مطالعه درون دینی و گوهر دین(4) (مقاله پژوهشی حوزه)

جا دارد که به ملاحظات و استدراکات خود که در نوشتار پیش برخى از آنها را مطرح کردیم، ادامه دهیم.
ما حصل آنها از این قرار است:
1. تأمّل درباره این که دین مجموعه‏اى از عقاید موروث مقبول در باب رابطه انسان با مبدء است.
2. درست است که دین جنبه اجتماعى دارد و موءثر در حوادث تاریخى است؛ ولى نباید در این قضاوت خود به افراط و تفریط کشانده شویم.
3. تقسیم دین به ادیان گذشته و موجود، یا الهى و غیر الهى، مایه گمراهى است؛ چرا که برخى با قبول این که دیندارى لازمه زندگى انسان است، گمان مى‏کنند که لزومى ندارد که موءمن، مسلمان باشد. جوهر ادیان الهى یکى است. اگر انسان موءمن، مسیحى یا یهودى باشد، چه اشکالى دارد؟ اصولاً چه لزومى دارد که انسان دنباله رو ادیان الهى باشد؟ ادیان بشرى هم براى تأمین نیاز انسان به دین، کفایت مى‏کنند، زهى گمراهى!
اکنون مى‏پردازیم به ذکر ملاحظات و استدراکات دیگر:
4. گفته شد که در اصطلاح مسلمانان، دین عبارت است از مجموعه کارهایى که انجام آنها موجب تقرّب به خداست. درست بر خلاف آنچه قبلاً بیان شد که دین مجموعه عقاید موروث است.
این‏گونه اظهار نظرهاى ضد و نقیض، نمى‏تواند محصول مطالعات درون دینى باشد. چرا پاسخ پرسشها را از خود دین به دست نیاوریم. دینى که در نفیرش همه مى‏نالند، چرا اسرارش را از درون خودش نجویند؟!
هر کسى از ظنّ خود شد یار من
از درون من نجست اسرار من(1)
قصه پیل مولوى در اطاق تاریک و کف
_______________________________
1. مثنوى، دفتر اوّل.________________________________________
سودن مردمى که براى دیدنش آمده بودند، بیانگر این است که وقتى به جاى حس باصره، حس لامسه به کار افتد، موجب پیدایش نظرات گوناگون مى‏شود.
از نظرگه گفتشان شد مختلف
آن یکى دالش لقب داد این الف
در کف هر کس اگر شمعى بدى
اختلاف از گفتشان بیرون شدى
چشم حس همچون کف دست است و بس
نیست کف را بر همه او دسترس
چشم، دریا دیگر است و کف دگر
کف بهل وز دیده دریا نگر(1)
آنچه مربوط به گوهر دین است، باید با مطالعات درون دینى شناخت نه برون دینى و گرنه موجب گمراهى مى‏شود.
مطالعات درون دینى مى‏گوید: دین از معرفت آغاز مى‏شود. دین بى معرفت، یعنى دین بى آغاز و دین بى آغاز یعنى دین بى فرجام. امیر موءمنان علیه السلام که خود دین مجسم است، فرمود:
«أوّل الدّین معرفته و کمال معرفته التصدیق به و کمال التصدیق به توحیده و کمال توحیده نفی الصفات عنه».(2)
آغاز دین، معرفت خداست و کمال معرفت خداوند، تصدیق به وجود اوست.(یعنى تصدیق بدون تصور ممکن نیست و اگر کسى معناى واجب الوجود را درست تصورکند، حتماً به وجودش تصدیق خواهد کرد) و کمال تصدیق به وجود خداوند، توحید اوست(یعنى اگر کسى در مرتبه تصدیق به وجود خداوند به کمال برسد و او را به عنوان صرف الوجود و بسیط الحقیقه بشناسد، حتماً به یگانگى او تصدیق مى‏کند. چرا که صرف الوجود و بسیط الحقیقه، تکرر و تعدد نمى‏پذیرد) و کمال توحید خداوند، نفى صفات از اوست(یعنى نفى صفات زاید بر ذات، نه صفات کمالیه‏اى که عین ذاتند).
