آموزش قرآن در سیره رسول خدا (ص) (بخش پایانی)

بخش پایانی دکتر مجید معارف دانشیار دانشکده الهیات دانشگاه تهران در بخش نخست این مقاله گفته شد که:«یکی از هدف‏های نزول قرآن، هدایت و راهبری انسان است(بقره، 185).رسول گرامی اسلام (ص)در اجرای این هدف و به مصداق‏:«و اوحی الی هذا القرآن لا نذرکم به و من بلغ»(انعام، 19)قرآن را بر عامه مردم به ویژه مؤمنان عرضه داشت.سیاست رسول خدا(ص)از طریق«اسماع»و«اقراء»قرآن دنبال شد.در نتیجه دو دهه فعالیت قرآنی آن حضرت، هزاران نفر با قرآن و مفاهیم آن آشنا شدند و صدها قاری و حافظ قرآن با بینش فقهی و تفسیری به ظهور رسیدند.
این بحث را به دو بخش تقسیم نمودیم.بخش اول بررسی«آموزش قرآن در سیره رسول اکرم(ص)در مکه و قبل از هجرت و بخش دوّم آن«آموزش قرآن در سیره رسول اکرم(ص)در مدینه و پس از هجرت»که اینک تقدیم حضورتان می‏شود:
هجرت به مدینه و آموزش قرآن
پس از هجرت رسول خدا(ص)به مدینه و با توجه به از بین رفتن محدودیت‏هایی که در مکه بود، تعلیم و تعلّم قرآن گسترش بیش‏تری یافت و مسجد رسول خدا(ص) مرکز آموزش قرآن شد.در این مکان مسلمانان حاضر و تحت نظر پیامبر گرامی اسلام(ص)به فراگیری قرآن مشغول می‏شدند.
به گفته یکی از محققان معاصر:«وقتی رسول خدا(ص)در مسجد می‏نشست، اصحاب گرد او حلقه می‏زدند تا کسی پشت سر او قرار نگیرد و همه در یک ردیف باشند.هر که می‏رسید، هر جا که می‏یافت، در حلقه می‏نشست.گاه تعدادشان به شصت نفر در هر حلقه‏می‏رسید.اصحاب نیز خود در مسجد حلقه حلقه می‏نشستند و قرآن قرائت می‏کردند؛هر چند که بعضی هم پشت به قبله قرار می‏گرفتند.»
از این‏جا بود که بعضی از محدثان مثل بخاری در کتاب خود، بابی را به جلسه‏های مساجد و این حلقه‏ها برای تعلیم قرآن اختصاص دادند.ابو سعید خدری (م 73)می‏گوید:«وقتی اصحاب رسول خدا گرد هم می‏نشستند، با هم حدیث می‏کردند.حدیثشان فقه بود و یا قرائت قرآن می‏کردند.»(رامیار، 226).
از این روایات استفاده می‏شود که در مدینه نیز رسول خدا(ص)از وجود برخی از صحابه به عنوان معلم قرآن استفاده می‏فرمود.عبادة بن صامت گوید:«هرگاه یکی از مهاجران به مدینه وارد می‏شد، پیامبر(ص)او را به یکی از ما می‏سپرد تا قرآن را به او بیاموزد.از این‏رو همواره بانگ مسلمانان برای تلاوت قرآن بر پا بود تا آن که رسول خدا(ص)سفارش کرد، صدای خود را پایین بیاورند تا اصوات قرآنی در یکدیگر تداخل نکنند» (زرقانی، 1/234).
در حدیث دیگر گوید:«وقتی نو مسلمانی به مدینه هجرت می‏کرد، پیامبر(ص)او را به یکی از حفاظ می‏سپرد تا قرآن را به او بیاموزد.»روایاتی چون:«خذوا القرآن من اربعة ابیّ بن کعب، عبد الله بن مسعود، سالم و معاذ»(سیوطی، 1/244).یعنی:قرآن را از چهار تن فرا بگیرید:ابی بن کعب، عبد الله بن مسعود، سالم مولی ابن حذیفه و معاذ بن جبل.این نمونه‏ای از روایات، از رسول خدا(ص)در معرفی معلمان قرآن در آن عصر است.
از روایات دیگر به دست می‏آید که رسول خدا(ص)به کار معلمان قرآن نظارت داشت.به این صورت که با سر زدن به حلقه‏های آموزش قرآن، گاه میزان حفظ نوآموزان و اسلوب قرائتشان را بررسی و آن‏ها را اصلاح می‏کرد و هرگاه آنان را سرگرم قرائت قرآن و آموزش فقه می‏دید، برایشان دعا می‏کرد(رامیار، 227، به نقل از کتانی).به این ترتیب شمار فراوانی از اصحاب پیامبر(ص)موفق به فراگیری و حفظ قرآن شدند(عسکری، 1/177)، به طوری که رسول خدا(ص)از وجود آنان برای آموزش مسلمانان نواحی دیگر استفاده کرد.این، گوشه‏ای دیگر از تلاش‏های پیامبر(ص)در بسط آموزش قرآن بود.
