میرزا, نُماد حوزه شیعه

روحانیت آگاه, در درازناى تاریخ اسلام و تشیّع, مهم ترین پشتوانه استقلال سیاسى و جغرافیایى سرزمینهاى اسلامى بوده است و ستیزها و تلاشهاى آزادى خواهانه و ضداستبدادى, در جاى جاى سرزمینهاى اسلامى, بویژه آن جاها که شعله هاى تشیّع افروخته بوده, بیش تر ریشه در این پایگاه داشته است.
در تاریخ ایران, هرگاه عزت و حرمت مردم, از سوى حاکمان خودسر و هوسران لگدکوب شده, یا استقلال و تمامیت ارضى ایران, به خطر افتاده است, عالمان آگاه و مبارز, قدم پیش نهاده و با شور و حرکتى قهرمانانه و بهنگام, توده ها رابراى رویارویى با استبداد ویورش بیگانگان بسیج کرده اند. جنبش تنباکو, نهضت مشروطه, قیام سید عبدالحسین لارى, مقاومت علماى تنگستان علیه سلطه پلیس جنوب و… نمونه اى از این خیزشهاست. اگر این مبارزه ها و ستیزها و رویاروییهاى پى گیر و فداکارانه نبود, ایران, اکنون بر جاى نبود و طعمه دیگران بود و عزت و حرمت آن پایمال بیگانگان.
قیام میرزا کوچک خان نیز, از پایگاه مقدس روحانیت برخاست واز این چشمه جوشید و سرچشمه گرفت و توانست در برهه اى حساس و بحرانى, دشمنان خارجى و مستبدان داخلى را از رسیدن به هدفها و برنامه هاى شوم خود, بازدارد و ناکام گرداند و سدى پولادین در راه فزون خواهیهاى بداندیشان و بیگانگان بر پا دارد و پرچم استقلال ایران را بر فرازد.
حرکت میرزا برآمده از آموزه ها و تربیتهاى ویژه حوزوى بود. عمل به وظیفه ها و مسؤولیتهاى دینى او را بر آن داشت که درس و بحث را ازحجره هاى مدرسه به کوه و جنگل بکشاند و بحثهاى دفاع, جهاد, امربه معروف و نهى از منکر, تولّى و تبرّى را از ذهن به خارج بکشاند و در عرصه و میدان عمل, آنها را عرضه بدارد. دستورها و فرمانهاى اجتماعى اسلام را به مرحله آزمون در آورد.
میرزااز آغاز تا انجام کار, از زیّ طلبگى و نهاد حوزوى خود جدا نشد و ریشه هاى خیزش پربرکت نهضت جنگل را از کان تقوا و دانش حوزه, همه آن, سیراب مى کرد و سرانجام در راه به کرسى نشاندن رسالت پرشکوه دینى خود, از جان مایه گذاشت. روحش بلند آشیان باد.
رسالت این نوشته, نمایاندن بیش از پیش پیوندهاى حوزوى میرزا کوچک خان است و پاسخ به کسانى که بر این پندارند: میرزا به جز مدتى کوتاه پرداختن به درس و بحث, پیوند و بستگى با حوزه ها نداشته و حرکت و خیزش او, از حوزه ها سرچشمه نگرفته و حرکت دینى ـ حوزوى به شمار نمى آید.
زندگى علمى میرزا
ییونس, معروف به میرزا کوچک خان, در مدرسه حاج حسن صالح آبادى رشت به فراگیرى دانش پرداخت.1گامهاى نخستین را در این مدرسه برداشت پس از آموختن ادبیات فارسى, عربى, صرف, نحو و قرآن به جرگه طلاب مدرسه مسجد جامع که از سطح بالاتر در ارائه درسها برخوردار بود,رفت و
شروع به فراگیرى کرد.2
هوش و استعداد سرشار میرزا, سبب شد در مدت کوتاهى بتواند گامهاى بلندى بردارد و پایه آگاهیهاى خود را بالا ببرد وبه گونه رسمى در سلک رسته روحانیت در آید و عکسهایى از میرزا با لباس روحانى, که با همشاگردیها گرفته, در دست است.3
این مدرسه, سرچشمه شد براى رویش انسانهاى والا و کارآمد و انقلابى و نقش آفرین در عرصه هاى گوناگون عزت آفرینى. بسیارى از درس آموختگان این مدرسه به نهضت جنگل پیوستند, و نقشهاى درخور ستایشى آفریدند و در تاریخ حرکتها و خیزشهاى ضدّ ستم, نامشان جاودانه شد.
از آن جمله اند: میرزا اسماعیل جنگلى, خواهرزاده میرزا, که نقش پراهمیتى در جنگل بر دوش داشت. و شیخ حسن فداکار, از دست اندرکاران روزنامه جنگل که پس از میرزا مرجع مردم در بست و گشاد کارهاى قضائى بود.
شیخ على شیشه بر, به همراه شیخ حسن زرگر در فراهم آورى اسلحه براى نهضت تکاپو داشت.
محمودرضا طلوع,4 و مسعودالحکماء در عرصه تعلیم و تربیت و آموزش نوجوانان دست اندرکار بود.5
اسماعیل دهقان زاده در اداره روزنامه جنگل, نقش داشت.6
و….
میرزا کوچک خان, پس از چندى براى دستیابى به مدارج بالاتر, از رشت به تهران هجرت کرد. در آن روزگار, تهران از کانونهاى بزرگ علمى و فرهنگى بود و استادان برجسته و شایسته اى در ده ها کانون علمى در کارآموزاندن فقه و اصول, ادبیات, حکمت و ریاضى به علاقه مندان و جویندگان دانش بودند.
