیها السلام‏یات وَاِنْ کُنّا لمُبْتلین».(2)
ماهیت این آزمایش‏ها چیست؟ و با توجه به این که خداوند آگاه بر همه چیز است، انگیزه این امتحانات چه می‏تواند باشد؟ خداوند با چه ابزارهایی آدمی را می‏آزماید؟ و مکانیسم موفقیت در آزمون‏ها چه گونه می‏باشد؟
متکلمان اسلامی گفت‏و گو پیرامون امتحان و ابتلای الهی را بیشتر در تبیین غایت‏بندی افعال خداوند و عدالت او در فلسفه شرور و بلایا دنبال کرده‏اند.(3)
آنچه در این نوشتار مورد توجه قرار گرفته است پاسخ‏گویی به برخی از این پرسش‏ها از نگاه متون دینی و نوشته‏های کلامی است.
_______________________________
1. انسان/2: ما انسان را از نطفه مختلفی آفریدیم و او را می‏آزماییم.
2. موءمنون/30: هر آینه در این داستان نشانه‏هایی است و تنها آزمایش کننده بودیم.
3. سبحانی، جعفر، عقاید اسلامی در پرتو قرآن، حدیث و عقل، ص 203.
_______________________________
واژه شناسی
واژه ابتلاء از ماده بلا یبلو(ناقص واوی) و یا بلی یبلی(ناقص یایی) به معنای امتحان و آزمایش است، ابن فارس در مقاییس می‏نویسد: بلوی: الباء واللام والواو والیاء، أصلان أحدهما اخلاق الشیء والثانی نوع من الاختبار.(4)
در مفردات آمده است: بلی الثوب بلیً و بلاء یعنی لباس کهنه شد و امتحان را از آن جهت ابتلا گویند که گویا امتحان کننده، امتحان شده را از کثرت امتحان کهنه می‏کند.(5)
از واژه‏های دیگر که به معنای ابتلا به کار می‏رود اختبار و فتنه است اصل واژه فتن، گذاشتن طلا در آتش است تا خالصی از ناخالصی آن آشکار شود. طبرسی در مجمع البیان می‏نویسد: فتنه، امتحان، اختبار نظیر هم‏اند، فتنت الذهب فی النار آن وقت گویند که طلا را در آتش برای خالص و ناخالص بودن آن امتحان کنی.(6)
نکته دیگر که لغت نویسان در ماده بلاء بدان اشاره کرده‏اند کاربرد آن در موارد خیر و شر است، امام خمینی در چهل حدیث در توضیح آن می‏نویسد: بلاء، اختبار و امتحان است و در نیک و بد استعمال می‏شود چنان‏چه اهل لغت تصریح کرده‏اند. جوهری در صحاح می‏گوید: والبلاء یکون بالخیر والشر یقال ابلاه الله حسنا وابتلیه معروفاً و حق تعالی نیز می‏فرماید: «بلاء حسناً».(7) بالجمله هر چه حق جلّ جلاله به آن بندگان خود را امتحان فرماید، بلاء و ابتلا است چه از قبیل امراض و اسقام و فقر و ذلت و ادبار دنیا باشد یا مقابلات آن‏ها که بسا باشد که انسان به کثرت جاه و اقتدار و مال و منال و ریاست و عزت و عظمت امتحان شود ولی هر وقت بلا یا بلیه یا ابتلا یا امثال آن‏ها
_______________________________
4. مقاییس اللغة، ماده بلوی.
5. مفردات راغب، ماده بلی.
6.طبرسی مجمع البیان، ج1، ص 331.
7. انفال/16.
_______________________________
مطلق ذکر شود منصرف به قسم اوّل شود.(8)
حقیقت ابتلاء و امتحان
حقیقت امتحان و ابتلا، تجربه نمودن و آزمون امری است تا از خصوصیات و ویژگی‏های آن آگاهی یابیم یا به گونه‏ای که مورد آزمایش شده، نهان خویش را نمایان سازد آنچنان که در ماده بلی الثوب بدان اشاره شد.
بنابراین گرچه کاربرد اکثری واژه امتحان و ابتلا، آگاهی و شناخت به مجهول است امّا این جهل و عدم شناخت در حقیقت امتحان اخذ نشده است که اسناد امتحان به خداوند، اسناد مجازی باشد بلکه جهل از خصوصیت مورد می‏باشد.
استاد جوادی آملی در تفسیر خویش فرموده است: در حقیقت امتحان دو چیز شرط است:
1. تقلب و تحول یعنی ایجاد انقلاب کردن و تحول کردن.
2. نهان شدن درون.
پس در حقیقت امتحان نه یک چیز اخذ شده که بگوییم فقط تقلب و تحول باشد بلکه در حقیقت آن افزون بر ایجاد تحول، ظاهر شدن درون مطرح است یعنی آن چه که در نهان مخفی است آشکار شود
_______________________________
8. امام خمینی، چهل حدیث، ص 204.
