نگاهی به ضرورت وجود نیروهای مسلح از منظر منابع دینی و قانونی

مقدمه

وجود نیروهاى مسلح در همه نظامهاى سیاسى عالم، از گذشته تا اکنون، از اهمیت و ضرورت فراوانى برخوردار بوده است. امروزه، اندیشمندان و نظریه پردازان روابط بین الملل، جملگى بر این نظرند که برخوردارى هر نظام و حاکمیتى از آمادگى نظامى که در سایه وجود یک سازمان نظامى توانمند حاصل مى آید، از عناصر کلیدى «قدرت ملى» آن کشور و نظام است.

از این رو، بیشتر دولتها، وجود نیروهاى مسلح را پیش نیازى براى بقاى ملى خود قلمداد مى کنند و شواهد نیز حاکى از آن است که هنوز هیچ جایگزینى براى رفع نگرانیهاى ناشى از چگونگى مدیریت حکومت بدون وجود نیروهاى نظامى یافت نشده است.

نظام اسلامى نیز نه تنها از این قاعده مستثنى نیست، بلکه چون اهداف و آرمانهایش با دشمنان داخلى و خارجى متعددى رو به رو است، نیازمندى اش به نیروهاى مسلح قوى و توانمند بیش از سایر نظامها است. و اینک شواهدى را بر این مدعا از منظر منابع دینى و قانونى به طور اجمال باز مى نگریم.

1. بیان ضرورت وجود نیروهاى مسلح در منابع دینى
1 ـ 1. قرآن کریم

خداوند در سوره آل عمران، آیه 200 مى فرماید:

یا ایها الذین آمنوا اصبروا و صابروا و رابطوا و اتقواللّه لعلّکم تفلحون.

اى کسانى که ایمان آورده اید! (در برابر مشکلات و هوسها) استقامت کنید و در برابر دشمنان نیز استقامت به خرج دهید و از مرزهاى خود، مراقبت به عمل آورید و از خدا بپرهیزید شاید رستگار شوید.

در تعریف «مرابطه»، که به عنوان دستور سوم در این آیه بدان فرمان داده شده، آمده است: «نگهدارى نیروهاى رزمى و آماده باش جهت محافظت و حراست از مرزهاى کشور و زیر نظر داشتن دشمن و مراقبت از حرکتهاى مشکوک»

بى شک لازمه جامه عمل پوشاندن به چنین دستور و وظیفه مهمى، برخوردارى از تشکیلات و سازمانى است که با برنامه ریزى و سازماندهى نیروهایى به حفاظت و حراست از مرزهاى نظام اسلامى پرداخته، دشمن و حرکات مشکوک آن را زیر نظر داشته باشد. این اقدام کمک مى کند تا در سایه آن مسلمانان زودتر و بهتر به فلاح و رستگارى اى که خداوند در این آیه نوید مى دهد، برسند:

خداوند در سوره انفال آیه 60 مى فرماید:

و اعدوا لهم ما استطعتم من قوة و من رباط الخیل ترهبون به عدواللّه و عدوکم و آخرین من دونهم لا تعلمونهم اللّه یعلمهم و ما تنفقوا من شى ء فى سبیل اللّه یوفّ الیکم و انتم لا تظلمون.

در برابر آنها (دشمنان) آنچه توانایى دارید از «نیرو» آماده سازید و (و همچنین) اسب هاى ورزیده (براى میدان نبرد) تا به وسیله آن، دشمن خدا و دشمن خویش را بترسانید و (همچنین) گروه دیگرى غیر از اینها را که شما نمى شناسید و خدا مى شناسد. و هر چه در راه خدا (و تقویت بنیه دفاعى اسلام) انفاق کنید به شما بازگردانده مى شود و به شما ستم نخواهد شد.