او در تهران به کامل کردن دانستنیهاى خودپرداخت و در دانش حوزوى پیشرفت درخور توجهى پیدا کرد.
(بداشتن نیروى اراده و آزادمنشى و قوه استدلال و قدرت تفکر در میان طلاب معروف بود.)7
از مجالهاى آموزشى و استادان سرآمد و با تجربه استفاده ها برد و در گسترش و ژرفا بخشیدن به دانش خود کوشید.
او در مدرسه هاى محمودیه, فخریه8 (یا مدرسه مروى) و صدر تهران,9 تحصیل کرده است:
(میرزا کوچک خان, پیش از آن که زعامت انقلابیون جنگل را بر عهده بگیرد, در این مدرسه (محمودیه), که به کلبه علوم قدیم شهرت داشت, کسب دانش مى کرد.)10
در دوران تحصیل میرزا در مدرسه محمودیه, سرآمد استادان مدرسه, شیخ عبدالنبى نورى, بود.11وى از شاگردان برجسته میرزاى شیرازى بود و در تدریس فقه واصول یگانه روزگار خود به شمار مى رفت:
(…در آن موقع تنها مرجع تقلیدى که در تهران بود, مرحوم شیخ عبدالنبى نورى به شمار مى رفت.)12
شیخ عبدالنبى , بسیار با مردم حشر و نشر داشت و بر این باور بود که عالم دینى نباید تنها به تبلیغ و تدریس بسنده کند, بلکه مى باید در برطرف کردن گرفتاریها و سر و سامان دادن به کارهاى مردم بکوشد و خود در رفتار نیز چنین بود و ایشان را به عنوان پشتیبان رنجدیدگان و محرومان مى شناخته و مى ستوده اند.13
بزرگان بسیارى, از جمله آقاى مرعشى نجفى, در مدرسه محمودیه, از محضر علامه نورى بهره برده اند.مدرسه محمودیه, از نظم و روش آموزشى و تربیتى دقیق و برنامه ریزى شده اى برخوردار بوده است. بر اساس وقف نامه, طلاب نیک اندیش و کوشا و درسخوان, باید پذیرش مى شده اند; طلابى که از هرگونه بیهوده کارى بپرهیزند و تلاوت و قراءت قرآن را, به اندازه یک حزب, در برنامه کارى خود قرار دهند:
(طلبه باید متقى و طالب علم و مشغول به تحصیل علوم فقهیه شرعیه… باشد و شرط است که تحصیل او, حکمت فقط نباشد… مگر آن که یک دوره فقه واصول را دیده باشد و…و نیز جمعى که خود را به شکل طلبه مى نمایند… حق سکونت این مدرسه ندارند.)
دوره تحصیل مدرسه, که بیش تر درسهاى آن را فقه و اصول پوشش مى داد, دوازده سال به درازا مى کشید.طلاب, هر چند گاه, باید در آزمون شرکت مى جستند.و کسانى که نمى خواستند خود را با برنامه هاى تربیتى و درسى مدرسه هماهنگ سازند, از آنچه که مدرسه ارائه مى داد از کمک هزینه و برنامه هاى آموزشى ویژه, بى بهره مى شدند.
طلاب, افزون بر درس و فراگیرى دانشهاى بایسته و مورد نیاز, درکارها و برنامه هاى مدرسه, شرکت داده مى شدند. از باب مثال, نظارت بر دست اندرکاران مالى بر عهده طلاب بود14 که این حرکت بر سلامت گردش امورمالى کمک شایانى مى کرد و به طلاّب تجربه مى آموخت که در عرصه هاى اجتماعى به کارشان آید.
مدرسه فخریه, از مدرسه ها و کانونهاى علمى برجسته بود و دانشهایى چون: منطق, فقه , حکمت و ریاضیات, در آن, آموزانده مى شد. در آن هنگام, استادان مشهورى چون ملاعبدالرحیم نهاوندى, میرزا ابوالقاسم کلانتر و… درس مى گفتند.15 در وقف نامه این مدرسه نیز بر بایستگى کوشایى
طلاب و تلاش آنان براى پرورش روح و توجه به قرآن تأکید شده است:
(…و هرگاه کسى است که نباید درس بخواند در تدریس و تألیف کوتاهى ننماید… و هریک از طلبه با عدم عذرشرعى هر روز اقلا یک حزب کلام اللّه مجید تلاوت کند.)16
میرزا در کانون فروزان تربیتى این مدرسه ها, با اثرپذیرى از سیرت پارسایان:
شیخ عبدالنبى نورى و سید حسن مدرس, گامهاى بلندى در آراستگى نفس برداشت و در بین همگنان, به پارسایى و وارستگى و اخلاق و رفتار نیک و خلق و خوى خوش, مهربانى, مهرورزى, همراه و همگام با ستم دیدگان و علیه ستم پیشگان شهره بود:
(…از لحاظ اجتماعى مؤدب و متواضع و خوش برخورد و از جنبه روحى, عفیف و با عاطفه و معتقد به فرائض دینى و مؤمن به اصول اخلاقى.)17
ییاران دوران مدرسه او را به ویژگیهاى عالى اخلاقى ستوده اند:
(هر کس, به دیگرى تعدّى مى کرد, یا کم ترین اجحاف و بى اعتدالى روا مى داشت, مشت میرزا, بالاى سر متعدى بلند مى شد و تجاوز دانش آموزان دینى را, مطلقا, به حقوق یکدیگر, چه در داخل و چه در خارج از آن, بى کیفر نمى گذاشت.)18
عبداللّه مستوفى مى نویسد:
(در جوانى, طلبه علوم دینى بوده است, وارد سیاست شده, و با
اخلاق نیک جبلّى خود, که از تعلیمات مذهبى, پاک تر و صاف تر هم شده بود. عده اى دور خود جمع کرده و مدت چهار ـ پنج سال, یک ناحیه مهم کشور را, تا حدّى از تعدى و تجاوز خارجى حفظ کند.)