_______________________________
و همچنین در حقیقت امتحان چیز دیگری افزون بر دو مورد، اخذ نشده است یعنی جهل ممتحن در حقیقت امتحان اخذ نشده است بلکه این از خصوصیت مورد می‏باشد.(9)
فلسفه آزمایش الهی
از مهم‏ترین پرسش‏ها در زمینه آزمایش الهی، فلسفه آن است اگر آزمایش خداوند برای کشف مجهول نیست و او نمی‏آزماید تا به مجهولی پی ببرد زیرا او علاّم الغیوب و آگاه ما فی الصدور است، آنچنان که در قرآن کریم به این معنا تصریح می‏کند: «ولیَبْتَلی الله ما فی صُدُورکُمْ وَلیُمَحِّص ما فی قُلُوبکُمْ وَالله عَلیم بِذات الصُّدُور».(10)
پس انگیزه الهی از انجام این امتحان ما و آزمایش‏ها چیست، آنچه که در مطالعه آیات و سخن معصومان می‏توان به برخی از آنها اشاره نمود موارد ذیل است:
1. فعلیت بخشیدن و آشکار نمودن استعدادها و قابلیت‏های انسان: یکی از فلسفه آزمایش‏های الهی، پرورش استعدادهای نهفته انسان و بر آمدن گوهرهای درونی اوست، آدمی در کوران آزمایش الهی همانند سنگ معدنی می‏ماند که در کوره‏های آتشین نهاده می‏شود تا ناخالصی‏های آن جدا گردد و دُرّ گران‏بهای او آشکار شود، قرآن مجید به این حقیقت اشاره دارد و بدان تصریح می‏کند: «ولیَبْتَلی الله ما فی صُدُورکُمْ وَلیُمَحِّص ما فی قُلُوبکُمْ وَالله عَلیم بِذات الصُّدُور».(11)
بنابراین اگر امتحان و آزمایش در کار نبود کمالات نهفته در درون افراد به صورت گنج پنهانی باقی می‏ماند و خود را نشان نمی‏داد.(12)
_______________________________
9. جوادی آملی، عبدالله، تفسیر استاد، ذیل آیه 144 سوره آل عمران.
10. آل عمران/154: تا خداوند آنچه در سینه‏هایتان پنهان دارید بیازماید و آنچه در دل‏های شماست خالص گرداند و خداوند از آنچه در درون سینه‏هاست با خبر است.
11. آل عمران/154.
12. استاد سبحانی، منشور جاوید، ج1، ص 262؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج1، ص 528.
_______________________________
شهید مطهری در این زمینه می‏نویسد: امتحان معنای دیگری هم دارد و آن از قوه به فعل آوردن و تکمیل است خداوند که به وسیله بلایا و شداید امتحان می‏کند به معنای این است که به وسیله این‏ها کسی را به کمالی که لایق آن است می‏رساند. فلسفه شداید و بلایا فقط سنجش وزن و درجه و کمیت نیست. زیاد کردن وزن و بالا بردن درجه و افزایش دادن به کمیت است، امتحان نمی‏کند که وزن واقعی وحد و درجه معنوی و اندازه شخصیت کسی معلوم شود، امتحان می‏کند یعنی در معرض بلایا و شداید قرار می‏دهد که بر وزن واقعی و درجه معنوی و حد شخصیت آن بنده افزوده شود. امتحان نمی‏کند که بهشت واقعی و جهنم واقعی معلوم شود، امتحان می‏کند و مشکلات و شداید را به وجود می‏آورد که آن که می‏خواهد به بهشت برود و در خلال همین شداید خود را شایسته و لایق بهشت کند و آن که لایق نیست سر جای خود بماند.(13)
در مثنوی آمده است:
بهتر آن است امتحان نیک و بد
تا بجوشد بر سر آرد زر ز بد
در راه تکامل شخصیت انسان گرفتاری وناملایمات بی‏شماری است و برای این که انسان از آزمایش بیرون آید مانند طلا و نقره صاف و خالص از امتحان برآید بایستی بسوزد و بگدازد و کف‏های کالبد مادی و سایر آلایش طبیعی را از خود دور سازد.(14)
2. تعیین غایت و هدف
امتحان همان گونه که برای شکوفایی استعداد انسانی در امور دنیایی سودمند است برای تعیین هدف هم نقش موءثری دارد، هدف یا جهنم است که هدف کافران است و یا بهشت است که هدف بالاصاله برای موءمنان است و این هدف با امتحان و آزمایش میسّر می‏شود.(15)
_______________________________
13. شهید مطهری، مرتضی، بیست گفتار، ص 179.
14. علاّمه جعفری، محمدتقی، شرح مثنوی، ج1، ص 136.
15. جوادی آملی، عبدالله، دروس تفسیر، ذیل آیه 144 سوره آل عمران.
