تدبر در آیات قرآن

تدبر در آیات قرآن، یعنی تعمق و ژرف‏نگری برای دستیابی به پیام‏های حاصل از آیات که از دقت نظر روی یکایک واژه‏های به کار رفته در هر آیه و بار فرهنگی هر یک حاصل می‏شود؛از جمله تکیه‏گاه آیات که از آن‏ها پیام‏ها صادر می‏شوند، این موارد هستند:
-موضوع آیات و مسائل محوری آن؛
-نوع خطاب و مخاطب آیات؛
-صفات الهی که نوعا آخر آیات آورده می‏شوند.
-تکیه‏گاه آیات و هشدارهای آن‏ها؛
-مسائل لوازمی حاصل از جهت‏گیری آیات و مقتضیات آن‏ها.
و از این قبیل زمینه‏هایی که در آیات بسترساز برداشت‏های متنوع ما خواهند بود.
برای روشن شدن مطلب کافی است، عملا وارد این مقوله شویم.چنانچه مواردی دیگری پیش‏آمد، به طور ضمنی متذکر خواهیم شد.
قطعا بسیاری از قرآن‏پژوهان خوب می‏دانند که اولین اثر گرانقدری که به گونه علمی و اصولی به امر تدبر در آیات پرداخته است و از سایر آثاری که در این راستا تألیف شده‏اند، گوی سبقت را ربوده است، «تفسیر راهنما»ست که به انصاف باید آن را«راهنمای تفسیر» نامید؛از آن‏جاست که این اثر علمی، اصولا وجهه تفسیری ندارد.
درس اول:فراز اول سوره حجرات ولایت الله و نقش رهبری به عنوان دو رکن از ارکان حکومت اسلامی
یا ایّها الّذین آمنوا لا تقدّموا بین یدی اللّه رسوله و اتّقوا اللّه انّ اللّه سمیع علیم(حجرات/1).
یا ایّها الّذین آمنوا لا ترفعوا اصواتکم فوق صوت النّبیّ و لا تجهروا بالقول له کجهر بعضکم لبعض ان تحبط اعمالکم و انتم لا تشعرون(حجرات/2).
انّ الّذین یغضّون اصواتهم عند رسول اللّه اولئک الّذین امتحن اللّه قلوبهم للتّقوی لهم مغفرة و اجر عظیم(حجرات/3).
انّ الّذین ینادونک من وراء الحجرات اکثرهم لا یعقلون(حجرات/4).
و لو انّهم صبروا حتّی تخرج الیهم لکان خیرا لهم و اللّه غفور رحیم(حجرات/5).
1-1.اولین ویژگی در نظام اجتماعی دینی و حکومت اسلامی، انحصار تشریع و قانونگذاری به ذات حق و نفی و تحریم هرگونه اجتهاد و اظهار نظری در مقابل فرامین الهی است(حرام بودن اجتهاد و اظهار نظر کردن در مقابل نص قانون الهی).
توضیح:ملاحظه می‏شود که این برداشت مستقیما از عبارت‏«لا تقدموا بین یدی الله»که خطاب به مؤمنین است، حاصل می‏گردد.چنین تعهدی را قبول ولایت الله می‏خوانند.
1-2.قبول این ولایت الله و تعهد در قبال آن مستلزم قبول ولایت سرپرستی نماینده او به عنوان رهبر، امام و الگو و مجری قوانین و احکام الهی است که در رأس حکومت دینی قرار گرفته و نقش فصل الخطاب را دارد. احکام حکومتی او هم ارزش احکام الهی است و آحاد امت ملزم به رعایت آن هستند.(لا تقدموا بین یدی و رسوله).
در نتیجه، اظهار نظر کردن در مقابل احکام حکومتی که از جانب رهبر الهی صادر می‏شود، تحریم گشته و نافرمانی از آن به منزله نافرمانی از احکام الهی است.
1-3.شرط تقوای الهی داشتن و در دینداری خدامدار بودن که خود شرط قبول اعمال عبادی است‏(انما یتقبل الله من المتقین)، التزام عملی به احکام الهی و احکام حکومتی است(و اتقو الله).
1-4.چنانچه در بین امت اسلامی افرادی باشند که دور از دید دیگران، در مقام توطئه و نافرمانی و دارای نیّات شومی باشند، بدانند که بر خدا پوشیده نیست و نفاق هرگز نجات‏بخش نخواهد بود(انّ اللّه سمیع علیم).
2-1.به تعهدی در مقابل فرامین الهی(کفر و نفاق) و نپذیرفتن ولایت مقام رهبری و موضع‏گیری در مقابل وی، عدم رعایت حرمت و شخصیت رهبر و ادب برخورد با او، چنانچه آگاهانه باشد، موجب حبط تمامی اعمال عبادی خواهد شد(ان تحبط اعمالکم).