این بلندى روح و پاک سرشتى و اخلاق متعالى را, نه در مدرسه, و درگاه راحت و در روزگار بى کشاکش طلبگى, که در گرماگرم ستیز با استبدادیان و بیگانگان حریم نشناس نیز , در اوج خود, پاس مى داشت و به آن مدارمقدّس ره مى پویید:
(این مرد پاک, مساوات مسلمانى را در تمام کارهاى خود, کاملاً رعایت مى کرده و با افراد خود یک جور غذا مى خورد و یک جور لباس مى پوشیده و هیچ گونه داعیه و علاقه اى حتى به خانه و زن و فرزند هم از خود نشان نمى داد و همواره, فکرش این بوده که قدرتى را که روزگار, برایش تدارک دیده است, در راه خیر جامعه به کار اندازد.)19
همیشه و همه حال, جان و روح و دانش را با همه آیات روح انگیز قرآن جلا مى داد و زنگارهاى روح را با چشمه قرآن مى زدود. گفته اند: 20 همیشه بین دو نماز آیات شریفه زیر را زمزمه مى کرد:
(و من یتوکّل على اللّه فهو حسبه.) طلاق30
هرکس به خدا توکل کند, بسنده اوست.
و مى خواند:
(قل اللّهمّ مالک الملک تؤتى الملک من تشاء وتنزع الملک ممّن تشاء, وتعزّ من تشاء وتذلّ من تشاء بیدک الخیر انّک على کلّ شىء قدیر.) آل عمران 26
بگو بار خدایا, تو دارنده ملک و خداوند پادشاهى هستى, به هر کس بخواهى پادشاهى دهى, و از هر کس خواهى, پادشاهى ستانى, هر که را خواهى عزیز مى کنى و هر که را خواهى ذلیل مى گردانى. همه نیکیها به دست توست که تو بر هر کارى توانا هستى.
و با آیه شریفه زیر اُنسى جانانه داشت و ورد زبانش بود و گویا همیشه آرزو داشت که از این سراى به سراى جاودانه رخت کشد:
(ولا تحسبنّ الذین قتلوا فى سبیل اللّه امواتاً بل احیاء عند ربّهم یرزقون.)آل عمران 169
مپندار آنان که در راه حق کشته شدند, مرده اند, نه, بلکه نزد خداى خویش زنده و روزى داده مى شوند.
پاک بود و پاک زیست, قانع بود و از آزمندى به دور و هر افسونى در او ناکارآمد:
(انگلیسیها, در این چهار پنج ساله رفت و آمد خود, از کنار قوه جنگل, البته به فکر بندو بست با میرزا کوچک خان,هم افتاده و شاید بدشان نمى آمد که با میرزا کوچک خان هم, بند و بستى, نظیر قرار و مدار با رضاخان افسر قزاق بکنند, منتهى, میرزا کوچک خان, به افسون آنها فریفته نشده و از راه وطن پرستى و دیانت, از برآوردن تقاضاى آنها, تن زده است.)21
به مبادى دین سخت پاى بند بود و در هیچ حالى, از انجام فریضه هاى دینى, کوتاهى نمى ورزید و زیستى ساده و زاهدانه داشت:
(میرزا کوچک خان, در پاکدامنى و ایمان به مبادى دینى و انجام وظایف مذهبى, شهرت بسزایى داشت و در تمام دوره مجاهدت
و جنگها, نماز و روزه در او ترک نمى شد و حتى پس از آن که در جرگه مجاهدین مشروطه خواه وارد شد, از گرفتن جیره و مواجب, خوددارى کرد و به مختصر عایدى که داشت, قناعت نمود.)22
این زیست ساده و زاهدانه که از مدرسه داشت و حجره طلبگى و پارسا مردانى که او را در همه آنات زندگى الگو بودند, در حساس ترین و سرنوشت سازترین آنات زندگى او را به کار آمد, از جمله:
عبداللّه مستوفى مى نویسد:
(ماژورنوئل… از اشخاصى بوده که انگلیسیها براى فریفتن میرزا کوچک خان, به جنگل فرستاده بودند. ولى میرزا, فریب آنها را نخورده و ماژور را در جنگل حبس کرد.تا بعدها, به موجب قرارداد مسالمت بین قواى جنگل و انگلیسیها, از زندان میرزا خلاص گشت.
ماژورنوئل, عملیات خود را در جنگل, پنهان نمى کرد, چنانکه از اعتراف به رشوه دادن خود به خوانین بختیارى هم, استنکافى نداشت.
بعد از مراجعت رضاشاه پهلوى از کرمان, خود ماژور براى من نقل مى کرد که در روز شرفیابى اعلیحضرت, از من پرسیدند: شما به چه منظور, به خانهاى بختیارى رشوه مى دادید؟
عرض کردم: براى این که مانع اقدامات ما در کارهاى نفت جنوب نباشند.
فرمود: امروز هم از این قماش کارها مى کنید؟
عرض کردم: امروز کشور ایران, سرپرستى مثل اعلیحضرت
همایون شاهنشاهى دارد, دیگر حاجتى به این خرده کاریها نداریم!)23
پرورش یافته حوزه و دامن پارسایان است که چنین سرفرازانه از گرفتن هر پیشکشى و پذیرش کرسى قدرتى و جاه و مقامى, و آینده راحتى و آرامش خیالى, سرباز مى زند و بسان سران بختیارى و رضاخان قزاق, به لجن دنیا و چرک دست بیگانگان خود را نمى آلاید و وطن و سرمایه ها و ذخایر و گنجینه هاى آن را و از همه مهم تر, ملت شریف ایران را به رایگان در اختیار دزدان و چپاولگران و غارتگران بین المللى و انگلستان غارت گر وا نمى گذارد.