_______________________________
خدای سبحان در این زمینه می‏فرماید:
«اگمْ حَسِبْتُمْ اگنْ تَدْخُلُوا الْجَنّة وَلَمْ یَعْلم الله الَّذِینَ جاهدُوا مِنْکُمْ وَیعلمَ الصّابِرین».(16)
3. تبیین مقیاس پاداش‏ها و کیفرها
شکی نیست تنها داشتن صفات درونی، مقیاس پاداش و کیفر نیست بلکه تا صفات نیک و بد آدمی ظاهر شود هرگز نمی‏توان فردی را به صفات درونی او کیفر و پاداش داد و این صفات به وسیله رفتارها و کردار آدمی آشکار می‏گردد و ظهور آن بدون این که انسان در بوته آزمایش و امتحان قرار نگیرد امکان پذیر نیست و این خود یکی از انگیزه‏های امتحان خداوند است که در سخنان امیر موءمنان‏علیه السلام وارد شده است:
الا انّ الله تعالی قد کشف الخلق کشفة لا انّه جهل ما أخفوه من مصون أسرارهم ومکنون ضمائرهم «ولکن لیبلوهم اگیُّهُمْ اگحسن عملاً» فیکون الثواب جزاءً والعقاب بواء».(17)
4. تمایز میان انسان‏های پاک و ناپاک
_______________________________
16. آل عمران، 142:« آیا چنین پنداشتید که (تنها با ادعای ایمان) وارد بهشت خواهید شد، در حالی که خداوند هنوز مجاهدان از شما و صابران را مشخص نساخته است».
17. نهج البلاغه، خ144: «آگاه باشید خداوند پرده از اسرار درون بندگان (با آزمایش‏ها و خود) برداشت نه به خاطر این که او از آن‏چه انسان‏ها در درون پنهان داشته‏اند و اسراری که فاش نکرده‏اند بی خبر باشد بلکه برای این بود که آنان را در معرض امتحان آورد تا کدام یک عمل نیکوتر انجام می‏دهند تا پاداش و کیفر، مفهوم صحیح داشته باشد».
_______________________________
و مدعیان حقیقی از مدعیان دروغی
انگیزه دیگری که در آیات قرآن بر آن اشاره شده، جداسازی خوب از بد و بد از خوب است زیرا در جامعه‏ای که همه گروه‏ها خود را مدعی اصلاح و نیکوکاری می‏دانند و به ظاهر از آن دفاع می‏کنند، بهترین ابزار برای شناساندن چهره واقعی افراد، آزمایش‏های الهی است.(18) خداوند می‏فرماید:
«ما کانَ الله لیَذر المُوءْمنین علی ما اگنْتُمْ عَلیهِ حَتّی یَمیزَ الخَبیثَ مِنَ الطَّیِّب».(19)
و در آیه دیگر می‏فرماید:
«اگحَسِبَ النّاس اگنْ یُتْرَکُوا اگنْ یَقُولُوا آمَنّا وَهُمْ لا یُفْتَنُون* وَلَقَدْ فَتَنّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمنّ الله الَّذِینَ صَدَقُوا وَلیعلَمَّنَ الکاذِبین».(20)
5. آثار تربیتی ابتلاء
امتحان و ارزشیابی افزون بر آنچه ذکر شد می‏تواند یک مدرسه تربیتی و سازندگی باشد یعنی در واقع آزمایش‏های الهی حلقه‏ای از زنجیره آموزش و تربیت است که می‏تواند پایه‏های موفقیت و پیشرفت انسان را فراهم آورد، از جمله مواردی که در متون دینی بدان اشاره دارند موارد ذیل است:
1. کمال و ارتقاء درجه، رسول خدا می‏فرماید: انّ الرجل لیکون له الدرجة عند الله لا یبلغها بعمله حتّی یبتلی ببلاء فی جسمه فیبلغها بذلک.(21)
_______________________________
18. استاد سبحانی، جعفر، منشور جاوید، ج1، ص 250 و مصباح، محمد تقی، جامعه و تاریخ، ص 430.
19. آل عمران/179: «چنین نبود که خداوند موءمنان را به همان گونه که شما هستید واگذارد مگر آن که ناپاک را از پاک جدا سازد».
20. عنکبوت/2و3:«آیا مردم گمان کردند همین که بگویند: «ایمان آوردیم»، به حال خود رها می‏شوند و آزمایش نخواهند شد، ما کسانی را که پیش از از آنان بودند آزمودیم(و این‏ها را نیز امتحان می‏کنیم) باید علم خدا درباره کسانی که راست می‏گویند و کسانی که دروغ می‏گویند تحقق یابد».
21. محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ماده بلاء:«خداوند برای انسان مقام و منزلتی در نظر گرفته است که او با عمل خود بدان نمی‏رسد تا آن که در بدن خود به بلایی گرفتار شود و بدین وسیله به آن مقام رسد.
_______________________________
2. محبت الهی، رسول خداصلی الله علیه و آله و سلم می‏فرماید: إذا أحبّ الله عبداً ابتلاه فإذا أحبّه الله الحبّ البالغ افتناه. قالوا: وما افتناوءه؟ قال: لا یترک له مالاً وولداً.(22)
3. نفی استکبار و ایجاد تذلل درونی
امام علی‏علیه السلام در خطبه قاصعه می‏فرماید: ولکن یختبر عباده بأنواع الشدائد ویتعبدهم بأنواع المجاهد ویبتلیهم بضروب المکاره، اخراجاً للتکبر من قلوبهم واسکاناً للتذلل فی نفوسهم.(23)
4. پاکی از گناه
امیر موءمنان علی‏علیه السلام در دعایی می‏فرماید: الحمد لله الذی جعل تمحیص ذنوب شیعتنا فی الدنیا بمحنتهم، لتسلم بها طاعاتهم ویستحقوا علیها ثوابها.(24)
5. تذکر و استغفار
امام علی‏علیه السلام در هنگام بیرون رفتن برای طلب باران فرمود: انّ الله یبتلی عباده عند الأعمال السیئة بنقص الثمرات وحبس البرکات واغلاق خزائن الخیرات لیتوب تائب ویقلع مقلع ویتذکر متذکر ویزدجر مزدجر.(25)
شهید مطهری در عدل الهی درباره اثر تربیتی ابتلائات الهی می‏نویسد: سختی و گرفتاری هم تربیت کننده فرد و هم بیدار کننده ملت‏هاست، سختی بیدار
_______________________________
22. مجلسی، بحارالاءنوار، ج78، ص 188: «هرگاه خدا بنده‏ای را دوست بدارد مبتلایش گرداند و چون فراوان دوستش بدارد او را از آن خود کند عرض کردند چگونه از آن خود می‏کند؟ فرمود: مال و فرزندی برایش نمی‏گذارد».