2-2.وجوب و ضرورت قبول ایمان به ولایت رهبر، اعم از این‏که رهبر پیام خدا، معصوم او، و یا ولی فقیه باشد، از آن جهت که همه آن‏ها مجری قوانین الهی هستند و نقش فصل الخطاب بودن آن‏ها یک ضرورت سیاسی قبول این ولایت الله و تعهد در قبال آن مستلزم قبول ولایت و سرپرستی نماینده او به عنوان رهبر، امام و الگو و مجری قوانین و احکام الهی است که در رأس حکومت دینی قرار گرفته و نقش فصل الخطاب را دارد.احکام حکومتی او هم ارزش احکام الهی است و آحاد امت ملزم به رعایت آن هستندتدبر در آیات قرآن، یعنی تعمق و ژرف‏نگری برای دستیابی به پیام‏های حاصل از آیات که از دقت‏نظر روی یکایک واژه‏های به کار رفته در هر آیه و بار فرهنگی هر یک حاصل می‏شود
حکومتی و اجتماعی است، دارای ارزش مساوی است و ولایت مطلقه هر یک از آنان به اعتبار حکومت دینی و ولایت الله است؛به این دلیل، که تضعیف مقام رهبری، تضعیف حکومت دینی و--احکام اجتماعی و در نتیجه، تضعیف ولایت الله خواهد بود.
3-1.کسانی که رعایت ادب برخورد با رهبر دینی را می‏کنند و عملا به ولایت او وفادارند، دارای تقوای آزموده شده‏ای هستند.به عبارت دیگر، قبول ولایت رهبر لازمه قبول ولایت الله و تقوای الهی است (اولئک الذین امتحن الله قلوبهم للتقوی).
3-2.کسانی که تقوای الهی تعهد عملی نسبت به ولایت رهبر دارند، چنانچه در اعمال عبادی قصور و کوتاهی کنند، مشمول غفران الهی قرار خواهند گرفت و ولایت آنان موجب قبول سایر اعمال آن‏ها خواهد شد(هم مغفرة).
3-3.تقوای الهی و استحکام تعهد عملی در قبال ولایت رهبر از آن جهت که جزو اصول دین و از لوازم توحید و نبوت است، ارزش بلندپایه‏ای دارد و اجر عظیمی را به همراه خواهد داشت‏(اجر عظیم).
4-1.اکثر کسانی که ندانسته ادب برخورد با رهبر الهی را رعایت نمی‏کنند، رفتارشان از روی بی‏خردی است و غرض و مرض و تعمدی ندارند.
5-1.افراد کم‏خرد اعمالشان از روی عجله انجام می‏شود.چنانچه شکیبایی به خرج دهند، عقل آن‏ها به کار می‏افتد و خود قبح عمل خویش را درک خواهند کرد.(اکثرهم لا یعقلون-و لو انّهم صبروا)
5-2.چنین افرادی که عجولانه و از روی غفلت برخورد بی‏ادبانه دارند، چنانچه به خود آیند و توبه کنند، مشمول غفران و مهر الهی قرار خواهند گرفت.
4-2.در مقابل این اکثریت، اقلیتی هم هستند که آگاهانه جسارت می‏کنند و نسبت به ولایت رهبر بی‏ایمان هستند که در نتیجه اعمالشان خبط می‏گردد.
امام خمینی(ره):
«یکی دیگر از حجب که مانع استفاده از این صحیفه نورانیّه است، اعتقاد به آن است که جز آنچه مفسّرین نوشته یا فهمیده‏اند، کسی را حق استفاده از قرآن شریف نیست.و تفکّر و تدبّر در آیات شریفه را با تفسیر به رأی، که ممنوع است، اشتباه نموده‏اند، و به واسطه این رأی فاسد و عقیده باطله، قرآن شریف را از جمیع فنون استفاده، عاری و قرآن را به کلّی مهجور نموده‏اند؛در صورتی که استفاده‏های اخلاقی و ایمانی و عرفانی به هیچ‏وجه مربوط به تفسیر نیست تا تفسیر به رأی باشد.»
(برگرفته از«قرآن کتاب هدایت»، دفتر سیزدهم، ص 133)
امام خمینی(ره):
«قرآن یک سفره‏ای است که انداخته شده است برای همه طبقات، یعنی یک زبانی دارد که این زبان هم زبان عامه مردم است و هم زبان فلاسفه است و هم زبان عرفای اصطلاحی است و هم زبان اهل معرفت به حسب واقع. در این کتاب شریف، مسائلی هست که مهمش مسائل معنوی است.»
(برگرفته از«قرآن کتاب هدایت»، دفتر سیزدهم، ص 127)