گفته شد که رسول خدا(ص)قبل از هجرت، مصعب بن عمیر را برای آموزش قرآن به مدینه گسیل داشت.پس از هجرت نیز آن حضرت ابوعبیده جراح را برای تعلیم قرآن به یمن فرستاد(رامیار، 228 به نقل از کتانی).عمرو بن حزم انصاری در سال دهم هجری به نجران اعزام شد(همان، 228).عثمان بن ابی العاص به طائف و معاذ بن جبل به یمن فرستاده شدند.چنان‏که پس از فتح مکه نیز رسول خدا(ص)معاذ بن جبل را به همراه عتّاب بن اسید در مکه نگه داشت تا به مردم مکه قرآن بیاموزند(عسگری، 1/163).
برخی از این مأموریت‏ها به درخواست رؤسای قبایل که قبیله آن‏ها به اسلام تمایل داشتند، صورت می‏پذیرفت. در یک نوبت، پیامبر(ص)به اعزام هفتاد نفر از قاریان مبادرت ورزید(ابن سعد، 2/51).گاه در جریان این سفرها قاریان مورد سوء قصد قرار می‏گرفتند و به شهادت می‏رسیدند.مثلا در نیمه ماه صفر سال چهارم، ده تن از اصحاب پیامبر(ص)در رجیع(چشمه‏ای در نزدیکی مکه) به دست کفار افتادند و به شهادت رسیدند.این عده برای تعلیم قرآن به اعراب عضل و قاره فرستاده شده بودند (رامیار، 229، به نقل از مصادر گوناگون).
طبق روایات تاریخی، در تصدی منصب‏های اجتماعی یا امارت و فرماندهی، دانش قرآنی ضابطه‏ای قطعی به شمار می‏رفت و از این جهت، گاهی جوانان در احراز این منصب‏ها بر پیران قوم تقدم پیدا می‏کردند.در این زمینه، شواهد فراوانی به جای مانده استدر جریان اعزام چهل یا هفتاد تن از قاریان به سرپرستی منذر بن عمرو ساعدی به منطقه«نجد»که پیامبر(ص)آنان را به درخواست رئیس قبیله بنی عامر برای آموزش فرستاده بود، آنان در منطقه‏ای به نام«بئر معونه»فرود آمدند.اما در این مکان مورد تهاجم قبایلی از مشرکان قرار گرفتند و جملگی به شهادت رسیدند(ناصف، /439 4).این حادثه نیز در سال چهارم هجری اتفاق افتاد و برای پیامبر(ص)و مسلمانان بسیار گران تمام شد.
دانش قرآنی؛اساس تفاضل و برتری
قرآن کریم به مصداق:«هل یستوی الذین یعلمون و الذین لا یعلمون»(زمر، 9)، علم را یکی از ملاک‏های برتری افراد نسبت به یکدیگر دانسته است.به همین ترتیب، رسول گرامی اسلام(ص)دانش قرآنی را معیاری برای سنجش مؤمنان در مقابل یکدیگر قرار داد.حضرت به عنوان یک قاعده کلی فرمود:«خیرکم من تعلّم القرآن و علّمه»(بخاری، 6/594 و ترمذی، 5/159).یا: «ان افضلکم من تعلّم القرآن و علّمه»(سجستانی، /70 2، دارمی، 2/437).یعنی:برترین شما کسی است که قرآن را یاد گیرد و به دیگران بیاموزد.یا آن که درباره دمسازان با قرآن تأکید فرمود که:«انّ اهل القرآن هم اهل الله و خاصّة»(ابن ماجه، 1/78).این گونه تعبیرها که در تشویق مؤمنان به فراگیری قرآن و کوشش در ترویج و آموزش آن به دیگران بسیار مؤثر بود، موجب شد که قاریان قرآن در عصر رسول خدا(ص)موقعیت ممتازی پیدا کنند و در احراز بسیاری از منصب‏های معنوی یا اجتماعی نسبت به دیگران پیشقدم شوند.بارزترین منصب‏هایی که در آن دوره مورد توجه و تذکر بود، به این شرح هستند:
الف)احراز امامت جماعت
رسول خدا(ص)با گفتن:«یؤمّکم اقرئکم» (سجستانی، 1/159 و 160)به مؤمنان توصیه فرمود که در نماز جماعت، شخص اقرء و احفظ را بر دیگران مقدم دارند و این توصیه در بین مؤمنان جاری و مورد عمل بود. به همین سبب، آن گاه که جمعی از مسلمانان، قبل از هجرت پیامبر(ص)به مدینه، از مکه راهی مدینه شدند، در طول سفر امامت جماعت را به سالم مولی ابی حذیفه سپردند، با آن که در بین آنان اصحابی چون عمر بن خطاب، ابوسلمه و عیّاش‏بن ابی‏ربیعه وجود داشتند، تنها به این جهت که سالم نسبت به بقیه قرآن بیش‏تری فرا گرفته بود و در خاطر داشت(رامیار، 232، به نقل از ابن‏سعد).
نمونه دیگر تصدی امامت، عمرو بن سلمة بن قیس جرمی است که در سن 7 یا 8 سالگی در قبیله خود متصدی امامت شد؛زیرا در آن زمان که قوم او به اسلام گرویدند، بین افراد قبیله از نظر میزان حفظ قرآن، کسی به پای او نمی‏رسید.بنابراین قبیله او با برداشتی که از حدیث: «یؤمّکم اقرئکم»پیدا کرده بودند، ابتدا به او نماز را آموزش دادند و سپس از او درخواست کردند که به عنوان امام جماعت، مقدم بر دیگران قرار گیرد(سجستانی، 1/156 و 160).