آموزه هاى سیاسى و اجتماعى
درمدرسه هاى آن روز تهران, افزون بر ادبیات و فقه و اصول, ریاضیات و حکمت نیز به جویندگان دانش و طالب علمان, آموزش داده مى شد. درس ریاضى و فلسفه به بارورى و روشنگرى ذهنها و تواناسازى بنیادهاى آن مى افزود و بدانان کمک مى کرد افقهاى گسترده ترى از دانش و بینش را بنگرند و فراروى و چشم انداز اندیشه خود بنمایانند و به افکار و اندیشه هاى ژرف ترى درباره انسان و جهان دست یابند.
فقه سیاسى و اجتماعى در حوزه تهران, جایگاه والایى داشت و روشن تر و همه سویه تر و ژرف تر از دیگر حوزه هاى علمى بود. این, از آن روى بود که بسیارى از دست پروردگان میرزاى شیرازى و تربیت شدگان مکتب سامرائى, در تهران به کار علمى و اجتماعى مشغول بودند و کسانى مانند شیخ عبدالنبى نورى, سید محمد طباطبایى, شیخ فضل اللّه نورى, آشتیانى, میرزا عبدالله نجم آبادى, شیخ عبدالنبى تهرانى, شیخ هادى تهرانى و… از شاگردان میرزا و تربیت شدگان مکتب سامرائى, در حوزه تهران, پرتوافشانى مى کردند و بسان چشمه اى گوارا و زلال در دشت سینه ها, جارى بودند و اندیشه هاى سیاسى اسلام را ژرف و دقیق, براى طلاب بیان مى کردند و آنان را برابر معیارهاى روشن و بى ابهام اسلام, به مسؤولیتهاى اجتماعى و جایگاه عالمان دین متوجه مى ساختند. سید محمد طباطبایى, از شاگردان میرزاى شیرازى در پرورش فکرى طلاب کوشش داشت و بدانان آگاهى مى داد که در نشر عدالت اجتماعى و پیاده کردن دستورها و فرمانها و آموزه هاى اسلام در جامعه بکوشند و براى انجام این مسؤولیت بزرگ ضرورت دارد طلاب خود را با آگاهیهاى جدید روزگار بیارایند.
به طلاب سفارش مى کرد: افزون بر درسهاى رسمى حوزه, علوم جدید: مانند حقوق بین الملل, علوم ریاضى, زبان خارجه و دانش تاریخ را نیز یاد بگیرند, تا در پرتو آشنایى بهتر با جهان, در دام ترفندها و دسیسه هاى بیگانگان گرفتار نشوند و با آگاهیهاى اسلامى ژرف تر, به آزادى دست یابند.
طباطبایى, پرورش یافته مکتب سامرا و شاگرد برجسته میرزاى شیرازى, در یکى از سخنرانیهاى شورانگیز و حماسه آفرین خود در جمادى الاولى 1324, به بیان دردهاى خانمان سوز مى پردازد و درمان آن را ریشه کن کردن استبداد, بیدارى مردم و قانون مى شمارد و با بیانى آتشین, برابر معیارها و آموزه هاى اسلامى, شعله هاى ضداستبدادى را در سینه ها مى افروزد و اخگر به جانها مى افکند و جانهاى آماده را شعله ور مى سازد و از جمله, کسانى مانند میرزاى خوش سیرت و خوش باطن را به آتشفشانى دگر مى کند و در وجود او شعله هایى را مى افروزاند که همه قدرتهاى جهان دست به یکى مى شوند, نمى توانند این آتشفشان را فرو نشانند.
اکنون, آن سخنرانى داد آفرین بیداد سوز, بیدارگر ِشعله افروز را, که در روزگار خفقان و در اوج بیدادگریهاى خاندان قاجار, بر زبان عالمى نامور و بیدارگرى معجزه آفرین جارى شده, فرا روى مى گذاریم,تا هم ما و هم شما به خوبى دریابیم در حوزه دینى تهران, چه شعله هایى افروخته بوده و چه جانهایى شعله ور بوده اند و چه چشمه هاى گوارایى در دشت و دمن جارى بوده و میرزا از کدام سرچشمه سیراب شده و کدامین اخگر و به دست کدامین اخگرافروز در جان او افتاده و او را به چنین آتشفشانى دگر ساخته است که آن چنان مردانه در برابر بیداد ایستاده و آن چنان بى باکانه قدرتهاى بزرگ آن روزگار را به سُخره گرفته و در باتلاق خود ساخته فرو برده است:
(اعوذ باللّه من الشّیطان الرجیم
ییا داود انّا جعلناک خلیفة فى الارض فاحکم بین النّاس بالحق ولاتتّبع الهوى فیضلّک عن سبیل اللّه.
ییعنى: اى داود, به درستى که گردانیدم تو را جانشین در روى زمین. یعنى تدبیر امور عباد را در کف با کفایت تو نهادیم.پس حکم کن میان مردمان به راستى و درستى, یعنى بر وفق امر ما, اشیاء را در موضع خود وضع نما و پیروى مکن هواى نفس و آروزهاى آنان را, که اگر تابع نفس شوى و به خلاف حق حکم کنى, پس گمراه سازد تو را هواى نفس و بگرداند تو را از راه خدا و طریق حق, که آن جاده شریعت و قانون خدایى است.