با مطالعات درون دینى، آن هم با پرهیز از تفسیر به رأى و با کنار هم قرار دادن مضامین قرآنى و حدیثى، مى‏توان درباره دین به یک دیدگاه جامع رسید. دیدگاهى که گوهر دین را به جاى صدف و صدف دین را به جاى گوهر قرار ندهد و در تحلیلها و تفسیرها از افتادن در دام خیالات و اوهام و عادات و گرایشهاى منفى به طور کامل بپرهیزد و آرا و نظرات پیش ساخته خود را بر آراى اصیل دینى تحمیل نکند و حقیقةً اسرار دین را از درون خود دین بجوید.
5. این که مى‏گوییم: دین مجموعه کارهایى است که انجام آنها موجب قرب به
_______________________________
1. مثنوى، دفتر سوم.
2.نهج البلاغه، خطبه 1.
________________________________________
خداست، منظور چیست؟ ظاهر تعریف این است که دین نگرش به خدا دارد. یعنى وجهه دین، وجهه خدانگرى است و این، ارزش والایى دارد.
در کنار خدانگرى دین، مى‏شود نگرش یا نگرشهاى دیگرى هم مطرح کرد. یعنى احتمالات دیگرى هم داده مى‏شود. آن هم نه صرف احتمالى که قائل و طرفدار نداشته باشد.
احتمالات یا اقوال دیگر درباره دین به قرار زیر است:
الف: دنیانگرى
سکولاریسم مى‏کوشد که دین را دنیوى کند. دین براى دنیا، شعارى است که سکولاریسم سر مى‏دهد. ما قبلاً سکولار بودن برخى را در عمل نفى کردیم. ولى در نظر و استدلال، از آنها نفى سکولاریسم نکردیم. گو این که برخى از نویسندگان معتقدند که نباید به استدلال آنها بسنده کرد؛ بلکه با پرهیز از عافیت طلبى، باید به سراغ مبانى آنها در باب نبوت رفت و البته چنین است. آنها نه تنها در عمل که در مبنا هم ضد سکولار بوده‏اند.
ولى به فرض که مبانى آنها همچون عمل آنها ضد سکولاریسم باشد، باز هم جاى این سوءال هست که چرا آنچه به حسب مبانى و در گرایشهاى عملى پذیرفته‏اند، در تبیین دلیل منعکس نکرده‏اند؟کافى بود بگویند: انسان در زندگى اجتماعى نیازمند نظم و قانون و در زندگى فردى نیازمند آرامش روان و تکیه‏گاه است. تا از این رهگذر، نبوتى ثابت شود که هم تأمین کننده نظم و عدل و قانون است و هم به انسان آرامش روح و تکیه‏گاه مى‏بخشد. آن هم به نحوى که او را براى رسیدن به سعادت ابدى مهیا سازد.
به همین جهت که مقتضاى برهان فلسفى نبوت، دنیوى کردن دین است، هرچند فلاسفه ما هرگز در مبنا و عمل و هدف، دنبال دین دنیوى نبوده‏اند. در سالهاى اخیر پژوهشگران بحثهاى کلامى سعى کرده‏اند که نبوت انبیاء را از این راه ثابت کنند که خداوند انسان را براى تکامل اختیارى آفریده و تکامل اختیارى در گرو شناخت است و چون شناخت حسى و عقلى انسان کفایت نمى‏کند، شناخت وحیانى مورد نیاز است، تا انسانى که براى قرب الى الله و جنات عدن و بهشت برین آفریده شده و بدون تلاش و عمل هرگز به آن مقام نمى‏رسد، بتواند در پرتو آن به هدف خویش نایل گردد.(1)
پیامبران تمام چیزهایى که در تکامل همه جانبه بشر موءثر است و دست ادراکات حسى و عقلى بشر از دامن آنها کوتاه است، براى مردم
_______________________________
1. اصول عقاید 2، راهنماشناسى، صص52و53، از استاد مصباح.
________________________________________
تبیین کرده‏اند. آرى:
«رهبران آسمانى، علاوه بر آشنا ساختن مردم با مسائل ماوراى طبیعت، با یک برنامه وسیع و گسترده‏اى براى نمایاندن راه و رسم زندگى و زنده کردن فضائل انسانى و سجایاى اخلاقى و نشان دادن مصالح و مفاسد فردى و اجتماعى نیز برانگیخته شده‏اند».(1)
بیان فوق، نتیجه این بحث است که پیامبران هدایتگر بشر به اهداف عالى خلقتند.