ب)تصدی منصب‏های اجتماعی یا امارت
طبق روایات تاریخی، در تصدی منصب‏های اجتماعی یا امارت و فرماندهی، دانش قرآنی ضابطه‏ای قطعی به شمار می‏رفت و از این جهت، گاهی جوانان در احراز این منصب‏ها بر پیران قوم تقدم پیدا می‏کردند.در این زمینه، شواهد فراوانی به جای مانده است.از جمله آن‏که:رسول خدا(ص)، عثمان بن ابی العاص را در جمع شش نفر از اعضای نمایندگان قبیله«ثقیف»به عنوان
قرآن کریم به مصداق:
«هل یستوی الذین یعلمون و الذین لا یعلمون»(زمر-9)،
علم را یکی از ملاک‏های برتری افراد نسبت به یکدیگر دانسته است.به همین ترتیب، رسول گرامی اسلام(ص) دانش قرآنی را معیاری برای سنجش مؤمنان در مقابل یکدیگر قرار دادمسؤول برگزید و امارت طائف را به وی محول ساخت.
عثمان در آن جمع از نظر سنی از دیگر اعضا کوچک‏تر بود، اما سوره بقره را آموخته بود و به همین سبب بر دیگران ارجحیت داشت(عسکری، 1/167، به نقل از الدر المنثور).
نمونه دیگر، اعطای فرماندهی در جنگ«موته»به اسامة بن زید است که چون عده‏ای به این کار رسول خدا(ص)اعتراض کردند، حضرت دانش قرآنی اسامه را دلیل تصدی این امارت اعلام فرمود(رامیار، 232 به نقل از مآخذ گوناگون).از روایات دیگر استفاده می‏شود که گاهی رسول خدا(ص)در انتخاب امیر و فرمانده برای یک گروه، بین آنان به«استقراء» می‏پرداخت.یعنی از میزان حفظ و تسلّط آنان نسبت به قرآن جویا می‏شد و چون بین آن جمع به شخص احفظ و اقرء می‏رسید، با گفتن«فاذهب فانت امیرهم»امارت و مسؤولیت آن گروه را به او واگذار می‏کرد.(ابن کثیر، 1/33).
ج)کسب درجات معنوی در آخرت
رسول خدا(ص)دانش قرآنی را ملاک تفاضل درجات مؤمنان در بهشت اعلام فرمود.این سخن پیامبر(ص)سخن معروفی است که:«یقال لصاحب القرآن:اقرأ و ارتق و رتّل کما کنت ترتّل فی الدنیا فانّ منزلتک عند آخر آیه»(طبرسی، 1/85، ترمذی، /163 5).یعنی:در بهشت به قاری قرآن گفته می‏شود که بخوان و بالا برو و آن طور که در قرآن به قرائت نیکو می‏پرداختی، قرآن بخوان؛زیرا درجه توبه اندازه آخرین آیه‏ای است که بتوانی بخوانی.
رسول خدا(ص)به همین ترتیب، قاریان را از جمله شافعان در عالم قیامت معرفی کرد(مسلم، 553)و در تکریم مقام شهدای قاری دستور داد که در جنگ احد، آن گاه که در هر قطعه‏ای چند نفر را با هم به خاک می‏سپردند، حافظان قرآن را نسبت به سایرین کمی بالاتر قرار دهند و به خاک سپارند(عسکری، 1/167، به نقل از مسند احمد بن حنبل).لازم به ذکر است که روایات پیامبر(ص)درباره مقام رفیع قاریان و تکریم‏های آن حضرت نسبت به این گروه، سبب شوق فراوان و رقابت
قرائت قرآن در عصر رسول خدا (ص)، امری جدا از فهم و درک قرآن نبود و به عبارت دیگر، قاری قرآن در آن جامعه شأنی در حد یک فقیه یا مفسر داشت و به همین سبب بر دیگران ارجحیت پیدا می‏کرد
سالم مسلمانان در آموختن قرآن و معارف آن شد.