خداوند حکم مى فرماید بر آن که: مردم به طریق عدل رفتار نمایند. انبیاء و اولیاء مردم را واداشتند به عدل. با این که عدل و مساوات تکلیف اولیه انسانیت است و بقاء نوع منوط به عدل است و در قرآن و اخبار معصوم تأکید شده است به عدل:
انّ اللّه یأمرکم ان تؤدوا الامانات الى اهلها و اذا حکمتم بین الناس ان تحکموا بالعدل انّ اللّه نعما یعظکم به انّ اللّه کان سمیعاً بصیراً.
ییا ایها الذین آمنوا کونوا قوامین للّه شهداء بالقسط و لا یجرمنکم شنآن قوم على الاّتعدلوا اعدلوا هو اقرب للتقوى و اتقوااللّه انّ اللّه خبیر بما تعملون.
امروز کفار و ملل اجانب طریق عدل را مسلوک داشته اند, ما مسلمانان از طریق عدل منحرف شده ایم. یا ظالم و ستمکاریم و یا معاون ظلمه مى باشیم.
هشت ماه, بلکه زیادتر مى باشد که به جز این یک کلمه عدل دیگر چیزى نگفته ایم. درخلوت و جلوت, در بالاى منبر, در مسجد و خانه واضح و آشکار, صراحة و علناً این کلمه را گفتیم و از دولت تا کنون جز عدل چیزى نخواسته ایم. حالا بعضى مى گویند ما مشروطه طلب و یا جمهورى طلب مى باشیم. به خداى عالمیان و به اجداد طاهرینم قسم است که این حرفها را مردم به ما مى بندند. اگر گفتیم معدلت مى خواهیم, غرض این بود که مجلسى تشکیل شود و مجلس و انجمنى داشته باشیم که در آن مجلس به داد مردم برسند, و بدانند که این رعیّت بیچاره چه قدر از دست ظلم حکام ستم مى کشند و به چه اندازه نفوس و عرض رعیت از ظلم دیوانیان در سال تلف مى شوند.
ما نگفتیم پادشاه نمى خواهیم, ما نگفتیم دشمن پادشاه مى باشیم. مکرر, چه در حضرت عبدالعظیم و چه در شهر و چه در منبر, تمام را از این پادشاه اظهار رضایت کردیم. الحق و الانصاف پادشاه رؤف و مهربان و رحم دل مى باشد و اگر عدالتخانه بر پا شود در عهد این پادشاه رؤف و رحم دل مى باشد, اگر اصلاحى شود در زمان این پادشاه مسلمان خواهد شد, حالا مرض و ناخوشى و علت و بى حالى مانع باشد ربطى به او ندارد.
ولى, آنچه داد کردیم و آنچه نوشتیم, تمام را به عکس حالیش کردند, و گفتند مردم تو رانمى خواهند و غرض شان عزل شاه مى باشد, و حال آن که به تمام انبیاء و اولیاء قسم است که به جز مجلسى که جمعى در آن باشند که به درد مردم و رعیت برسند, کارى دیگر و غرضى نداریم, قدرى که سخت مى گیریم, مى گویند: مشروطه و جمهورى مى خواهند, زمانى که سکوت مى کنیم, مى گویند: آقایان زیر زانویى گرفته اند که دیگر صدایشان بریده شده است. یک دفعه مى گویند بیست هزار تومان گرفته اند, یک دفعه مى گویند مقصودشان مدرسه خان مروى است. آخر اى مردم فکر کنید مدرسه خان بر فرض که به متولى شرعى برگردد, چه به درد ما مى خورد؟
اگر زیر زانویى مى خواستیم, تا به حال صد مرتبه کار گذشته بود. به خدا قسم است که این مطالب و شایعات دروغ است, مدرسه را مى خواهیم چه کنیم؟ قصد ما عدل و رفع ظلم است که رعیت از دست نرود. مردم به خارجه پناه نبرند, مملکت خراب نشود. از بس که حکام ظلم و ستم به مردم مى کنند, مى ترسم رفته رفته رعیتى باقى نماند.
ییک سال است اهل فارس متظلم اند, چندین تلگراف کرده اند, جواب ندادند, حال یک ماه است دکاکین را بسته اند. در این خصوص کراراً عریضه به شاه نوشتیم,جوابش را اتابک نوشته و شاه هم دستخط کرده است که املاک مال دولت است و به شعاع السلطنه مرحمت کردیم, رعیت حق گفت و گو ندارد و به علاءالدوله, که حاکم فارس شده است, حکم کردیم که رسیدگى نماید.اعظام الممالک که جواب را آورد, به او گفتم: شاه خالصه فارس را داده است به شعاع السلطنه, نه املاک مردم را, شعاع السلطنه, هر ملک خوبى را در فارس تصرّف کرده است. صاحب ملک عارض شده که این ملک است, نه خالصه, مطالبه سند کرده اند از متصرف.
اگر صاحب ملک قباله نداشته است, که ملک او را به بهانه خالصه تصرّف کرده اند و اگر اظهار قباله و حکم شرعى کرده است, اسناد او را گرفته و پاره کرده اند. هرکس هم از طرف دولت برود به فارس, ملاحظه پسر شاه را مى کند. گفتم صحیح و مناسب این است که خود درباریان رسیدگى نمایند و در دفتر و کتابچه خالصه جات رجوع نمایند و صحیح نیست که این گونه به اهالى فارس رفتار شود و اگر رعایاى فارس, مأیوس شوند خوش آیند نخواهند بود. جواب دادند شاه دستخط فرموده که املاک را دادیم به شعاع السلطنه و باید بر طبق دستخط عمل شود.