ب: عقبى نگرى
در سالهاى اخیر تلاش دیگرى نیز صورت گرفته که به دین تنها وجهه عقبى‏نگرى داده شود. کتاب «آخرت و خدا، هدف بعثت انبیاء» به طور مشخص، این هدف را دنبال مى‏کند. در این کتاب، در مجموع و با کنکاشى وسیع، هفت دلیل براى اثبات مدّعا ذکر شده و البته نگارنده این مقال، در مقاله‏اى دیگر به نقد آن پرداخته است. در مقدمه استدلالات چنین آمده است:
«اصرار ما در منحصر دانستن هدف دین به آخرت و خدا و تفکیک رسالت انبیاء از سیاست و اداره دنیا براى چیست؟ شعارهاى دین براى دنیا یا دین و دنیا با هم، یک سلسله زیانها و آفات و انحرافهایى به بار مى‏آورد که غایت آن «خسر الدنیا و الاعلیها السلام‏خره» شدن است».(2)
ج: جامع نگرى
نظر دیگر این است که نه دین را دنیوى محض و نه اخروى خالص کنیم، بلکه به دیدى جامع به آن بنگریم که هم دنیا را در بر بگیرد و هم آخرت را. حیات بشرى نه دنیوى محض و نه اخروى خالص است. دعوت انبیاء باید هر دو زندگى انسان را فرا گیرد و اگر تک بعدى باشد، ابتر و ناقص است.
در قرآن کریم آمده است که ناصحان قارون طغیانگر به او گفتند:
«وابتغ فیما آتاک الله الدّار الاعلیها السلام‏خرة و لا تنس نصیبک من الدّنیا» (3)؛ در آنچه خداوند به تو داده، خانه آخرت را طلب کن و بهره خود را از دنیا فراموش مکن.
و در برخى از روایات آمده است که:
«اعمل لدنیاک کأنّک تعیش أبداً و اعمل لاعلیها السلام‏خرتک کأنّک تموت غداً».(4)
براى دنیایت چنان عمل کن که گویى همیشه زندگى مى‏کنى و براى آخرتت چنان عمل کن که گویى فردا مى‏میرى.
_______________________________
1. رسالت جهانى پیامبران و برهان رسالت... از استاد آیة الله سبحانى، صفحه 42.
2. آخرت و خدا، هدف بعثت انبیاء، صفحه 35.
3. القصص/77.
4. بحار الأنوار:44/139.________________________________________
در یکى از ادعیه قرآنى آمده است که:
«ربّنا آتنا فی الدّنیا حسنة و فی الاعلیها السلام‏خرة حسنة و قنا عَذاب النّار» .(1)
پروردگارا! در دنیا و در آخرت به ما چیزهاى نیکو عطا کن و ما را از آتش جهنم، حفظ فرما.
این‏گونه نکاتى که در قرآن و حدیث آمده، گواه بر جامع‏نگرى دین مبین اسلام و توجه کامل به دنیا و آخرت است.
د. خدانگرى
از آنجا که هیچ نگرشى بدون خدا ارزش و اعتبار ندارد و از آنجا که انسان موجودى است «لله» و «إلیه» و باید هرچه مى‏خواهد و مى‏گوید و انجام مى‏دهد، در رابطه با خدا باشد، بهتر آن است که خدانگرى را مطرح کنیم.
پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم به دستور قرآن کریم چنین مى‏گوید:
«اِنَّ صلاتی و نسکی و محیای و مماتی لله ربّ‏العالمین* لا شریک له و بذلک اُمرت و أنا اگوّل المسلمین» .(2)
نماز و قربانى و زندگى و مرگ من براى خدایى است که پروردگار جهانیان است. او را شریکى نیست و من بدان امر شده‏ام و من نخستین مسلمانانم.
قطعاً چنین نگرشى جامعتر و والاتر از جامع‏نگرى است.
6. اکنون وقت آن است که از راه درون‏نگرى و با الهام از مکتب وحى و شاگردان وحى درباره گوهر و صدف دین، سخن بگوییم.
در روایت آمده است که جناب عبدالعظیم حسنى که در رى مدفون است به محضر امام دهم تشرف یافت. حضرت به او فرمود:
«مرحباً بک، یا أبا القاسم، أنت ولیّنا حقّاً»؛ مرحبا به تو، اى ابو القاسم، تو به حق، ولىّ ما هستى.
او عرض کرد: مى‏خواهم دینم را بر شما عرضه کنم .تا اگر مورد پسند شما باشد، بر آن استوار بمانم، تا خداى را دیدار کنم.
حضرت فرمود:«هاتها یا أبا القاسم». اى ابوالقاسم، دینت را عرضه کن.