امام خمینى(ره) در تفسیر این آیه مى فرماید:

یعنى آماده کنید ساز و برگ جنگ را بر ضد دشمنان به هر قدر مى توانید، چه از نیروهاى بدنى و تعلیمات نظامى و چه از ساز و برگ جنگى و سازمان هاى مناسب آن و چه نیروهاى سرحدى براى نگهدارى سرحدات؛ به طورى باید در این ساز و برگ و نظام مهیا شوید که دشمن هاى خدا و دشمن هاى شما و هر کس در جهان هست، بشناسید او را یا نشناسید، از نیروهاى با عظمت شما بترسد و آنچه در راه خدا که حفظ کشور اسلامى و آماده کردن وسایل جنگى و تهیه ساز و برگ و نیروهاى نظامى است خرج کنید، خدا به کیل تمام به شما عوض مى دهد و شما با این آماده بودن مورد طمع دیگران و ستمکارى آنان نخواهید شد... یکى از ماده هایى که از آیه مى فهمیم، آن است که دولت اسلامى به هر قدر مى تواند و بودجه مملکت اقتضا دارد براى حفظ کشور و ترساندن اجانب باید هم در سرحدات و هم در غیر آن، نظامى و ساز و برگ جنگ و نیروهاى مناسب با سازمان تهیه کند.
2 ـ 1. روایات:

در احادیث معصومین (ع)، که دومین منبع قانونى نظام اسلامى است، سخنان نغزى درباره ضرورت وجود نیروهاى مسلح و ارزش و اهمیت آنها آمده که در چند دسته قابل ارائه است:

(1) احادیث نقل شده در بیان ضرورت و اهمیت جهاد که در وهله اول، رسالت و مسئولیت نیروهاى مسلح است؛ از جمله:

امام على (ع): ان الجهاد باب من ابواب الجنة فتحه اللّه لخاصة اولیائه، و هو لباس التقوى و درع اللّه الحصینة و جنته الوثیقه.

همانا جهاد، یکى از درهاى بهشت است که خداوند آن را براى اولیاى خاص گشوده است. جهاد، مایه تقوا و زره استوار خداوند و سپر محکم است.

امام على (ع): ان اللّه فرض الجهاد و عظمه و جعله نصره و ناصره. و اللّه ما صلحت دنیا و لا دین الا به.

خداوند جهاد را واجب گردانید و آن را بزرگ داشت و مایه پیروزى و یاور خود قرارش داد. به خدا سوگند کار دنیا و دین جز با جهاد درست نمى شود!

امام على (ع): ان الجهاد اشرف العمال بعد الاسلام و هو قوام الدین و الاجر فیه عظیم مع العزة و المنعة.

همانا جهاد، شریف ترین کارها بعد از اسلام آوردن است. جهاد، مایه پایدارى دین است و علاوه بر آن که عزت و اقتدار مى آورد، اجرى بزرگ دارد.

(2) احادیث وارد شده در بیان پیامدهاى ترک جهاد؛ از جمله:

پیامبر (ص): فمن ترک الجهاد البسه اللّه ذُلاً فى نفسه، و فقراً فى معیشته و محقاً فى دینه. انّ اللّه تبارک و تعالى اعزّ امتى بسنابک خیلها و مراکز رماحها.

هر کس جهاد را واگذارد، خداوند جامه خوارى بر جان او پوشاند و زندگى اش را دستخوش فقر سازد و دینش را از بین ببرد. خداى تبارک و تعالى، عزت و اقتدار امت مرا در سمهاى اسبانشان و نوک نیزه هایشان قرار داده است.

(3) احادیث وارد شده در بیان مقام و منزلت مجاهدان که نیروهاى مسلح شاخص ترین مصداق و در صف مقدم آن هستند؛ از جمله:

پیامبر (ص): خیر الناس رجل جلس نفسه فى سبیل اللّه یجاهد اعداءه یلتمس الموت او القتل فى مصافه.

بهترین مردمان کسى است که خود را وقف راه خدا کرده و با دشمنان او جهاد مى کند و خواستار مرگ یا کشته شدن در میدان کارزار است.

ما اعمال العباد کلهم عند المجاهدین فى سبیل اللّه الا کمثل خطاف اخذ بمنقاره من ماء البحر.

اعمال همه بندگان نزد [جهاد] مجاهدان، همسنگ آبى است که پرستوى دریایى با منقار خود از دریا بر مى دارد.

(4) احادیث وارد شده در بیان آثار و برکات وجود نیروهاى مسلح؛ از جمله:

امام على (ع) ـ للاشتر لما ولاه مصر: فالجنود باذن اللّه حصون الرعیة، و زین الولاة، و عزّ الدین، و سبل الامن، و لیس تقوم الرعیة الا بهم.