گفتم: همین دستخط را در جواب اهالى فارس مخابره مى کنم. گفت مخابره کنید.باز سه مرتبه پیغام دادم که اگر این دستخط به اهل فارس برسد نتیجه خوشى نخواهد داشت. جواب دادند که جواب همین است که گفتیم, ما هم تلگراف کردیم.
همین که اهالى فارس دیدند که این گونه جواب آنها رادادند به قونسولخانه انگلیس پناهنده شدند. آنچه نباید بشود شد.
حالافارس هم از دست ما رفت. نه تنها فارس خواهد رفت, بلکه تمام بنادر و سرحدات ایران رفته است. اگر این مطالب را به طورى که ما مى گوییم به شاه بگویند و برسانند, گمان ندارم که کارها این شکل بشود. از قرارى که یکى از اهل درب خانه نقل کرد و مى گفت: آنچه شماها مى گویید به شاه نمى رسانند, و اگر بعض اوقات به عرض شاه برسانند, مى گویند که اینها شاه را نمى خواهند, اینها جمهورى طلب مى باشند.واللّه به خدا و به اجداد طاهرینم و به صد و بیست و چهارهزار پیغمبر قسم است که مقصود ما یک کلمه عدل است; مگر در مملکتى که پادشاه هست نباید مجلس عدلى بوده باشد؟ این یک مشت مردم بیچاره ایران به که عرض و داد کنند. شماها نمى دانید که در ولایتها این حکام چه ظلمها مى کنند. رعیت بیچاره ایران خودش و اهل وعیالش باید نان ذرت و جو بخورند که مالیات دیوان را بپردازند, نه رعیتى باقى مانده و نه در خزانه پادشاه چیزى موجود است.
پادشاه, به واسطه خزانه, پادشاه خواهد بود, و خزانه معمور نمى شود, مگر به واسطه آبادى مملکت, و مملکت آباد نمى شود مگر به واسطه عدل.
حکایت قوچان را مگر نشنیده اید, که پارسال زراعت به عمل نیامد و مى بایست هر یک نفر مسلمان قوچانى, سه رى گندم[دوازده من به وزن تبریز] مالیات بدهد.
چون نداشتند و کسى هم به داد آنها نرسید, حاکم آن جا, سیصدنفر دختر مسلمان را در عوض گندم مالیات گرفته, هر دخترى به ازاء دوازده من گندم محسوب و به ترکمان فروخت. گویند بعضى از دخترها را در حالت خواب از مادرهایشان جدا مى کردند, زیرا که بیچاره ها راضى به تفرقه نبودند.
حالا انصاف دهید! ظلم از این بیش تر تصور مى شود. همه جا خراب است. از تهران بگذرید, هر چه باشد پایتخت است, به ملاحظه ما هم باشد چندان متعرض نمى شوند. در سایر ولایات نه رعیتى مانده و نه مالى مانده, چیزى نگذرد که تماماً خودشان را از دست این ظلمها به روس و انگلیس خواهند بست. خداوند خودش رحم کند, هر چه ما داد مى کنیم به خرج نمى رود و مردم نمى فهمند که غرض ما غرض شخصى نیست. واللّه به خدا و انبیاء و اولیاء قسم است اگر مجلسى باشد, هم به جهت دولت خوب است و هم براى ملت و رعیت; اما کو کسى که بفهمد. اگر هم هزار مرتبه در بالاى منبر بگوییم و فریاد کنیم که نخواهند فهمید.
اى مردم بدانید و بفهمید همه شماها مکلفید به رفع ظلم. در زمان حضرت امیرالمؤمنین, علیه السلام, اهل مصر خدمت حضرت امیرالمؤمنین (ع) شکایت از عمال عثمان کردند. حضرت فرمود:عده مظلومین زیادتر است یا عده ظالمین؟ عرض کردند: عده مظلومین زیادتر است.
فرمودند: پس سبب ظلم خودتان مى باشید.
عارضین مقصود را درک کرده جمع شدند و عثمان را از بین برداشته, عمال عثمان را از کار انداختند و ریشه ظلم را کشیدند.
اینک به شما اعلام مى دهم: امروز هم باعث ظلم یک نفر شده است که اتابک باشد, او را علاج کنید. شاه رؤف و مهربان و مریض است, راضى به ظلم و تعدى نیست, خبر از مملکت ندارد.
آه, چه کنیم که همین مقصود و حرفهاى مرا نمى فهمید و عمل نمى کنید, گوش به موعظه و نصیحت نمى دهید, کوکسى که بفهمد؟
حکایت ما و شما, حکایت آن واعظ است که در بالاى منبر موعظه مى کرد و در پاى منبرش یکى ازهمه بیش تر گریه مى کرد و به سر و سینه مى زد.
واعظ به مردم گفت: خوب است همه شماها مثل این مرد چیز بفهمید و متعظ و متأثر شوید. ببینید این مرد چگونه گریه مى کند و چطور موعظه و پند در او اثر کرد, پس معلوم مى شود که این مرد پیر چیز فهم و عاقل و باشعور است.
آن مرد گفت:واللّه من هیچ نمى فهمم که آقاى واعظ چه مى فرمایند.
مردم گفتند: پس براى چه گریه مى کنى و بر سر و سینه مى زنى؟
گفت: از فراق, از فراق, از جدائى, از جدائى.
مردم گفتند: خوب است واضح تر بگویى و سبب فراق و گریه و زارى خود را به ما نقل کنى.
گفت: سبب گریه من این است: وقتى که آقاى واعظ حرف مى زند ریشش تکان مى خورد و من به یاد بزى که داشتم مى افتم که آن ریشى داشت مانند ریش آقاى واعظ و تکان مى خورد و مى لرزید مانند ریش آقا.