گزارشی از نحوه آموزش قرآن در عصر رسول خدا(ص) رسول خدا(ص)در حدیثی فرمود:«افضل العبادة قرأئة القرآن»(طبرسی، 1/84).یعنی:برترین عبادت قرائت قرآن است.این حدیث در ابتدای امر تعجب‏انگیز به نظر می‏رسد، اما اگر در نظر گیریم که قرائت قرآن در عصر رسول خدا(ص)، امری جدا از فهم و درک قرآن نبود و به عبارت دیگر، قاری قرآن در آن جامعه شأنی در حد یک فقیه یا مفسر داشت و به همین سبب بر دیگران ارجحیت پیدا می‏کرد، آن گاه از تعجب ما کاسته و مشخص می‏شود که چرا رسول خدا(ص)قرائت قرآن را برترین عبادت اعلام کرد.در ادامه، به مواردی اشاره می‏شود که واقعیت آموزش قرآن را در سیره رسول خدا(ص)نشان می‏دهند:
1.اهتمام پیامبر(ص)به آموزش مفاهیم قرآن
از روایات به دست می‏آید که رسول خدا(ص) آموزش الفاظ و معانی قرآن را به صورت توأمان مد نظر قرار داد و در نتیجه، به تدریج در کنار آموزش عبارات قرآن، معانی و حقایق آن را نیز به اصحاب خود منتقل ساخت و این همان مفهوم دقیق«اقراء»است که همواره مد نظر پیامبر(ص)بود.گفته شد که رسول خدا(ص) خود به مصداق:«فاذا قرأناه فاتّبع قرآنه ثم ان علینا بیانه» (قیامت، 18 و 19)، حقایق قرآن را از طریق وحی آموخته بود.آن حضرت طبق:«و انزلنا الیک الذکر لتبیّن للناس ما نّزل الیهم»(نحل، 44)، وظیفه داشت این حقایق را به مؤمنان تعلیم دهد و طبعا رسول خدا(ص)در انجام مسؤولیت خود کوتاهی و قصوری نداشت. چنان‏که برخی از دانشمندان به استناد همین آیه معتقدند که رسول خدا(ص)تمام قرآن را تبیین کرد(ذهبی، 1/49، به نقل از ابن تیمیه).ابو عبد الرحمان سلمی، از قاریان عصر تابعین، گوید:«حدثنی الذین کانوا یقرؤننا: عثمان و ابن مسعود و ابی بن کعب:ان رسول الله کان یقرئهم العشر فلا یجاوزونها الی عشر اخرحتی یعلّموا ما فیها من العمل فتعلّمنا القرآن و العمل جمیعا»(ذهبی، 48 و مجلسی، 92/106).یعنی:معلمان قرآن ما از جمله عثمان، ابن مسعود و ابی کعب به ما گفتند که: رسول خدا(ص)قرآن را ده آیه ده آیه به آنان می‏آموخت. آنان از ده آیه به ده آیه دیگر نمی‏پرداختند، مگر آن که احکام عملی آیات قبل را فرا می‏گرفتند.به این ترتیب، همه قرآن و احکام آن را فراگرفتیم.این حدیث به طرق گوناگون وارد شده و در برخی از آن‏ها، بر یادگیری مسائل علمی و احکام عملی آیات یا اطلاع بر مسائل حلال و حرام، تأکید شده است.(همان).
در تمام این روایات، اصطلاح«اقراء»چنان که گفته شد، به معنای آموزش قرآن با توجه به مفاهیم آن است و این اصطلاح در عصر رسول خدا(ص)و تا مدتی پس از رحلت آن بزرگوار، به همین معنی بوده است.به همین سبب مردم مدینه به مصعب بن عمیر که به فرمان رسول خدا(ص)به اقراء مردم مدینه و نیز تعلیم احکام دینی به آنان مبادرت ورزید، «مقرئی»لقب دادند.نیز از روایات تاریخی به دست می‏آید که ابن عباس پس از رحلت پیامبر(ص)، در صف مقرئین درآمد و به این سبب بر سایر صحابه امتیاز یافت.وی خود در حدیثی گوید:«من به عده‏ای از مهاجران، از جمله عبد الرحمان بن عوف قرآن را در منی، اقراء کردم.این کار در حضور عمر بن خطاب و در آخرین حج او صورت پذیرفت».
یکی از محققان در توضیح این حدیث نوشته است: «اگر در نظر گیریم که عبد الرحمن بن عوف، طبق گزارش ابن هشام، از سابقان در اسلام بود که در سال سوم بعثت اسلام آورد و نیز آخرین حج عمر بن خطاب در سال 23 هجری اتفاق افتاد، بین مسلمانی عبد الرحمان بن عوف و کشته شدن عمر بن خطاب، بیش از سی و دو سال فاصله است.بنابراین بزرگان مهاجران، در این زمان مانند
رسول خدا(ص)آموزش الفاظ و معانی قرآن را به صورت توأمان مد نظر قرار داد و در نتیجه، به تدریج در کنار آموزش عبارات قرآنی، معانی و حقایق آن را نیز به اصحاب خود منتقل ساخت و این همان مفهوم دقیق«اقراء»است که همواره مد نظر پیامبر(ص)بود
اطفال دبستانی نبوده‏اند که عبد الله بن عباس تلاوت قرآن را به آن‏ها آموزش دهد.از این جهت، مقصود ابن عباس از«اقراء قرآن»به بزرگان صحابه، چیزی جز آموزش معانی و تفسیر قرآن نبود»(عسکری، 1/291).
این نکته هم قابل ذکر است که پس از رحلت رسول خدا(ص)، اصطلاح«اقراء»به تدریج از مفهوم رایج در عصر پیامبر(ص)خارج شد و تنها بر آموزش الفاظ و ظواهر قرآن یا تحویل قرائت قاری برای اصلاح آن محدود شد.
