آداب و شرایط عزم (3)

در شماره‏های گذشته گفتیم که عزم یکی از عالی‏ترین درجه‏های کمال و رشد روح انسان و اساسا نخستین گام برای سلوک صعودی آدمی است.
در این شماره برآنیم تا از زاویه‏ای دیگر به مسأله عزم بنگریم.در حقیقت، عزم شمشیر دو دمی است که اگر به نیکی از آن استفاده شود، بهترین نتیجه و پیشرفت را نصیب انسان می‏کند و اگر بی‏ضابطه و به شیوه‏ای نادرست و در راهی ناصواب از آن بهره گیرند، آثار بسیار زیانباری در پی خواهد داشت.
زمانی که آدمی عزم خود را برای امری جزم می‏کند و برای انجام کاری تصمیم می‏گیرد، روح و روان و جسم او مشغول آن می‏شود.بدین گونه، از نظر روحی، بدان احساس وابستگی می‏کند و در برابر مخالفان و خود آن، به موضع‏گیری می‏پردازد. از نظر جسمی و مادی نیز بخشی از انرژی، وقت و هزینه خود را به برآوردن آن اختصاص می‏دهد.این ویژگی‏ها هم در مورد تصمیم‏های درست و هم نادرست، صادق است.
از این‏رو، شرایط فردی که هنوز تصمیم نگرفته با شرایط کسی که تصمیم نابه‏جایی گرفته است و کسانی قصد دارند او را از آن بازگردانند، بسیار متفاوت است.
فردی که هنوز به مرحله تصمیم نرسیده است، نسبت به تمام راه‏های موجود لا اقتضاست و با نشان دادن خوبی‏های هدف و مسیری خاص، می‏توان او را متقاعد کرد که در آن مسیر گام نهد.در مقابل، فردی که تصمیمی گرفته و مدتی نیز با جدیت آن را به انجام رسانده است، نسبت به مسیرهای دیگر موضع خنثی ندارد و برای برگرداندن او از آن تصمیم و جایگزین ساختن تصمیم جدید، از نظر روانی باید مراحل پیچیده‏ای را پیمود.
نشان دادن فرجام مسیر انتخاب شده، تلاش برای اصلاح و تجدیدنظر در اندیشه آن فرد، سست کردن تصمیم گرفته شده، تغییر عادت فرد در اجرای آن تصمیم از سخت‏ترین مراحل کار است، توضیح و تبیین هدف جدید، مقایسه تصمیم جدید و آثار و نتایج آن با تصمیم پیشین(این کار مستلزم قدرت و استعداد فوق العاده‏ای است و چه بسا افرادی در همین مرحله با شکست روبه‏رو شوند)، جوشش حس پشیمانی از گذشته، جوانه‏زدن شوق و رغبت برای گرفتن تصمیم جدید و قطع ارتباط کاری و روانی با یارانی که در اجرای تصمیم قبلی همراه فرد بودند، همگی از مراحلی هستند که برای جایگزین ساختن تصمیم جدید به جای تصمیم پیشین، باید پیمود.باید دانست که پس از پایان موفقیت‏آمیز این مراحل، جبران فرصت‏های از دست رفته و وقت و انرژی مادی و معنوی که صرف اجرای تصمیم پیشین شده بود، ممکن نیست.
بنابراین، تصمیم نگرفتن، و صرف فرصت و زمان کافی برای بررسی نتایج همه راه‏های موجود، بسیار راحت‏تر و کم هزینه‏تر از گرفتن تصمیم نادرست و نا به هنگام و بازگشت از آن و اصلاح گذشته است.به همین دلیل، امامان معصوم ما هماره در گفته‏های خود، بر دقت در تصمیم‏گیری و رعایت مقدمات عقلانی آن تأکید کرده‏اند که به توضیح این مسأله می‏پردازیم.
آداب عزم پیش از عزم
بر اساس آموزه‏های امامان معصوم(ع)، انسان پیش از آن که تصمیم به انجام کاری بگیرد و عزم خود را جزم کند، شایسته است مواردی را رعایت کند و پس از آن، وارد مرحله عزم و تصمیم شود:
1.دوراندیشی:آدمی باید از آثار و آینده کاری که می‏خواهد بدان بپردازد، کاملا باخبر باشد و بداند آن کار به چه مقصدی می‏انجامد و چه آثار خوب و بدی را نصیب انسان می‏کند.چه بسیار انسان‏هایی که به دلیل شتابزدگی در تصمیم‏گیری و نسنجیدن عاقبت کارها، به گمراهی و بدبختی کشانده شدند.
امام علی(ع)فرموده است:لا خیر فی عزم بلا حزم:از تصمیمی که در آن دوراندیشی نباشد، هیچ خیری را نمی‏توان انتظار داشت.
و در جایی دیگر فرموده است:أصل العزم الحزم:اساس عزم در دوراندیشی نهفته است.
همچنین می‏فرماید:إذا اقترن العزم بالحزم کملت السّعادة: هنگامی که عزم با دوراندیشی همراه شد، سعادت کامل می‏شود.
2.مشورت:با توجه به برنده بودن عزم، باید پیش از آن که آن را به کار گیریم، از دیگران کمک بخواهیم و با آنان مشورت‏
بخش سوم
کنیم.در واقع با این کار، خرد و دانش دیگران را برای رسیدن به سعادت به کار گرفته‏ایم، در این صورت، کم‏تر دچار پشیمانی می‏شویم و می‏توانیم از گمراهی و گرفتاری خود پیشگیری کنیم.