23. نهج البلاغه، خطبه 192: «امّا خداوند بندگانش را با انواع شداید می‏آزماید و با انواع مشکلات دعوت به عبادت می‏کند و به اقسام گرفتاری‏ها مبتلا می‏نماید تا تکبر را از قلب‏هایشان خارج سازد و خضوع و آرامش را در آنها جایگزین نماید.
24. محمدی ری شهری،میزان الحکمة، ماده بلاء: «سپاس و ستایش خدایی را که رنج و گرفتاری پیروان ما را مایه زدوده شدن گناهان آنان در دنیا قرار داد تا با این رنجها و بلاها طاعاتشان سالم ماند و سزاوار پاداش آن شوند».
25. نهج البلاغه، خطبه 143: «خداوند بندگان خویش را هرگاه که کارهای بد انجام دهند با کمبود میوه‏ها و جلوگیری از نزول برکات و بستن در گنجهای خیرات به روی آنان آزمایش می‏کند تا توبه‏گر توبه کند و گنهکار دل از گناه برکند و پند گیرنده، پند پذیرد و نهی شده (از گناه) باز ایستد.
_______________________________
سازنده و هوشیار کننده انسان‏های خفته و تحریک کننده عزم‏ها و اراده‏هاست، شداید همچون صیقلی که به آهن و فولاد می‏دهند هر چه بیشتر با روان آدمی تماس گیرد او را مصمم‏تر و برنده‏تر می‏کند. زیرا خاصیت حیات این است که در برابر سختی مقاومت کند و به طور خود آگاه و یا ناخود آگاه آماده مقابله با آن گردد.(26)
ابزار آزمایش الهی
برای تحقّق آزمایش و ابتلائات الهی بایید زمینه ارتکاب افعال اختیاری و انتخاب راه و روش برای انسان‏ها فراهم گردد و چیزهایی در دسترس آنان قرار گیرد که به وسیله آنها آزموده شوند.
این ابزارهای آزمایش، هم چیزهایی است که مورد پسند و خوشایند انسان‏هاست و هم چیزهایی است که آدمیان آنها را نمی‏پسندند و خوش نمی‏دارند. به دیگر سخن برای تحقّق آزمایش، همواره باید خوشی‏ها و لذات و ناخوشی‏ها و آلامی وجود داشته باشند تا وسیله آزمایش انسان‏ها گردد. انسان‏ها موظفند که از بعضی خوشی‏ها صرف نظر کنند و بر پاره‏ای از ناخوشی‏ها صبر و شکیبایی ورزند و بدین ترتیب آزموده می‏شوند. پس وجود خوشی‏ها و لذات و نیز ناخوشی‏ها و آلام در زندگی دنیوی یک اصل است و در متن تدبیر الهی ملحوظ بوده است و چنین نیست که اصل بر این بوده است که همه
_______________________________
26. شهید مطهری، مرتضی، عدل الهی، ص 181.
_______________________________
انسان‏ها در دنیا خوش و خرم باشند و یک سلسله علل عارضی موجب پدید آمدن ناخوشی‏ها و ناکامی‏ها شده است یا اصل بر این بوده است که انسان‏ها همه ناخوش و قرین درد و رنج باشند و یک رشته عوامل عرضی سبب پدیدار شدن خوشی‏ها و کامیابی ما شده است.(27)
بنابراین ابزارهای آزمایش خداوند هم می‏تواند خیرات ونعمت‏های او باشند مانند مال، جاه، فرزندان و هم شرور و سختی‏ها باشند مانند کاهش یافتن اموال، نفوس، تنگدستی، گرسنگی و... که به پاره‏ای از آنها در آیات الهی اشاره می‏شود.
1. خیر و شر: «کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ المَوت وَنَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَیْر فِتْنَة».(28)
2. زینت دنیا:«اِنّا جَعَلْنا ما عَلی الاگرْض زِینَة لَها لِنَبْلُوهُمْ اگیُّهُمْ اگحسن عَمَلاً».(29)
3. دارایی‏ها: «وَآعْلَمُوا اگنَّما اگموالکُمْ وَاگولادکُمْ فِتْنَة».(30)
4. تکالیف الهی: «یا اگیُّها الَّذینَ آمَنُوا لِیَبْلُونَّکُمُ الله بِشیءٍ مِنَ الصِّید تَنالهُ اگیدیکُمْ وَرِماحکُمْ لِیَعلم الله مَنْ یَخافه».(31)
5. کمبودها و کاستی‏ها: «وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَی‏ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالجُوع وَنَقْصصٍ مِنَ الاگموالِ وَالاگنْفُس وَالثَّمَرات وبَشِّر الصّابِرین».(32)
مولانا مفهوم آیه را در مثنوی به نظم درآورده و می‏گوید:
_______________________________
27. مصباح، محمد تقی، جامعه و تاریخ، ص 430.
