تجلی قرآن در ادب فارسی «نگاهی به اشعار سلمان هراتی»

شعر گونه‏ای وحی است که بر جان سراینده نازل می‏شود و شاعر پیامبری است که واژگان را به رستاخیزی عظیم فرامی‏خواند.هر چه کلام خیال‏انگیز شاعری از سرچشمه وحی الهی بیش‏تر برخوردار باشد، شعر او آشناتر با جان‏ها و ماندگارتر در یادها خواهد بود.
زنده‏یاد سلمان هراتی از شمار پاکان صمیمی است که کلامش آکنده از عطر محمدی(ص)است.در جای جای «آسمان سبز»اندیشه‏اش، باورهای قرآنی جلوه‏گرند.«از این ستاره تا آن ستاره»، زندگی‏اش با نور قرآن روشن شده و از«دری‏[که‏]به خانه خورشید» گشوده است، با بصیرتی قرآنی به جهان می‏نگرد:
جهان، قرآن مصور است و آیه‏ها در آن به جای آن که بنشینند، ایستاده‏اند درخت یک مفهوم است دریا یک مفهوم است جنگل و خاک و ابر خورشید و ماه و گیاه با چشم‏های عاشق بیا تا جهان را تلاوت کنیم.
(نیایش واره‏ها) در این مختصر تلاش شده است، فرازهایی از سروده‏های او را باز خوانیم و تجلی قرآن را در کلام او دریابیم.باشد که واژگان ما نیز حیاتی قرآنی بیابند و خالی از اندیشه حضرتش نباشند.
*** اثرپذیری شعر سلمان از قرآن را می‏توان به دو سطح تقسیم کرد:
1.سطح زبانی
در این شیوه، شاعر برخی از واژگان یا تعبیرهایی را که ریشه‏های قرآنی دارند، در شعر خود به کار گرفته است.
الف)واژگان قرآنی
تقدیر:...و خلق کل شی‏ء فقدره تقدیر(فرقان، 2)
ای آفریننده شبنم و ابر/آیا تشنگی مرا پایان می‏دهی؟/تقدیر چیست؟/ می‏خواهم از تو سرشار باشم.
(نیایش واره‏ها) تقوی:و لباس‏التقوی ذلک خیر (اعراف، 26)
و پلک پنجره‏ها را به باغ نور گشود/ و بذر عشق را/به نیت تقوا/به خاک ریخت.
(در نیمه آخرین ماه بهار)
شیطان:و لا تتبعوا خطوات الشیطان انه لکم عدو مبین(بقره، 168)
هر چه کلام خیال‏انگیز شاعری از سرچشمه وحی الهی بیش‏تر برخوردار باشد، شعر او آشناتر با جان‏ها و ماندگارتر در یادها خواهد بود
گاهی آن‏قدر واقعیت داری/که من/صدای فرو ریختن/شانه‏های سنگی شیطان را می‏شنوم.
(نیایش واره‏ها)
سجده:سیماهم فی وجوههم من اثر السجود(فتح، 29)
گاهی آن‏قدر واقعیت داری/که پیشانی‏ام/به یک تکه ابر سجده می‏برد.
(نیایش واره‏ها)
فطرت:فطرة الله التی فطر الناس علیها لا تبدیل لخلق الله(روم، 30)
بوکشان/تمام حفره‏های شب را می‏کاوم/بر فطرت خزه‏ها دست می‏یابم.
(نیایش واره‏ها)
ب)تعبیرهای قرآنی
تنفس آسمان:و الصبح اذا تنفس (تکویر، 18)
در شب تجرد محض/شب بی‏زمزمه/تو را می‏شنوم/و تنفس آسمان را/و خواب برگ‏ها را.
(و نه حتی شعر) توکل بر خدا:...و توکل علی الله (انفال، 61)
و صریح می‏گوید/«توکل بر خدا/ قربان در دولت یا زهرا(ع)!»
(سرباز) هفت آسمان:تسبح له السموات السبع و الارض و من فیهن(اسرا، 44)
در تخیل پنجره‏ای است/که هفت آسمان در او جمع می‏شود.
(نیایش واره‏ها)
بهشت و دوزخ:مثل الجنة التی وعد المتقدن تجری من تحتها الانهار (وعده، 35)و مأواهم جهنم و بئس المصیر (تحریم، 9)
در دوزخی که معصیت بودن آفرید آرامش بهشتی یک چشمه‏سار شد
ج)واژگان غیرمستقیم(برگرفته از احادیث و روایات)
حول حالنا:یا مقلب القلوب و الابصار...حول حالنا الی احسن الحال
(دعای تحویل سال)
عید، «حول حالنا»است/که واجب است بفهمیم
(عید در دو نگاه)
عید، تقاضای سبز شدن است/یا مقلب القلوب
(عید در دو نگاه)
دجال‏وار:از جمله علائم ظهور امام عصر(عج)، آمدن دجال است.
با چشم‏های خیره/دجال‏وار/دشنه بر کف و دشنام بر لب/به نیزه‏های ایستاده شب/تکیه داشتند.