2.ترغیب به قرائت دائمی و تحذیر از فراموشی
یکی از مسائل مهم در آموزش قرآن، مداومت بر امر قرائت و در نتیجه مؤانست با کتاب الهی است.در این خصوص، خداوند در ابتدای سوره مزمل رسول خود را مکلف به قیام شبانه و تلاوت قرآن در طول شب کرده است(مزمل، 2 تا 4).رسول گرامی اسلام در عمل به این دستور الهی، شب‏ها به تهجد برمی‏خاست و حتی مطابق روایات تاریخی، سوره‏های بزرگ قرآن را در نمازها و تلاوت‏های شبانه قرائت می‏کرد(عسگری، 1/171، به نقل از مآخذ گوناگون).چنان که آیه پایانی سوره مزمل نیز گواه این مطلب است؛آن جا که می‏فرماید:«انّ ربّک یعلم انّک تقوم ادنی من ثلثی اللیل و نصفه و ثلثه و طائفه من الذین معک.»یعنی:در حقیقت پروردگار تو می‏داند که تو و گروهی از کسانی که با تو هستند، نزدیک به دو سوم از شب یا نصف آن یا یک سوم آن را(به نماز)برمی‏خیزند.در ادامه آیه، خداوند ضمن‏تخفیف دادن به مؤمنان، در برگزاری تهجد طولانی، در عین حال می‏فرماید:«فاقرءوا ما تیسّر من القرآن». یعنی:(اینک)هر چه از قرآن میسر می‏شود، بخوانید. (همان)
بر این اساس، رسول خدا(ص)نیز همواره مؤمنان را به قرائت قرآن ترغیب می‏فرمود.حضرت به ویژه بر یادگیری سوره‏های طولانی، مانند سوره‏های بقره و آل عمران تأکید بسیار می‏کرد؛چنان که در حدیثی فرمود: «تعلّموا سورة البقره فان اخذها برکة و ترکها حسرة و لا تستطیعها البطله»(مسلم، 1/553 و دارمی، 2/446). یعنی:سوره بقره را یاد گیرید که در یادگیری آن برکت و ترک آن مایه حسرت و پشیمانی است و باطل پیشگان به یادگیری آن توانا نخواهند بود.
در حدیث دیگر، در ترغیب قاریان فرمود:«کسی که به تلاوت قرآن بپردازد و در قرائت خود ماهر و توانا باشد، همنشین سفرای نیکوکار الهی، از ملائکه، باشد و آن کس که به قرائت قرآن روی آورد و در این مسیر سختی را بر خود هموار کند، اجرش مضاعف است»(مسلم، 1/549 و دارمی، 2/444).
عقبة بن عامر جهنی گوید:«روزی رسول خدا(ص) بر ما گذر کرد، در حالی که ما سرگرم خواندن و فراگرفتن قرآن بودیم.حضرت فرمود:قرآن را یاد گیرید و آن را سرمایه خود قرار دهید(که فراموش نشود)؛زیرا قرآن از خاطر می‏رود؛سریع‏تر از بچه شتری که در لحظه تولد میل به گریز دارد و ناچار با طناب بسته می‏شود.»
عقبة بن عامر گوید:«من گفتم:ای رسول خدا(ص)!چگونه دانش(قرآن)از خاطر می‏رود، در حالی که قرآن را می‏خوانیم و به فرزندان خود آموزش می‏دهیم و فرزندان ما نیز به فرزندان خود می‏آموزند و به همین ترتیب تا روز قیامت آموزش قرآن ادامه دارد؟رسول خدا(ص)فرمود:آیا این یهود و نصاری نیستند که تورات و انجیل را می‏خوانند، اما از مطالبی که در این دو کتاب است، درکی ندارند؟»(ابن ماجه، 2/344)
از این حدیث نیز استفاده می‏شود که رسول خدا(ص) ضمن تحذیر نسبت به فراموشی قرآن، در عین حال توجه به مفاهیم قرآن را از نظر دور نداشته‏اند.
3.ترغیب به تأثیرپذیری از قرائت قرآن
مسأله دیگری که در آموزش قرآن مد نظر رسول خدا(ص)قرار داشت، ترغیب به تأثیرپذیری قاری در امر قرائت است.این موضوع، قبل از هر چیز مورد تأکید قرآن قرار دارد.قرآن در سوره‏های اعراف و انفال، استماع و توجه به قرآن را مایه نزول رحمت و افزایش ایمان برای مؤمنان می‏داند(اعراف، 204 و انفال، 2). در سوره بنی اسرائیل، خداوند از مؤمنانی یاد می‏کند که چون آیات خداوند بر آنان خوانده می‏شود، گریه‏کنان به سجده می‏افتند و خشوع آنان افزایش می‏یابد(همان، اعراف، 204 یا انفال، 2).شواهد روایی نشان می‏دهند که رسول خدا(ص)به تأثیرپذیری روحی در قرائت قرآن یا استماع آن اهمیت قائل شده‏اند و آیات قرآن برخود آن حضرت خالی از چنین تأثیری نبود.
به طوری که از روایات به دست می‏آید، ملاک تأثیرپذیری روحی در قاری یا مستمع قرآن، نشان دادن عکس العمل متناسب با محتوای هر آیه هنگام قرائت یا استماع قرآن است.حذیفه بن یمان گوید:«شبی در ماه رمضان با رسول خدا(ص)به نماز برخاستم.آن حضرت به قرائت سوره بقره پرداخت.با خود گفتم که با خواندن این سوره، رکعت خود را تمام خواهد کرد.آن حضرت سپس به تلاوت سوره نسا پرداخت و پس از آن، سوره آل عمران را آغاز کرد.در عین حال، آن حضرت قرآن را شمرده شمرده تلاوت می‏کرد.به این صورت که چون به آیه‏ای می‏رسید که در آن از تسبیح و تنزیه خداوند سخن رفته بود، به تسبیح و تنزیه می‏پرداخت.چون به آیه رحمت می‏رسید، آن رحمت را می‏طلبید و چون به آیه عذاب برمی‏خورد، از آن عذاب به خداوند پناه می‏جست»
پس از رحلت رسول خدا(ص)، اصطلاح«اقراء»به تدریج از مفهوم رایج در عصر پیامبر(ص)خارج شد و تنها بر آموزش الفاظ و ظواهر قرآن یا تحویل قرائت قاری برای اصلاح آن محدود شداز روایات دیگر استفاده می‏شود که گاهی رسول خدا(ص)در انتخاب امیر و فرمانده برای یک گروه، بین آنان به «استقراء»می‏پرداخت.یعنی از میزان حفظ و تسلّط آنان نسبت به قرآن جویا می‏شد و چون بین آن جمع به شخص احفظ و اقرء می‏رسید، با گفتن«فاذهب فانت امیرهم»امارت و مسؤولیت آن گروه را به او واگذار می‏کرد.