حالا شما هم در پاى این منبر که موعظه مرا ظاهراً استماع مى نمایید, هر کدامى, به خیال کارهاى شخصى خودتان مى افتید.
بلى, بعضى در این مجلس مى باشند که مى فهمند من چه مى گویم, ولى آنها هم که چیزى از آنها ساخته نیست و کارى از دست آنها بر نمى آید و نمى توانند کارى صورت بدهند, آنها هم که کارى و بارى دارند, متصل در خیال جمع مال و اندوخته مى باشند; و هیچ نمى دانند و فکر نمى کنند که اگر عدل و معدلت باشد, براى آنها بهتر است. سابقاً مردم مى گفتند: ما مى خواهیم کارى صورت بدهیم, آقایان علماء مانع مى شوند و نمى گذارند.
اى مردم, حال چه شده است که هر چه ما داد مى زنیم کسى نمى شنود. نه غیرت در شما مانده و نه تعصب. همین ظلمهاست که روز به روز زیادتر مى شود. حاکم وقتى که دید مردم کنیز و غلام اویند, معلوم است که آن وقت هر جا زن خوشگل ببیند مى برد و هر جا مال و ملک خوبى دید تصرف مى کند. من که چیزى ندارم که به جهت خودم دفع ظلم را طالب باشم, و اگر هم داشته باشم مى توانم مال خودم را حفظ کنم. تمام این دادو فریادها به جهت شماست. شما نمى دانید که معنى سلطنت چیست, شما نمى دانید که معنى عدل چیست, از تاریخ ربطى ندارید, از علوم جدید اطلاعى ندارید.
ییک وقتى مردم علوم قدیم را تحصیل مى کردند و در صدد علوم جدید نبودند. حال مى گویم که علوم جدید هم دانستنش لازم است. هر وقت اقتضائى دارد. شما باید علم حقوق بین المللى را هم بدانید, بلکه علوم ریاضى, بلکه زبان خارجه را تا یک اندازه باید بدانید. چه سبب داردکه از تمام ملل داعى و نماینده به طرف ژاپون رفت و از ایران نرفت؟ چرا باید در یک ایران یک نفر از علماء زبان خارجه را نداند؟
شما اگر از علوم جدیده ربطى داشتید, اگر از تاریخ و علم حقوق اطلاعى داشتید, اگر عالم بودید, آن وقت معنى سلطنت را مى دانستید.در بین حیوانات, انسان مدنى بالطبع است, انسان محتاج به تمدن است, زیرا که خداوند عالم, هر حیوانى را که خلق کرده است اسباب معاش آن را هم با خود آن خلق کرده است. مثلا شیر محتاج است به چنگال که بدرد و به دندان که بخورد و به پوست محکمى که از سرما و گرما محفوظ باشد, هر سه را هم با خود دارد و کذا سایر حیوانات. لکن انسان در امور معاش چنین نیست, محتاج به امور متعدده و اسباب و آلات زیاد است. آب و آتش و نان و لباس و دوا و غذا و مسکن و عمارت و خیلى چیزها را لازم دارد. یک نفر نمى تواند همه را مهیا و آماده نماید. مثلا در امر غذا; نان مى خواهد, نان از گندم به عمل مى آید, گندم از زراعت حاصل مى شود, زراعت آب و آهن و آتش و خیلى چیزهاى دیگر. خیاط لازم است که لباس بدوزد, آهنگر لازم است که اسباب زراعت را درست نماید, بافنده لازم است که نخ لباس را ببافد, زارع لازم است که پنبه را زراعت کند, نجار لازم است, خباز لازم است و…
ییک نفر نمى تواند همه اسباب و ادوات و لوازم را مهیا نماید. پس باید جماعتى تشکیل شود براى انتظام امر یک نفر, و این جماعت به واسطه دو قوه شهویه و غضبیه که دارند با هم مزاحمت خواهند کرد. زیرا که شهوت جذب ملایم است و غضب دفع منافر.هر شخصى به واسطه قوه شهویه طالب است ملایم را و هر کس مخالف او شود در مقام دفع او خواهد برآمد و کذلک رفیقش. پس معلوم شد که انسان محتاج است به تمدن و اجتماع با نوع خود و این است معنى الانسان مدنى بالطبع.
عقلا و دانشمندان, یک نفر را مشخص و معیّن و انتخاب نمودند براى حفظ نوع خود و گفتند: ما مال و جان مى دهیم که تو ما را حفظ کنى از این که به یکدیگر ظلم و ستم و اجحاف و تعدّى نماییم. ما مال, یعنى مالیات و جان, یعنى سرباز مى دهیم و تو به قوه جان و مال ما حافظ و نگاهبان ما باش. این شخص را پادشاه گویند. پس پادشاه یعنى کسى که از جانب ملت منصوب شود و مالیات و سرباز بگیرد براى حفظ رعیت از ظلم کردن به یکدیگر. این پادشاه مادامى که حفظ کند رعیت را و ناظر به حال رعیت باشد, رعیت باید مال و جان بدهد.اما اگر پادشاه بى حال وشهوت پرست و خود غرض باشد, رعیت باید مال و جان به او ندهد و مال و جان رابه کسى دیگر بدهد که حافظ رعیت باشد. زیرا که مالیات باید به مخارج قشون برسد, تا آن که قشون در حراست و حفظ آنها مستغنى باشد. پس سلطان یعنى کسى که داد مظلوم را از ظالم بگیرد, نه این که هر کار دلش بخواهد بکند و مردم را عبیدو اماء خود داند. پس علوم جدیده لازم است که همه کس آن راتحصیل کند تا معنى سلطنت را بدانند.