28. انبیاء/35: «هر انسانی طعم مرگ را می‏چشد و شما را با بدیها و خوبیها آزمایش می‏کنیم».
29. کهف/7: «ما آنچه را روی زمین است زینت آن قرار دادیم تا آنها را بیازماییم که کدامینشان بهتر عمل می‏کنند».
30. انفال/28: و بدانید اموال و اولاد شما وسیله آزمایش است».
31. مائده/94: «ای کسانی که ایمان آورده‏اید! خداوند شما را به چیزی از شکار که دستها و نیزه‏هایتان به آن می‏رسد می‏آزماید تا معلوم شود چه کسی در نهان از خدا می‏ترسد».
32. بقره/155: «قطعاً همه شما را با چیزی از ترس، گرسنگی و کاهش در مال‏ها و جان‏ها و میوه‏ها آزمایش می‏کنیم و بشارت ده به استقامت کنندگان».
_______________________________
حق تعالی گرم و سرد و رنج و درد
خوف و جوع و نقص اموال بدن
این وعید و وعده ها انگیخته است
چون که حق و باطلی آمیختند
پس محک می بایدش بگزیده‏ای
تا شود فاروق این تزویرها
بر تن ما می‏نهد ای شیر مرد
جمله بهر نقد جان ظاهر شدن
بهر این نیک و بدی کامیخته است
نقد و قلب اندر حرمدان ریختند
در حقیقت امتحان‏ها دیده‏ای
تا بود دستور این تدیبرها(33)
سخت‏ترین آزمایش‏ها
گرچه انسان همیشه و در هر حال در میدان آزمایش‏های الهی است امّا برخی از آنها دشوارتر و سخت می‏باشند که شاید بتوان آنها را امتحان اصلی نام نهاد در روایات معصومین به بعضی از این موارد اشاره شده که به عنوان نمونه ذکر می‏شود.
1. انفاق مالی
امام صادق‏علیه السلام در این زمینه می‏فرماید:
«ما بلا الله العباد بشیء أشدّ علیهم من إخراج الدرهم».(34)
2. املاء و فرصت بر بندگان
امام علی‏علیه السلام می‏فرماید:
«ما ابتلی الله بمثل الاملاء له».(35)
3. مواسات، انصاف و ذکر خداوند
امام علی‏علیه السلام می‏فرماید:
_______________________________
33. جلال الدین ،مولانا، مثنوی، دفتر دوم.
34. صدوق، خصال، ص 8: «خداوند بندگان را به چیزی سخت‏تر از بذل و بخشش مال نیازموده است».
35. مجلسی، بحارالأنوار، ج75، ص 40: «خداوند هیچ کس را به چیزی همچون مهلت دادن به او نیازموده است».
_______________________________
ما ابتلی الموءمن بشی‏ء هو أشدّ علیه من خصال ثلاث یحرمها، قیل وما هن؟ قال: المواساة فی ذات یده و الانصاف من نفسه وذکر الله کثیراً، اما انّی لا أقول لکم: سبحان الله والحمد لله ولکن ذکر الله عند ما أحل له وذکر الله عند ما حرّم علیه.(36)
4. دشمنان حسود و منافق، پیامبر در این زمینه فرموده است:
انّ الله أخذ میثاق الموءمن علی بلایا أربع، أشدها علیه: موءمن یقول بقوله یحسده أو منافق یقفو اثره أو شیطان یغویه أو کافر یری جهاده فما بقاء الموءمن بعدا هذا؟!(37)
5. فقر و محرومیت
امام صادق‏علیه السلام فرموده است:
ثلاث من ابتلی بواحدة منهن تمنی الموت:فقر متتابع وحرمة فاضحة وعدوّ غالب.(38)
شدّت ابتلا به فراخور ایمان
سختی‏ها و شداید که وسیله آزمونند مقدمه کمال و سعادتند و لذا شدّت سختی‏ها و ابتلائات برای دوستان خدا لطفی است که زمینه‏ساز رشد و پرورش استعدادهای عالی آنان را فراهم می‏آورد پس هر که محبوب‏تر، بلایش بیشتر و سخت‏تر است.
هر که در این بزم مقرب‏تر است
_______________________________
36. مجلسی، بحارالأنوار، ج75، ص 44: «موءمن به چیزی سخت‏تر از نداشتن سه خصلت امتحان نشود، عرض شد: آن سه کدامند؟ فرمود: کمک مالی یا هر چه دارد. انصاف داشتن و یاد خدا در هر حال. مقصودم به زبان آوردن سبحان الله و الحمد لله نیست بلکه به یاد خدا بودن در آنچه برایش حلال کرده و یاد خدا بودن در مواردی که بر او حرام کرده است.