عبد العظیم عرض کرد: من مى‏گویم: خداوند یکى است و مانند ندارد. او از دو حدّ ابطال و تشبیه خارج است. او نه جسم است و نه صورت و نه عرض و نه جوهر. بلکه او اجسام را وجود بخشیده و صورتها را تصویر کرده و اعراض و جواهر را آفریده و پروردگار و مالک و جاعل و حادث کننده هر چیزى است وحضرت محمّد صلى الله علیه و آله و سلم‏بنده و رسول او و خاتم
_______________________________
1. البقرة/201.
2. الأنعام/162و163.________________________________________
پیامبران است و بعد از او تا روز قیامت پیامبرى نیست و مى‏گویم :امام و خلیفه بعد از او امیر موءمنان على بن ابى طالب ، سپس حسن، سپس حسین، سپس على بن حسین، سپس محمد بن على، سپس جعفر بن محمد، سپس موسى بن جعفر، سپس على بن موسى، سپس محمد بن على، سپس تویى اى مولاى من.
حضرت فرمود: بعد از من فرزندم حسن است. بعد از او مردم با جانشین او چگونه خواهند بود؟
عبد العظیم مى‏پرسد: مولاى من، چگونه خواهد بود؟
فرمود: «لانّه لا یرى شخصه ولا یحلّ ذکره باسمه حتى یخرج فیملأ الأرض قسطاً و عدلاً کما ملئت ظلماً و جوراً» ؛چرا که شخص او دیده نمى‏شود و ذکر نامش حلال نیست تا زمانى که بیرون آید و دنیا را پر از عدل و داد کند، همان‏گونه که پر از جور شده است.
عبد العظیم مى‏گوید: من اقرار کردم و مى‏گویم: ولىّ آنها ولىّ خدا و دشمن آنها دشمن خدا و طاعت آنها طاعت خدا و معصیت آنها معصیت خداست.
و من مى‏گویم: معراج و سوءال قبر و بهشت و دوزخ و صراط و میزان، همه حق است و قیامت فرا مى‏رسد و در آن، شکى نیست و خدا مردگان را مبعوث مى‏کند.
و من مى‏گویم: فریضه‏هاى واجب، بعد از ولایت، نماز و زکات و روزه و حج و جهاد و امر به معروف و نهى از منکر است.
امام على نقى علیه السلام فرمود:
«یا أبا القاسم! هذا و الله دین الله الّذی ارتضاه لعباده فأثبت علیه، ثبّتک الله بالقول الثابت فی الحیاة الدّنیا وفی الاعلیها السلام‏خرة».(1)
اى ابو القاسم! این به خدا همان دین خداست که براى بندگانش پسندیده است. بر آن، استوار باش. خدایت به قول ثابت، در زندگى دنیا و در آخرت استوار بدارد.
آنچه جناب عبد العظیم مى‏گوید؛ در حقیقت، گوهر و کنه دین است، نه صدف یا وجه آن و این، حقیقتى است که از راه مطالعه درون دینى به دست مى‏آید، نه از راه مطالعه برون دینى.
دین را باید از راه مطالعه آنچه متولیان و رهبران الهى به قول و فعل و تقریر، ارائه کرده‏اند و از راه مطالعه وحى الهى، شناخت.
در حقیقت، وحى الهى و قول و فعل و تقریر معصوم، مى‏تواند ما را به کنه دین برساند و ما را در تمییز گوهر از صدف، یارى بخشد.
اصول و فروع دین و به بیان دیگر،
_______________________________
1. بحار الأنوار:3/268و269، طبع جدید.________________________________________
اعتقادات و احکام، هر دو در متن دین قرار دارند و به بیان جناب عبد العظیم که مورد تقریر و تصدیق مقام والاى عصمت و امامت قرار گرفته، ارزش و اعتبار آنها به حق بودن آنهاست. تمام آنچه گوهر و کنه دین را تشکیل مى‏دهد، حق است. یعنى ما مى‏گوییم: دین، حق است، نه حق، دینى است. مسائلى که در قلمرو اعتقادات دینى قرار دارند، به اعتبار مطابَق بودن با واقع، حق و به اعتبار مطابِق بودن با واقع، صدقند و مسائلى که در قلمرو فروع و احکام قرار دارند، به مناط حسن و قبح، حقایق دینى محسوب مى‏شوند.