(ابن کثیر، 1/33) (مسلم، 1/536 و نسایی، 3/227).
طبرسی از ابن عباس نقل کرده است که:«رسول خدا(ص)هر گاه‏سبح اسم ربّک الاعلیرا قرائت می‏کرد، ذکر سبحان ربی الاعلی بر زبان جاری می‏نمود.»وی سپس گوید:«روایت شده است که علی (ع)و ابن عمر و ابن زبیر نیز به همین صورت عمل می‏کردند»(همان، 10/700).گاه رسول خدا(ص)به قرائت دیگران گوش فرا می‏داد و ترجیح می‏داد که از تلاوت قرآن توسط دیگران بهره ببرد.
از جمله روزی از ابن مسعود درخواست کرد، قرآن را برای او قرائت کند.ابن مسعود به تلاوت قرآن پرداخت و چون به آیه:«فکیف اذا جئنا من کلّ امة بشهید و جئنا بک علی هؤلاء شهیدا»(نساء، 40)رسید، آن حضرت در حالی که اشک از چشمشان سرازیر بود، به ابن مسعود فرمود که بس است(ابن اثیر، 283).چنان که نظیر این تأثیرپذیری روحی، در حدیثی دیگر برای علی(ع) گزارش شده است؛آن گاه که به قرائت زر بن جبیش گوش فرا می‏داد.در این حدیث آمده است که حضرت علی(ع) در اثنای قرائت زر بن جبیش، از او خواست که لحظه‏ای از قرائت دست کشد و به دعاهای حضرت آمین بگوید و متن دعاها چنین بود که:«اللهم انی اسئلک اخبات المخبتین و اخلاص الموقنین و مرافقّه الابرار...» (عسکری، 1/182، به نقل از کنز العمال).
از روایات به دست می‏آید که تأثیرپذیری روحی، معلول عوامل گوناگونی است که اهم آن‏ها به قرار زیرند:
-استمرار در قرائت قرآن، به گونه‏ای که قرآن همانند سرمایه‏ای در وجود انسان قرار گیرد(همان، 1/177، به نقل از ابن حنبل).و نیز توجه به ذکر بودن قرآن، به ویژه برای خداترسان.چنان که می‏فرماید:«فذکّر بالقرآن من یخاف وعید»(ق، 45).
-توجه به حفظ قرآن با این بشارت که:«اشراف امتی حملة القرآن و اصحاب اللیل»(مجلسی، 89/177).و این وعده جمیل که:«لا یعذّب الله قلبا وعی القرآن» (نووی، 17).یعنی:خداوند قلبی را که ظرف قرآن باشد، عذاب نخواهد کرد.
-سفارش به قرائت از روی مصحف و ذکر این نکته که:«هیچ چیز برای شیطان خطرناک‏تر از قرائت قرآن از روی مصحف نیست»(حر عاملی، 4/853).نیز:«نظر کردن در مصحف عبادت است»(همان، 4/854).
-ترغیب به تدبر در قرآن، چنان که سفارش خود قرآن است(ص 29، نساء 82).هشدار این‏که:«ویل لمن لاکها بین لحییه و لم یتدبّرها»(خوشنویس، 105، به نقل از مجمع البیان).یعنی:وای بر آن که قرآن را بر زبان آورد، ولی در آن تدبر نکند.مرور مکرر آیه در تلاوت، برای افزایش تأثیرپذیری و امکان تدبر(نقی‏پور، 483).
-نشان دادن واکنش در مقابل آیات قرآن به ویژه آیات رحمت و عذاب و سؤال و استعاذه(حر عاملی، 4/863 و نووی، 75).
[قرآن را با صدای خوش(کلینی، 2/615)و در عین حال حزین خواندن(طبرسی، 1/86)، و تفسیر خوش صدایی قاری به خداترس بودن او(ترمذی، 1/425).
-ادب و وقار قرآن را حفظ کردن و آن را با آداب ویژه تلاوت کردن(نووی، 67 و معارف، 200 و 201).