سپاهیان، به اذن خدا، دژهاى مردمند و زیور والیان و مایه توانمندى و ارجمندى دین و وسیله امنیت. مردم جز با بودن سپاهیان پایدار نمى مانند.

چنانکه پیدا است، حضرت در این نامه، آثار و برکات وجود نیروهاى مسلح را، که در واقع هدف و مأموریت آنان را نیز ترسیم مى نماید، در سنگربانى و حفاظت از مردم، زینت و شکوهمندى رهبر، حفاظت و پیشبرد مکتب و امنیت کشور مى داند.

پیامبر (ص): الخیر کله فى السیف و تحت ظل السیف و لا یقیم الناس (الدین) الا سیف.

همه خیر و برکات در شمشیر و در زیر سایه آن است و مردم (و دین) را جز شمشیر، بر پا و استوار نمى دارد.
3 ـ 1. سیره:

تاریخ اسلام بیانگر این است که حکومتهاى مسلمانان ـ چه آنها که بر حق بودند و چه آنها که بر باطل ـ ضرورت و اهمیت وجود نیروهاى مسلح را حس کرده و آن را تا جایى که ممکن بوده، تشکیل داده اند.

از اشارات و تصریحات مورخان استفاده مى شود که تا زمان خلیفه دوم، در میان مسلمانان، سپاه منظمى که جنبه ارتش داشته و به عنوان نظامى، آماده دفاع و ایجاد امنیت و جهاد باشد، وجود نداشته است؛ بلکه همه مسلمین مردمانى سپاهى و جنگجو و مبارز بوده اند که در مواقع لزوم براى جهاد و یا دفاع با فرمان پیشواى اسلامى آماده مى شده و پس از پایان آن به کارهاى معمولى خود بازمى گشته اند.

در زمان خلیفه دوم، گروهى به عنوان نظامى و سپاهى شناخته شدند و دفتر خاص و حقوق و مقررى مشخص براى آنها ایجاد شد و از این زمان بود که نیرهاى نظامى از غیر نظامى ممتاز گردیدند.

در منابع و مدارک اسلامى از نیرویى نام برده شده به نام «شرطة الخمیس» که در عصر امام على (ع) تشکیل شده است. اینان گروهى از یاران برگزیده بودند که در نبرد پیشگامى داشتند و در غیر آن، شهر را پاسدارى مى دادند و در اجراى قوانین نیز یار حکومت بودند.

از اصبغ بن نباته، که بر اساس نوشته کتب رجالى، فرد شاخص شرطة الخمیس بود، سؤال شده که چرا شما را «شرطة الخمیس» نامیده اند؟ او جواب داده است بدان روى که ما جنگ و نبرد تا مرز شهادت را براى امام على (ع) تضمین کرده بودیم و او پیروزى ما را. بر اساس روایتى، تعداد این نیرو سه هزار تا پنج هزار نفر بوده است.

2. ضرورت وجود نیروهاى مسلح در منابع قانونى

1 ـ 2. قانون اساسى:

در اصول قانون اساسى نظام اسلامى ایران، مى توان از دو منظر، ضرورت وجود و جایگاه رفیع نیروهاى مسلح را مشاهده کرد:

اول ـ اصولى که ناظر به بیان وظایف و مسئولیتهاى کلى نیروهاى مسلح است و دیگر اینکه فرماندهى کل آنان مستقیماً با مقام رهبرى نظام است؛ از جمله:

ـ وظایف و اختیارات رهبر: ... فرماندهى کل نیروهاى مسلح... نصب و عزل و قبول استعفاى... فرمانده کل سپاه... و فرماندهان عالى نیروهاى نظامى و انتظامى.

ـ ارتش جمهورى اسلامى ایران، پاسدارى از استقلال و تمامیت ارضى و نظام جمهورى اسلامى کشور را بر عهده دارد.

ـ دولت باید در زمان صلح، از افراد و تجهیزات فنى ارتش در کارهاى امدادى، آموزشى، تولیدى و جهاد سازندگى استفاده کند.

ـ سپاه پاسداران انقلاب اسلامى... براى ادامه نقش خود در نگهبانى از انقلاب و دستاوردهاى آن پا برجا مى ماند.