در مسائل اعتقادى تا آنجا که مربوط به اثبات توحید و نبوت عامه و خاصّه مى‏شود، راهى عمومى‏تر و هموارتر از حرکت در پرتو نور عقل و توسل به براهین عقلى نداریم.(1) در اینجا عقل است که باید به مناط صدق و حق پى ببرد و مطابقت میان واقع و قضایاى اعتقادى را کشف کند. امّا همین که نبوت خاصه و وحى را با عقل خود یا به کمک معجزه که آن هم چراغى فرا راه عقل است ثابت کردیم، در مسائل مربوط به امامت و معاد، نه تنها از عقل که از نقل هم کمک مى‏گیریم و اگر در این زمینه‏ها عقل قاصر باشد، مشکلى وجود ندارد؛ چرا که چراغ وحى و سنت فرا راه ماست.
و امّا در مورد احکام و فروع، قصور عقل کاملاً آشکار است؛ چرا که عقل عملى ما تنها تعداد کمى از آنها را مى‏تواند به ملاک حسن و قبح تشخیص دهد و به آنها معرفت پیدا کند و به همین جهت است که انسان اگر بخواهد دیندار واقعى باشد، کاملاً محتاج رهنمودهاى انبیا و اوصیاى آنهاست. قانونگذار زندگى بشر باید کسى باشد که آفریننده بشر است و به تمام زیر و بمها و فراز و نشیبهاى زندگى او آگاه است و او را با همه استعدادها و نیازهایش مى‏شناسد و به موانع رشد و تکامل و تعالى او به خوبى آگاه است. قوانین او را باید به وسیله برگزیدگان واقعى او شناخت و باید از تعلیم و تزکیه آنها در دوران حیات دنیوى برخوردار بود.
در عین حال، انسان موجودى متغیر است و در عین این که متغیر است، جنبه‏هاى ثابت هم دارد. اگر صد در صد متغیر بود، هیچوقت قانون ثابتى نداشت و اگر صد در صد ثابت بود، هرگز قانون متغیرى نداشت. ولى از آنجا که هم جنبه‏هاى ثابت و هم جنبه‏هاى متغیر دارد، از یک نظر باید از اصولى ثابت تبعیت کند و از نظرى دیگر باید تابع اوضاع متغیرى باشد.(2) مى‏توان گفت: اصول ثابت زندگى بشر، تشکیل دهنده گوهر و کنه دین است.
_______________________________
1. البته بیان فوق به معناى انکار یا نادیده گرفتن راه دل نیست.
2. خاتمیت، متفکر شهید استاد مطهرى، ص143.________________________________________
ولى چیزهایى که بر حسب شرایط و اوضاع متغیر زندگى تغییر مى‏کنند، صدف و وجه دین محسوب مى‏شوند و اگر انسان گوهر را به جاى صدف یا صدف را به جاى گوهر قرار دهد، دچار گمراهى مى‏شود. بر انسان واجب است که ستر عورت کند. این، یک اصل ثابت است. امّا شکل و فرم و مد لباس متغیر است و نباید شک و مد لباس را در گوهر و کنه دین قرار داد. درست مثل این که بر مسلمانان جهاد و دفاع واجب است. امّا این که باید با اسب و شمشیر جنگید یا با تانک و زره‏پوش، تابع شرایط و اوضاع زمان و مکان است.
در این که مسلمانان واجد شرایط باید زکات مال خود را بدهند، جاى هیچ گفتگویى نیست، حکم وجوب زکات، برگرفته از متن دین و مطابق کتاب و سنت و اجماع مسلمانان است. پس وجوب زکات، مربوط است به گوهر و کنه دین. امّا آیا وجوب زکات در انعام ثلاثه و غلاّت اربعه و نقدین، وجه دین است یا کنه دین؟ صدف دین است یا گوهر دین؟ممکن است کسى بگوید: این که از چه چیز باید زکات گرفت، تابع شرایط و اوضاع و احوال زمان و مکان است و حکومت اسلامى بر طبق مصالح اجتماعى و سیاسى اسلام درباره آن تصمیم مى‏گیرد و بنابر این، ممکن است از برنج و ذرّت و اسکناس و مرغ، در عرض اقلام نه‏گانه فوق یا به جاى آنها زکات گرفت.
احتمال دیگر این است که وجوب زکات در اقلام نه‏گانه همچون اصل وجوب زکات به گوهر و کنه دین مربوط است و بنابر این، درهمه شرایط و اوضاع و احوال، ثابت و لا یتغیر است و مقامات حکومتى حقّ‏تغییر آن ندارند.