37. مجلسی، بحارالأنوار، ج65، ص 216: «خداوند از موءمن بر چهار بلا پیمان گرفته است: سخت‏ترین آنها برایش موءمنی است هم عقیده او باشد و با این حال بر وی حسادت می‏ورزد یا منافقی که رد پای او را دنبال کند یا شیطانی که در صدد گمراه کردنش باشند یا کافری که جهاد کردن با وی را بر خود لازم بداند با این همه آیا موءمنی باقی می‏ماند؟».
38. مجلسی، بحارالأنوار، ج75، ص 232: «سه چیز است که هر کس به یکی از آنها گرفتار شود آرزوی مرگ کند: فقر پیاپی، محرومیت رسوا و دشمن چیره».
_______________________________
جام بلا بیش‏ترش می‏دهند(39)
امام باقرعلیه السلام فرموده است: إنّ الله عز ّوجلّ لیتعاهد الموءمن بالبلاء کما یتعاهد الرجل أهله بالهدیة من الغیبة».(40)
در کتاب علی‏علیه السلام آمده است: همانا موءمن به فراخور کارهای نیکش بلا می‏بیند پس هر که دینش درست و کردارش نیکو باشد بلایش سخت است زیرا خدای عزّوجلّ دنیا را پاداش موءمن و کیفر کافر قرار نداده است و هر که دینش سست و کردارش ضعیف باشد بلایش اندک است.(41)
عوامل موفقیت در آزمون‏ها
تاریخ آزمایشگاه افراد و جوامع مختلفی است که مورد آزمایش و امتحان قرار گرفته‏اند، برخی با موفقیت و برخی دیگر ناموفق و شکست خورده‏اند دقت و تأمّل در این آزمایشگاه می‏تواند ما را به رمز موفقیت در آزمون‏ها و آشنایی با آسیب‏ها و موانع یاری دهد از مهم‏ترین عوامل موفقیت می‏توان به موارد ذیل اشاره نمود:
1. صبر و پایداری
مهمترین رمز پیروزی صبر و پایداری است و به همین دلیل خدای سبحان بشارت پیروزی را در انتها به صابران و افراد با استقامت می‏دهد «وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَی‏ءٍ مِنَ الْخَوفِ وَالْجُوع وَنَقْصٍ مِنَ الاگموال وَالاگنْفُس وَالثَّمرات وَبَشِّر الصّابِرین».(42)
2. ایمان به هدف
ایمان به هدف محرک باطنی و درونی است که انسان را به سوی هدف می‏کشاند و سختی‏ها و مشکلات را آسان و هموار می‏نماید و در گرفتاری‏ها با دلی مطمئن و
_______________________________
39. حافظ.
40. کافی، کتاب الایمان والکفر، باب شدة ابتلاء الموءمن، ج2، ص 255ح 11: «خدا از بنده موءمنش تفقد می‏کند و برای او بلاها را هدیه می‏دهد همان‏طور که مرد از سفر برای خانواده‏اش هدیه می‏آورد».
41. کافی، کتاب الایمان والکفر، باب شدة ابتلاء الموءمن، ج2، ص 259 ح29.
42. بقره/155: «قطعاً همه شما را با چیزی از ترس، گرسنگی و کاهش در مال‏ها و جان‏ها و میوه‏ها آزمایش می‏کنیم و بشارت ده به استقامت کنندگان».
_______________________________
آرام به راه خود ادامه می‏دهد و خداوند نیز روشن بینی بیشتری به آنها می‏دهد که در انتخاب راه مضطرب و سرگردان نشوند چنان که در قرآن می‏فرماید:
«وَالَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا».(43)
3. تقوا و پرهیزکاری
از موءثرترین رمزهای موفقیت انسان که راه برون رفت وی را در گرفتاری‏ها و مشکلات هموار می‏سازد تقوا و پرهیزکاری است که در آیات بیشماری بر آن تأکید می‏ورزد.
«وَمَنْ یَتَّقِ الله یَجْعَل لَهُ مِنْ اگمْرِهِ یُسراً».(44)
«یا اگیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اِن تَتَّقُوا الله یَجْعَل لَکُمْ فُرْقاناً».(45)
4. دنیاشناسی
یکی دیگر از عوامل موفقیت شناخت صحیح به دنیا است که این جهان گذرگاهی بیش نیست و محل پاداش و مجازات نمی‏باشد که این حقیقت در جمله «اِنّا لله وَاِنّا اِلیهِ راجِعُون» به آن تصریح شده است«الَّذِینَ اِذا اگصابَتْهُمْ مُصیبَة قالُوا اِنّا للهِ وَاِنّا اِلیه راجِعُون».(46)
5. آگاهی خداوند
توجه به این حقیقت که همه این حوادث در پیشگاه خداوند رخ می‏دهد و او از همه چیز آگاه است، کسانی که در یک مسابقه دشوار و طاقت فرسا شرکت دارند همین که احساس می‏کنند جمعی از دوستانشان در اطراف میدان مسابقه آنها را می‏بینند تحمل مشکلات برای آنها آسان می‏شود و با شوق و عشق بیشتری به نبرد با حوادث برمی‏خیزند.
جایی که حضور چند نفر تماشاچی چنین اثری در روح انسان بگذارد توجه این
_______________________________
43. عنکبوت/69: «کسانی که در راه ما به جهاد برخیزند ما آنها را به راه‏های خود دعوت می‏کنیم».