ناگفته نماند که این توصیه‏ها کم و بیش در روایات اهل بیت(ع)وارد شده و مورد تأکید امامان معصوم(ع)بوده است.از جمله عبد الله بن سلیمان گوید:«در نوبتی از امام صادق(ع)معنای:«و رتّل القرآن ترتیلا»را سؤال کردم. آن حضرت در پاسخ گفتند:امیر مؤمنان(صلوات الله علیه) فرمود:در تلاوت قرآن، آن را خوب بیان کن و همانند شعر آن را با شتاب مخوان و مانند ریگ در دهان پراکنده مساز.اما دل‏های سخت خود را با تلاوت قرآن به بیم و هراس افکنید و هرگز همّ شما به پایان بردن سوره(ای که مشغول به تلاوت آن هستید)نباشد»(کلینی، 2/614).
امام صادق(ع)نیز در زیر آیه:«الذین آتیناهم الکتاب یتلونه حق تلاوته»(بقره، 121).یعنی:آنان که به ایشان کتاب داده‏ایم، آن را چنان که باید می‏خوانند، فرمود: «تلاوت شایسته به این معنی است که در برابر آیاتی که از بهشت و دوزخ سخن می‏راند، مکث شود.به این صورت که در مقابل آیه رحمت، تقاضای رحمت شود و در مقابل آیه عذاب، از عذاب الهی به خداوند پناه برده شود»(حر عاملی، 4/863).
4.ارشاد درباره کیفیت ختم قرآن
ختم قرآن در حیات رسول خدا(ص)معمول و متداول شد؛به ویژه در واپسین سال‏های حیات آن بزرگوار که نزول قرآن به کمال خود رسید و مصحف‏های کاملی در اختیار صحابه قرار گرفت.در خصوص ختم قرآن در عصر پیامبر(ص)و آداب و شرایط آن، روایات زیادی در دست است که از تأمل در آن‏ها استفاده می‏شود که:
اولا:رسول خدا(ص)، شخصا به ختم قرآن علاقه و اهتمام فراوان داشت و به دفعات قرآن را ختم می‏کرد (عاملی، 71:ختم القرآن فی العهد النبوی).
ثانیا:رسول خدا(ص)ختم قرآن را مانع تدبر در قرآن و فهم آن نمی‏دانست، بنابراین اجازه ختم سریع قرآن را به قاریان نمی‏داد تا مانع فهم و تدبر آنان نشود.
ثالثا:پس از ختم قرآن، به تنهایی یا همراه با اهل بیت خود به دعا می‏پرداخت و مطلوب‏های خود را از پروردگار می‏طلبید(همان‏جا، 73).
رابعا:در پایان ختم قرآن، به تلاوت سوره حمد و آیات نخست سوره بقره می‏پرداخت، تا نشانی بر تلاوت دوباره قرآن و انس همیشگی با کلام خدا باشد(همان‏جا، 74).
از جمله کسانی که در عصر پیامبر(ص)به ختم قرآن پرداخت و پیامبر(ص)توصیه‏های خاصی به او کرده است، عبد الله بن عمرو بن عاص است.وی در حدیثی می‏گوید:«قرآن را در طول یک شب خواندم.این مطلب به گوش رسول خدا(ص)رسید.آن حضرت پیام فرستاد که:قرآن را در یک ماه تلاوت کن.گفتم:ای رسول خدا(ص)!اجازه فرمایید تا از قدرت و جوانی خود بهره گیرم(و سریع‏تر ختم کنم).حضرت فرمود:آن را در ده روز ختم کن.باز گفتم:اجازه فرمایید تا از نیرو و جوانی
از روایات استفاده می‏شود که در مدینه نیز رسول خدا(ص)از وجود برخی از صحابه به عنوان معلم قرآن استفاده می‏فرمود.عبادة بن صامت گوید:«هر گاه یکی از مهاجران به مدینه وارد می‏شد، پیامبر(ص)او را به یکی از ما می‏سپرد تا قرآن را به او بیاموزد.»
خود استفاده کنم(سریع‏تر ختم کنم).حضرت فرمود: قرآن را در هفت شب بخوان.و چون باز از حضرتش اجازه خواستم(که سریع‏تر بخوانم)، اجازه نفرمود» (عسکری، 1/184، به نقل از کنز العمال).
ناگفته نماند مطابق روایتی که در«تفسیر المبانی»وارد شده است، عبد الله بن عمرو بن عاص موفق شد برای ختم قرآن در مدت 3 روز از پیامبر(ص)اجازه گیرد.اما چون درخواست کرد که در مدتی کم‏تر از آن، قرآن را ختم کند، پیامبر(ص)مخالفت کرد و فرمود:«من ختم‏القرآن فی اقّل من ثلاث لم یتفقه»(عاصمی، 27 و 28). یعنی:کسیکه قرآن را در کم‏تر از سه روز ختم کند، فهمی از آن عایدش نخواهد شد.ظاهرا این حدیث صحیح‏تر است و با روایات دیگر پیامبر(ص)و امامان شیعه سازگاری بیش‏تر دارد.از جمله در حدیثی از پیامبر(ص)آمده است:«کسی که قرآن را در هفت روز بخواند، خداوند او را در شمار نیکوکاران قرار خواهد داد.قرآن را در کم‏تر از سه روز نخوانید و هر کس در خود نشاط بیش‏تری(در ختم قرآن در کم‏تر از سه روز) می‏بیند، آن را در حسن تلاوت قرآن به کار گیرد» (عسکری، 1/170، به نقل کنز العمال).