ـ اعضاى شورا(ى عالى امنیت ملى) عبارتند از: رئیس ستاد فرماندهى کل نیروهاى مسلح... حسب مورد... عالیترین مقام ارتش و سپاه.

دوم ـ اصولى که ناظر به بیان اهداف و آرمانهاى کلى نظام اسلامى اند؛ اهدافى که جز در سایه برخوردارى از نیروهاى مسلح قوى و توانمند دست نایافتنى مى نمایند؛ از جمله:

ـ نفى هر گونه ستم گرى و ستم کشى و سلطه گرى و سلطه پذیرى.

ـ تأمین قسط و عدل.

ـ تأمین و حفظ استقلال همه جانبه

ـ طرد کامل استعمار و جلوگیرى از نفوذ اجانب؛

ـ تأمین آزادیهاى سیاسى و اجتماعى؛

ـ حفظ وحدت و تمامیت ارضى؛

ـ حفظ نظام اسلامى کشور؛

ـ ائتلاف و اتحاد ملل اسلامى؛

ـ حمایت بى دریغ از مستضعفان جهان؛

ـ جلوگیرى از اضرار افراد و تجاوز آنان به منافع عمومى.
2 ـ 2. سخنان و رهنمودهاى فرماندهى کل قوا

در سخنان امام راحل و مقام معظم رهبرى نیز نکات جالب و قابل توجهى درباره جایگاه نیروهاى مسلح مى توان سراغ گرفت؛ از جمله:

ـ امام راحل: قواى مسلح از ارتش و سپاه و ژاندارمرى و شهربانى تا کمیته ها و بسیج و عشایر ویژگى خاص دارند و نگهبان سرحدات و راهها و شهرها و روستاها و بالاخره نگهداران امنیت و آرامش بخشان به ملت مى باشند، مى بایست مورد توجه خاص ملت و دولت و مجلس باشند.

ـ تمام قواى مسلح باید بدانند که اسلام قواى مسلح را در رأس امور قرار مى دهد و آنها هستند که استقلال کشور را حفظ مى کنند.

ـ مقام معظم رهبرى: ارتش و تمامى نیروهاى مسلح، امروز، ذخیره هاى انقلابند.

ـ ارتش و سپاه، امروز به صورت نوک پیکان دفاع مسلح از انقلاب اسلامى که وظیفه همه ملت است مى باشند.

ـ ارتش، اساس یک مملکت است، حافظ یک مملکت است و اگر ارتش، اسلامى و فکرش اسلامى بشود، مملکت را به کمال مطلوب مى رساند.

ـ سپاه پاسداران رکن رکین و پایه محکم دفاع از انقلاب در کشور است.

ـ یک انقلاب بدون نیرویى مسلح که از بطن انقلاب جوشیده باشد، نمى تواند به خودش اعتماد داشته باشد.

ـ انقلاب اسلامى و نظام ارزشى اسلام، اگر بخواهد برپا بماند، باید سپاه و بسیج بماند.

ـ هر چه از تشکیل این نهاد انقلابى (سپاه)، اسلامى و مکتبى مى گذرد، ضرورت نیاز وجود سپاه براى حراست و تأمین روند صحیح انقلاب اسلامى و دفاع در برابر مهاجمان آن برجسته تر و قطعى تر شده است.

ـ سپاه پاسداران انقلاب اسلامى یک پدیده انقلابى است که براى این ملت، لازم بوده و هست و خواهد بود. سپاه نور چشم ملت و انقلاب است.

ـ سپاه پاسداران انقلاب اسلامى یک نیروى نظامى است که بقا و سلامت او با بقا و سلامت نظام، ارتباط تنگاتنگ دارد.

نتیجه گیرى

ضرورت وجود نیروهاى مسلح در نظام اسلامى امرى مسلم از نظر اسلام و قانون است. آیات قرآن و روایات متعدد معصومین (ع) بر چنین ضرورتى تأکید دارند، ضمن اینکه سیره حاکمان اسلامى به ویژه امیرالمؤمنین(ع) گواهى روشن بر ضرورت وجود نیروهاى مسلح در نظام اسلامى است. از نظر قانون اساسى و سخنان امام راحل (ره) و مقام معظم رهبرى نیز، ضرورت وجود نیروهاى مسلح امرى قطعى و حتمى است.