44. طلاق/4: «هر کس از خدای تقوا پیشه کند و پرهیزکار باشد خدا مشکلات کار او را آسان گرداند».
45. انفال/29: «ای اهل ایمان اگر خدا ترس و پرهیزکار شوید خدا به شما فرقان بخشد».
46. بقره/156: «آنان که چون به حادثه سخت و ناگوار دچار شوند صبوری پیش گرفته گویند ما به فرمان خدا آمده و به سوی او رجوع خواهیم کرد».
_______________________________
حقیقت که خداوند مجاهدتهای ما را در صحنه‏های آزمایش می‏بیند چه عشق و شوری به ادامه این جهاد در ما ایجاد خواهد کرد.(47)
6. تجربه تاریخی
توجه به تاریخ پیشینیان و بررسی عملکرد آنان در برابر آزمایشهای الهی برای پندپذییری و آماده ساختن روح انسان نسبت به امتحانات پروردگار بسیار موءثر است اصولاً اگر انسانی در مسایلی که برای او پیش می‏آید احساس تنهایی کند از نیروی مقاومتش کاسته خواهد شد امّا توجه به این حقیقت که این مشکلات و آزمایش‏های سخت الهی برای همه اقوام و ملتها در طول تاریخ وجود داشته است سبب افزایش نیروی پایداری انسان می‏گردد و به همین دلیل قرآن مجید به طور مکرر برای دلداری پیامبر و تقویت روحیه او و موءمنان اشاره به تاریخ گذشتگان و حوادث دردناک زندگی آنها می‏کند.(48)
«وَلَقَدْ کذّبت رُسل مِنْ قَبْلِکَ فَصَبَرُوا عَلی ما کُذِّبُوا وَاُوذُوا حتّی اگتاهُمْ نَصْرُنا وَلا مُبَدِّلَ لِکَلماتِ الله وَلَقَدْ جاءَکَ مِنْ نَبإی المُرْسَلین».(49)
نمونه‏های قرآنی آزمایش شدگان
1. آدم‏علیه السلام
حضرت آدم اوّلین انسانی است که مورد آزمایش خداوند قرار گرفته است، امام علی‏علیه السلام می‏فرماید: آیا نمی‏بینید که خداوند سبحان پیشنیان از حضرت آدم تا آخرین نفر از این جهان را آزمایش فرموده است.(50)
قرآن کریم در داستان هبوط حضرت
_______________________________
47. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج1، ص 532.
48.همان.
49. انعام/34: «پیش از تو نیز پیامبرانی تکذیب شدند و در برابر تکذیب‏ها، صبر و استقامت کردند و (در این راه) آزار دیدند، تا هنگامی که یاری ما به آنها رسید(تو نیز چنین باش و این یکی از سنت‏های الهی است) و هیچ چیز نمی‏تواند سنن خدا را تغییر دهد و اخبار پیامبران به تو رسیده است».
50. نهج البلاغه، خطبه192.
_______________________________
آدم می‏فرماید:
و گفتیم ای آدم تو و همسرت در بهشت ساکن شوید و از هر جای آن می‏خواهید گوارا بخورید امّا نزدیک این درخت نشوید که از ستمکاران خواهید شد، شیطان آن‏ها را به لغزش انداخت و آن‏ها را از آن‏چه در آن بودند بیرون کرد.(51)
این آیه به امتحان حضرت آدم و همسرش اشاره می‏نماید که خداوند بدان منظور آن‏ها را از خوردن میوه‏ی یک درخت نهی می‏فرماید، امّا آن‏ها به وسوسه‏ی شیطان از آن درخت تناول می‏کنند و همین امر باعث اخراج آن‏ها از بهشت می‏شود.
2. ابراهیم خلیل الرحمان‏علیه السلام
از بررسی آیات قرآن و اقوال مختلف مفسران و روایات متعددی که وارد شده است چنین می‏توان گفت که حضرت ابراهیم به امور مختلف و سختی آزموده شده و یک سلسله وظایف سنگین و مشکل بر دوش او گذارده شده است و این پیامبر مخلص خداوند همه‏ی آنها را به عالی‏ترین وجه ممکن به انجام رسانیده است از جمله آنها:
1. بردن فرزندش اسماعیل به قربانگاه و اقدام به قربانی او
2. هجرت خود و اهلش به سرزمین خشک و بی آب و علف
3. قیام در برابر بت‏پرستان و مبارزه‏ی سرسختانه با آنها
4. صبر و مقاومت در برابر شکنجه و آزار مشرکان
5. فرو رفتن در آتش با توکل و ایمان به خدا.
قرآن درباره وی می‏فرماید:
به یاد آر زمانی را که خداوند ابراهیم را با یک رشته امور آزمایش کرد و او نیز به خوبی از عهده آن‏ها بر آمد و به او گفت: من ترا پیشوای مردم قرار می‏دهم.(52)
3. اسماعیل‏علیه السلام
ابراهیم در خواب می‏بیند که از سوی
_______________________________
51. بقره/3635.
52. بقره/124.
_______________________________
خداوند فرمان یافته است یگانه فرزند دلبندش را به قربانگاه برد و با دست خویش، کارد بر گلویش نهاده، قربانی کند و این فرمان، هم امتحان پدر است و هم امتحان فرزند.