در حدیث امام صادق(ع)، خطاب به ابو بصیر نیز ضمن مخالفت امام صادق(ع)در ختم قرآن در کم‏تر از شش روز در ماه‏های سال و سه روز در ماه رمضان، آمده است:«ان القرآن لا یقرا هذرمة و لکن یرتّل ترتیلا فاذا مررت بایة فیها ذکر الجنة و النار...»(کلینی، 2/618). یعنی:قرآن با شتاب و سرعت خوانده نشود، بلکه با تأنی و ترتیل تلاوت شود و...در این حدیث«هذرمه»به معنای سرعت در قرائت است که همواره مورد نکوهش امامان(ع)بوده است.
نووی نیز تصریح کرده است که جماعتی از متقدمان، ختم قرآن را در طول یک شب و روز مکروه می‏دانستند؛ آن هم به جهت نهی وارد شده در حدیث عبد الله بن عمرو بن عاص.این حدیث را ابو داود، ترمذی، نسایی و جماعتی دیگر نیز نقل کرده‏اند و ترمذی آن را حسن صحیح دانسته است(همان، 50).چنان که ابراهیم بن عباس نقل کرده است که امام رضا(ع)قرآن را در سه روز ختم کرد و آن‏گاه فرمود:«اگر بخواهم می‏توانم در کم‏تر از سه روز به ختم قرآن بپردازم.اما من به آیه‏ای برخورد نمی‏کنم، جز آن که درباره آن می‏اندیشم؛خصوصا در این مورد که آیه درباره چه موضوعی و در چه زمانی نازل شده است.»
منابع
1.قرآن مجید، ترجمه محمد مهدی فولادوند.سازمان پژوهش و برنامه‏ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش.1378 ه.ش.
2.ابن کثیر، اسماعیل.تفسیر القرآن العظیم.بیروت.دارالمعرفة.1409 ه.ق.ط
3.ابن هشام، محمد.السیرة النبویه.به تحقیق مصطفی سقا.بیروت.دار القلم.
4.ابن اثیر، عز الدین.اسد الغابة فی معرفة الصحابه.تصحیح علی بن محمد جزری. بیروت.دار الفکر.1409 ه.ق.
5.ابن ماجه قزوینی، محمد بن یزید.السنن.به تحقیق فؤاد عبد الباقی.بیروت. دار الکتب العلمیه.
6.بهبودی، محمد باقر.معانی القرآن.چاپ اسلامیه.1372.ط 2.
7.بخاری، محمد بن اسماعیل.الصحیح.تحقیق قاسم شماعی.بیروت.دار القلم. 1407 ه.ق.
8.حر عاملی، محمد بن حسن.تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه. تحقیق عبد الرحیم ربانی شیرازی.بی‏تا.
9.خوشنویس، جعفر.قرآن در روایات اسلامی.دار التحفیظ.1361 ه.ش.
10.دارمی، عبد الله بن عبد الرحمن.السنّن.نشر استانبول.1401 ه.ق.
11.ذهبی، محمد حسین.التفسیر و المفسرون.بیروت.بی‏تا.
12.رامیار، محمود.تاریخ قرآن.امیر کبیر.1362 ه.ش.ط 2.
13.زرقانی، عبد العظیم.مناهل العرفان فی علوم القرآن.بیروت.دار الحیاء التراث العربی.بی‏تا.
14.سیوطی، جلال الدین.الاتقان فی علوم القرآن.به تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم.افست قم.منشورات رضی.1363 ه.ش.
15.سجستانی، ابو داود.السنن.به تحقیق محمد محیی الدین عبد الحمید.بیروت. دار احیاء التراث العربی.بی‏تا.
16.طبرسی، فضل بن حسن.مجمع البیان.به تحقیق سید هاشم رسولی.بیروت. دار المعرفة.1408 ه.ق.
17.طباطبایی، محمد حسین.المیزان فی تفسیر القرآن.بیروت.مؤسسه اعلمی للمطبوعات.1403 ه.ق.
18.عاملی، سید جعفر مرتضی.حقایق هامة حول القرآن الکریم.مؤسسه النشر الاسلامی.1410 ه.ق.
19.عسکری، سید مرتضی.القرآن الکریم و روایات المدرستین.شرکة التوحید للنشر. 1415 ه.ق.
20.قشیری نیشابوری، محمد بن مسلم.صحیح مسلم.به تحقیق محمد فؤاد عبد الباقی.بیروت دار الحیاء التراث العربی.
21.قاسمی، جمال الدین.قواعد التحدیث.بیروت.دار الکتب العلمیه.1399 ه.ق.
22.کلینی، محمد بن یعقوب.الکافی.به تحقیق علی‏اکبر غفاری.دار الکتب الاسلامیه.1365.ط 4.
23.معارف، مجید.پرسش و پاسخ‏هایی در شناخت تاریخ و علوم قرآن.کویر. 1376.
24.مجلسی، محمدباقر.بحار الانوار الجامعة لدر اخبار الائمة الاطهار.بیروت. مؤسسه الوفاء.1403 ه.ق.
25.نسایی، احمد بن شعیب.السنن.بیروت.دار الکتب العلمیه.بی‏تا.
26.نووی، یحیی بن شرف الدین.التبیان فی آداب حملة القرآن.بیروت.دار الکتاب العربی.1417.
27.نقی‏پور، ولی الله.پژوهشی پیرامون تدبر در قرآن.چاپ دوم.انتشارات اسوه. 1374.