دو روایت دیگر از امیر المؤمنین علی(ع)را زینت این بخش می‏کنیم که فرموده است:إذا عزمت فاستشر:هنگام تصمیم‏گیری حتما مشورت کن، و نیز:شاور قبل ان تعزم: پیش از آن که تصمیم قاطع بگیری، مشورت کن.
3.تحقیق و بررسی:بسیاری از امور هست که انسان با فکر و بررسی می‏تواند درستی یا نادرستی آن‏ها را تشخیص دهد. در دین ما تأکید شده است، که پیش از آن که وارد مرحله‏ای از زندگی و تصمیم‏گیری در مورد آن شوید، آن را بررسی کنید و درباره آن بیندیشید.
شتابزدگی در تصمیم‏گیری، نکوهیده است؛زیرا شیطان در آن دخالت دارد، شتاب کردن در کارها از وسوسه‏های شیطان است و کسی که بدون دقت و با شتاب تصمیم می‏گیرد، در دام شیطان گرفتار می‏آید.
احادیث زیر از امیر المؤمنین علی(ع)، شاهد این ادعاست: تفکّر قبل أن تعزم:اندیشه را بر تصمیم‏گیری مقدم بدار.
فکّر قبل أن تعزم:و پیش از گرفتن تصمیم قاطع، بیندیش.
پس از عزم
اگر انسان پیش از تصمیم‏گیری، آداب و دستورهای تأکید شده را رعایت کرد و در کاری به عزم رسید، پس از آن چه باید بکند؟آیا باید کار را انجام دهد، یا این که باید مواردی را برای موفقیت در کار و دور ماندن از آفت‏ها رعایت کند؟امامان(ع) برای این که تصمیم انسان عوض نشود، عزم او به سستی نگراید و هیچ گونه پیشامد ناگواری در کار رخ ندهد، رعایت نکته‏هایی را پس از عزم یادآور شده‏اند که اکنون آن‏ها را برمی‏شماریم:
1.توکل:مؤمن یقین دارد که موفقیت در کارها، در گرو دل سپردن به پروردگار و تکیه و اعتماد بر اوست.بنابراین، وقتی تصمیم می‏گیرد، باید به خدا توکل کند، تا خداوند او را تنها رها نکند و کمک خود را شامل حال او گرداند و خود نیز هنگام انجام کار، در پناه رحمت الهی باشد.بدین ترتیب، مؤمن پس از تصمیم گرفتن، به خود و اسباب ظاهری مغرور و سرگرم نمی‏شود، بلکه قلبش را به جانب خدا رها می‏کند و از او یاری می‏خواهد.بسیاری اوقات که انسان از تصمیم‏ها برمی‏گردد، بدان دلیل است که در کارها، خدا را همراه ندارد و غافلانه کار را انجام می‏دهد.قرآن کریم به پیامبر(ص)چنین دستور می‏دهد:
فإذا عزمت فتوکّل علی اللّه إنّ اللّه یحبّ المتوکّلین:چون بر کاری عزم کردی، بر خدا توکل کن، زیرا خداوند توکل کنندگان را دوست دارد.
2.اجرا:پس از آن که انسان با بررسی و دقت لازم، تصمیم به انجام کاری گرفت، باید آن را انجام دهد و شایسته نیست که با تردید و دودلی بی‏مورد، عزم خود را از بین ببرد.بنابراین، انسان باید پس از عزم، با قدرت و قوت وارد عرصه عمل شود و با تأخیر و شکست و تردید، مبارزه کند، زیرا بسیاری از تأخیرها ممکن است به پیشامدهای پیش‏بینی نشده‏ای منجر شود و چه بسا فرصت انجام کار را از انسان بگیرد.بدین ترتیب، باید فرصت را غنیمت شمرد و از درنگ ورزیدن پیشگیری کرد.
امام علی(ع)می‏فرماید:إذا عقدتم علی عزائم خیر فامضوها:آن‏گاه که به تصمیم خیری دل بستید، آن را انجام دهد.
3.دعا:اگر انسان پیش از عمل، برای آسانی کار و نتیجه دادن آن و دور شدن گرفتاری‏ها دعا کند، حتما مستجاب می‏شود.یکی از دعاهایی که به یقین می‏توان گفت از هر کسی و در هر موقعیتی مستجاب است، دعای پیش از شروع کار است.این مسأله را باید از رحمت الهی دانست که، هر فردی در هر موقعیتی و با هر زبانی، اگر پیش از آغاز کار دعا کند و از خدا خیر آن را بخواهد، خداوند او را به خود وا نمی‏گذارد و خیر و رحمت و برکت را نصیبش می‏کند.پس از تصمیم و پیش از ورود به کار، امامان معصوم(ع)فرمودند که دعا کنید و خیر آن را از خدا بخواهید.
امام صادق(ع)می‏فرماید:و إذا عزمت علی السّفر أو حاجة مهمة فأکثر الدّعاء و الإستخارة:آن‏گاه که تصمیم به سفر یا کار مهمّی گرفتی، پیش از آغاز، خدا را بسیار بخوان و طلب خیر کن. 2
در این مورد، دعاهای ویژه‏ای از امام باقر(ع)و امام صادق(ع)درباره عزم و پیش از عمل رسیده است.
زیرنویس
(1).آل عمران، 159.
(2).بحار الانوار، ج 88، ص 234.