پدر اکنون باید انتخاب کند خدا را یا خود را، ایمان را یا غریزه و عاطفه را، پدری را یا پیامبری را و این بنده راستین خدا در این جهاد بزرگ پیروز می‏شود و مصمم به ذبح اسماعیل می‏شود.
امّا اسماعیل که امتحانش سخت‏تر و دشوارتر از پدر است او باید جانش را فدا کند و تسلیم فرمان خدا شود و به کلام پدر گوش فرا دهد، پدر می‏گوید: پسر جان من در خواب می‏دیدم که دارم تو را ذبح می‏کنم بنگر تا چه می‏بینی.(53)
اسماعیل مصمم و استوار می‏گوید: پدر آن چه مأمور شده‏ای انجام ده ان شاء الله مرا از صابران خواهی یافت.(54)
خداوند امتحان ابراهیم و اسماعیل را بلاء مبین تعبیر می‏کند و می‏فرماید: ما این چنین به نیکوکاران پاداش می‏دهیم، این به راستی همان آزمایش آشکار است.(55)
4. ایّوب‏علیه السلام
یکی دیگر از پیامبرانی که دچار امتحانات سخت و طاقت فرسایی شد حضرت ایوب است قرآن کریم می‏فرماید: «و ایوب را به یاد آور هنگامی که پروردگارش را خواند و عرض کرد بدحالی و مشکلات به من روی آورده و تو
_______________________________
53و54. صافات/102.
55. صافات/105و106.
_______________________________
مهربان‏ترین مهربانانی».(56)
5. داودعلیه السلام پیامبر بزرگ
او با طرح سوءالی از جانب دو نفر که مشروح آن در سوره ص آیات 24 23 وارد شده مورد آزمایش قرار گرفت.
6. سلیمان‏علیه السلام فرزند حضرت داودعلیه السلام
او نیز مانند پدرش داود به طور خصوصی مورد آزمایش قرار گرفت و قرآن به این حقیقت اشاره می‏کند.(57)
7. قوم بنی اسرائیل که در غیبت موسی به وسیله سامری مورد آزمایش قرار گرفتند.(58)
8. گروهی از برگزیدگان قوم موسی در میقات مورد آزمایش قرار گرفتند و از موسی درخواست کردند که حتماً باید خدا را با دیدگان ظاهری ببینند، در این موقع صاعقه آنان را فرا گرفت.(59)
9. قوم صالح‏علیه السلام
این گروه از پیامبر خود درخواست کرد که از طریق اعجاز، شتری از کوه بیرون آید، خداوند به درخواست آنان به عنوان آزمایش، پاسخ مثبت گفت.(60)
10. گروهی از بنی اسرائیل به وسیله دو فرشته که به مردم سحر و جادو می‏آموختند و آموزش دیدگان می‏توانستند آن را در موارد خوبی به کار ببرند، مورد آزمایش قرار گرفتند.(61)
11. گروهی از بنی اسرائیل که در لب دریا زندگی می‏کردند مورد آزمایش قرار گرفتند، به آنان دستور داده شد که روزهای شنبه که دریا مملو از ماهی می‏باشد از صید ماهی خودداری کنند آنان به سه گروه تقسیم شدند: گروهی بی‏تفاوت، گروهی
_______________________________
56. انبیاء/83.
57. ص/34.
58. طه/85.
59. اعراف/155.
60.قمر/27.
61. بقره/102.
_______________________________
عاصی و کنجکاو و گروه سوم مطیع و سرانجام جز گروه سوم، همگی گرفتار خشم الهی شدند.(62)
12. حضرت موسی‏علیه السلام
موسی بن عمران از دوران تولد تا روزی که دیده از جهان بربست در بوته آزمایشهای الهی قرار گرفت و قرآن بسیاری از مایه‏های آزمایش او را یاد کرده است.
قرآن پس از بازگویی آنها خطاب به موسی می‏فرماید: ما تو را با آزمایش‏هایی آزمودیم، آن‏گاه در میان مردم مدین اقامت گزیدی و اکنون به مقام نبوت رسیدی.(63)
13. آزمایش مسلمانان در میدان احد
در جنگ احد، ابتداء پیروزی با مسلمانان بود ولی از لحظه‏ای که گروهی از یاران پیامبر برای گردآوری غنایم جنگی از دستور پیامبر سرپیچی کردند، دشمن از پشت بر آنان تافت و آن چنان عرصه را بر مسلمانان تنگ کرد که گروهی پا به فرار گذاردند و فقط عده انگشت شماری در میدان برای دفاع از وجود پیامبر باقی ماندند.(64)
14. آزمایش مسلمانان در جنگ احزاب
آیاتی از سوره احزاب بیانگر اجمالی جنگ خندق است، جنگی که قرآن کریم آن را آزمایش سخت موءمنان می‏داند و می‏گوید: «هُنالِکَ ابْتُلی الْمُوءْمِنُون وَزُلْزِلُوا زِلْزالاً شَدیداً»(65) در آن جا افراد با ایمان مورد امتحان قرار گرفته و افراد ضعیف الایمان سخت متزلزل شدند.
_______________________________
62. اعراف/163 167.
63. طه/40.
64. آل عمران/179139.
65. احزاب/11.