(در نیمه آخرین ماه بهار)
صفات ثبوتیه:صفات الهی که ریشه در کمال دارند و در ذات خداوند ثابتند.
چشم‏هایم/از بصیرتی آکنده می‏شود/که منتهای تکامل یک چشم است/همخانه‏ام می‏گوید:صفات ثبوتیه کدامند؟/من می‏گویم:/باز چه بوی خوشی/این جا را فرا گرفته است!
(نیایش واره‏ها)
2.سطح فرازبانی(مفاهیم)
در این شیوه اثر پذیری، شاعر وامدار داستانی از قرآن یا موضوعات اخلاقی بیان شده در قرآن و یا اندیشه‏ها و باورهای قرآنی است.
الف)داستان‏های قرآنی
یکی از معروف‏ترین داستان‏های قرآن، داستان حضرت موسی(ع)است که در آیات بسیاری از آن یاد شده است. تأثیر این داستان را در شعر سلمان این گونه می‏توان یافت:
اما در تقدیر آمده است/این بار چون گذشته/صندوق حادثه/در اطراف دست‏های امین آسیه/لنگر می‏گیرد.
(ناگهان بهار)
پلیس/بین گل محمدی و مردم/ دیوار می‏کشد/و نمی‏داند که/نیل به بلعیدن فرعونان/عادت دارد.
(ناگهان بهار)
فریبنده‏تر از شیطان نخستین/ بی‏خداتر از فرعون/آتش افروزتر از نمرود.
(زمستان قرن بیستم)
یکی دیگر از داستان‏های تأثیرگذار بر شعر هراتی، داستان نمرود است:
فردا را روشن‏تر از سحر حدس می‏زنم/که خنده‏دارتر از مرگ نمرود/ به نیش پشه‏ای فرو خواهی ریخت.
(زمستان قرن بیستم)
ب)موضوعات اخلاقی در قرآن
تشبیه قرآن در مورد غیبت یکی از قوی‏ترین تشبیهات محسوس است.
و لا یغتب بعضکم بعضا ایحب احدکم ان یأکل لحم اخیه میتا فکر همتوه...(حجرات، 12)
آه دهانم/دهانم/از بوی گوشت مرده لزج شده است/با این دهان/ چگونه می‏توان/لذت حضور تو را چشید/آیینه نیز تصویر هولناکی از من می‏نمایاند.
(نیایش واره‏ها)
ج)اندیشه‏های قرآنی
آفرینش انسان:و من آیاته ان خلقکم من تراب ثم اذا انتم بشر تنتشرون(روم، 20)
اسیر خاکم و پرواز سرنوشتم بود
فرو پریدن و در خاک بودنم ننگ است
(سرنوشت)
نیاز محو شدن بود در تن خاکی
که با شنیدن یک بانگ از جرس رفتیم
(نیاز محو شدن)
تن خاک حقیر بود و جانش دادی
(تا زمزمه مرگ)
معاد و قیامت:اذا زلزلت الارض زلزاله(زلزله-1)/یا ایها الناس اتقوا ربکم ان زلزلة الساعة شی‏ء عظیم(حج، 1)
فردا/با یک زلزله صبح می‏شود/ آن‏گاه پیامبران/با شاخه‏ای از گل محمدی/به دنیا می‏گویند/صبح بخیر/فردا، آغاز می‏شویم
(جمهوری گل محمدی)
فردا پایان بدی است/فردا جمهوری گل محمدی است.(جمهوری گل محمدی)
مرگ‏باوری:ما عندکم ینفد ما عند الله باق(نحل، 96)و کل شی‏ء هالک الا وجهه(قصص، 88)
آخر این‏جا نشستن دوامی ندارد/ زندگانی درنگی است کوتاه/چون فرود شتابان فواره تا خاک (زندگی)
شهید و شهادت:لا تقولوا لمن یقتل فی سبیل الله اموات بل احیاء...(بقره، 154)
ماندیم و نراندیم نشستیم و شکستیم
رفتید و شنیدیم شهیدان خدایید
(سبکبارتر از ابر)
ای شهیدان کجاست منزلتان
سلمان هراتی، از شمار پاکان صمیمی است که کلامش آکنده از عطر محمدی(ص)است. در جای جای«آسمان سبز» اندیشه‏اش، باورهای قرآنی جلوه‏گرند
چیست جز آفتاب در دلتان
روی در آب چشمه می‏شویید
از خدا عاشقانه می‏گویید
(تا صدای شکوفه)
ولایت پذیری:انما ولیکم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلوة و یوتون الزکوة و هم راکعون(مائده، 55)
به مولای متقیان علی(ع):ابتدای تو/امتزاج آسمان و خاک بود/ای تمام تو تمام نور/تا ببینمت/هر ستاره روزنی است/سمت بی‏نهایت حضور تو
(امتزاج آسمان و خاک)
فریاد!/آتش به جان خیمه در افتاد/ چشمی به خیمه‏ها/چشمی به قتلگاه/ زینب میان آتش و خون/ایستاده است.
(شام غریبان)
*** به راستی، جهان آن گونه که سلمان می‏بیند، یک قرآن مصور است و شعر او نیز انعکاسی از جهان.
(روحش شاد)