البته فقهاى ما تاکنون، راه دوم را پیموده‏اند و هیچکس بر خلاف آن، فتوى نداده، چرا که مقتضاى ادلّه همین است.
7. به یک معناى والاتر و طبق یک نظر دقیق‏تر، مى‏توانیم بگوییم: گوهر دین، محبت است، آن هم محبت خداوندى که جمال مطلق و کمال مطلق و نور مطلق است و باقى هرچه هست، صدف دین است و صد البته که محبت خداوند، مستلزم محبت اولیاى او و بغض اعداى اوست.
در حقیقت، در دل صدف دین، گوهر والاى دین پروریده مى‏شود و تا روزى که انسان در این دنیا زندگى مى‏کند، گوهر و صدف با همند و همین که گوهر روح از صدف تن جدا مى‏شود و به عالم دیگر ارتحال پیدا مى‏کند، تنها چیزى که از دین باقى مى‏ماند، همان گوهر دین است و از آن پس، صدف رها مى‏شود. روز مرگ موءمن، روز وصف محبوب است. گویا حافظ از زبان امیر موءمنان علیه السلام و در وصف حال بى مثال او سروده است:
دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند
وندر آن ظلمت شب آب حیاتم دادند
بیخود از شعشعه پرتو ذاتم کردند
باده از جام تجلىّ صفاتم دادند
چه مبارک سحرى بود و چه فرخنده شبى
آن شب قدر که این تازه براتم دادند
بعد از این روى من و آینه وصف جمال
که در آنجا خبر از جلوه ذاتم دادند(1)
هرچه طاعات و عبادات انسان بیشتر باشد، ایمانش قوى‏تر و هرچه ایمانش قوى‏تر باشد، محبتش شدیدتر است. به همین جهت است که قرآن کریم مى‏گوید:«الّذین آمنوا أشدّ حبّاً لله» (2) آنان که ایمان آورده‏اند، محبتشان به خدا شدیدتر است. بلکه از این آیه بر مى‏آید که هیچکس خالى از محبت فطرى نسبت به خدا نیست. ولى ایمان، محبت را شدت مى‏بخشد و شعله آن را تیزتر مى‏کند و به همان نسبت که ایمان افزایش مى‏یابد، محبت هم فزونى مى‏گیرد.
امام صادق علیه السلام فرمود:
«هل الدّین إلاّ الحبّ؟(3) انّ الله عزّ وجلّ یقول: «قل إن کنتم تحبّون الله فاتّبعونی یحببکم الله» .(4)
آیا دین، چیزى جز محبت است؟ خداوند متعال مى‏فرماید: بگو(اى پیامبر): اگر خدا را دوست مى‏دارید، مرا پیروى کنید تا خدا شما را دوست بدارد.
امام باقر علیه السلام در ذیل روایتى که صدر آن، همان مضمون قبل است، فرمود:
«أو لا ترى قول الله لمحمّد صلى الله علیه و آله و سلم: «حبّب إلیکم الإیمان و زیّنه فی قلوبکم» (5) و قال: «یحبّون من هاجر إلیکم» (6) فقال:«الدّین هوالحبّ و الحبّ هوالدّین».(7)
نمى‏بینى سخن خدا را به پیامبرش حضرت محمّد صلى الله علیه و آله و سلم که: ایمان را محبوب شما قرار داد و در دلهاى شما زینت بخشید و فرمود: آنها کسانى را دوست مى‏دارند که به سوى شما مهاجرت کنند. از این رو پیامبر خدا فرمود: گوهر دین، همان محبت و محبت، همان گوهر دین است.
و نیز امام صادق علیه السلام فرمود:
«من أوثق عرى الإیمان ان تحبّ‏فی الله و تبغض فی الله و تعطی فی الله و تمنع فی الله».(8)
از محکمترین دستگیره‏هاى ایمان این است که در راه خدا دوست بدارى و در راه خدادشمن بدارى و در راه خدا بخشش کنى و در راه
_______________________________
1.دیوان حافظ به اهتمام انجوى شیرازى، ص 79.
2. البقره/165.
3. بحار الأنوار:69/237 و:27/59.
4 آل عمران/41.
5. الحجرات:7.
6. الحشر:9.
7. بحار الأنوار:69/238.
8. همان، ص 239.