بابا جان! پادشاه هم مثل ما یک نفر است, نه این که به قول بعضى مالک الرقاب و آنچه بخواهد بکند. مگر در اروپا پادشاه نیست؟ کى این کارها که در این مملکت اتفاق مى افتد آن جا باشد. روز به روز کارشان بهتر و مملکتشان آبادتر. هر چه خرابى و ظلم هست در سر این یک مشت ایرانى بیچاره است و این هم به واسطه این است که نمى دانیم معنى سلطنت را. تمام انبیاء براى عدل و داد آمدند. این همه شورش در خارجه براى عدل است و ما هرچه داد و فریاد مى کنیم به خرج مردم نمى رود و تمام را مشتبه کارى مى کنند که آقایان ریاست مى خواهند. ما که ریاست نمى خواهیم, جمهورى طلب نیستیم, به این زودى مشروطه نمى خواهیم, یعنى مردم ایران هنوز به آن درجه تربیت نشده اند و قابل مشروطیت و جمهوریت نمى باشند. زیرا که مشروطیت در وقتى است که افراد ملت عالم باشند. مامى گوییم این همه ظلم و ستم به رعیت چرا مى کنید؟ آخر اگر این رعیت نباشد تو هیچ ندارى. مثل این که رعیت فرارى شده, خزانه تهى گردیده, چیزى ندارد, حتى لجنش هم تمام شده.این همه قرض, باز هم سعى در قرض. طولى نمى کشد که این کارها رعیت و مملکت را به خارجه خواهد داد, یعنى داده و مى دهد.
مطالب و مقاصد ماها, این است والاّ به من تنها چه مى شود؟ چه کارم خواهند کرد؟ برفرض گفتند ازاین جا بروید, یا این که آمدند مرا کشتند, باز اولادهایم مى مانند و این حرفها را خواهند گفت. به قول آقا سید قاسم مرحوم که گفت: اى مردم مى گویند آقا سید حسن مرحوم شده این آقا سید حسن آن آقا سید حسن و اولادهاى آقا سید حسن را نشان مى داد. فرض مى کنیم مرا کشتند. اولادم به جاى خواهد ماند. سایرین را کشتند, اولادهایشان باقى خواهند ماند. آنها مقاصد ما را اجراءخواهند داشت. به اجدادم قسم است که تا زنده ام دست بردار نیستم. وقتى که من نباشم سایرین هستند. من که باید بمیرم, حال کشته شوم بهتر است.جدم را کشتند, اسم مبارکش شرق و غرب عالم را گرفت, یک روز و یک شب تشنه ماند, دین اسلام را آبیارى و زنده داشت. من هم اگر کشته شوم اسمم تا دامنه قیامت باقى خواهد ماند. خون من عدالت را استوار خواهد نمود. و ظلم ظالمین را دافع و مانع خواهد گردید….
من نمى گویم فلان لوطى را تنبیه نکنید, من نمى گویم نظم ندهید, آخر سیاست و نظم حدى دارد. مثلا مهدى گاوکش را گرفته اید که هرزگى کرده است, بد به اتابک گفته است, دیگر بچه شیرخواره اش چه کرده است که او را از بغل مادرش بگیرند ودر آب حوض اندازند و او را غرق کنند؟ زنش چه تقصیر کرده بود که با زخم شمشیر او را مجروح کرده اند؟ جوان شانزده ساله او را چرا به ضرب ته تفنگ کشتند؟
عجب است که مردى مى رود پى طبیب که بچه اش خناق گرفته, بلکه او را معالجه کند, در راه بیچاره را گرفته تا صبح نگاه مى دارند, صبح که برمى گردد که پسرش مرده است. زن حامله است, مى روند پى (ماما) و قابله, او را مى گیرند, صبح که بر مى گردد, زن و طفل هر دو مرده اند. کدام یک از کارها را بگویم؟ اگر بدانید در این شبها چه ظلمها که مى شود! مردم که یاغى دولت نمى باشند, یک کلمه عدل که این همه داد و فریاد و صدمه ندارد.
بارى, اى مردم بیدار شوید, درد خود را بدانید, دواى درد را پیدا کنید و زود در مقام معالجه برآیید. هر دردى یک دوایى دارد. انسان وقتى که سرش درد بگیرد همان سرش درد دارد دواى آن را استعمال مى کند, دست وپایش درد کند دوایش را که استعمال کرد, دست و پایش خوب و مرض او رفع مى شود. دلش درد کند, سایر اعضایش دیگر درد ندارد. اما ظلم دردى است که تمام اعضاء را به درد مى آورد.(عالجوا دائکم بالدواء) معالجه داء را به دوا کنید. داء به معنى درد است. دوا چیزى است که رفع درد را کند. بعضى مى گویند: داء ظلم است و دوایش عدل است, چون عدل ریشه کن ظلم است; فلذا دوایش عدالت است. بعضى گویند: داء شرک است (انّ الشرک لظلم عظیم) و دوایش توحید است. بعضى مى گویند: داء استبداد است و دوایش شور ومشاورت است. معنى استبداد این است که چیزى را که شهوت و نفس اماره مى خواهد او را بکند.
انسان که خالى از شهوت نیست. همین استبداد است که وقتى زن خوش صورت مى بیند دلش مى خواهد, حاکم هم که هست مانعى ندارد, یا ملک خوبى مى بیند مى خواهد. استبداد ضد عدل و انصاف است. همین استبداد بود که جده ام زهرا را سیلى زدند. براى مطالبه حقوقش بود, که استبداد بازویش را به تازیانه سیاه کرد. استبداد طفلش را سقط نمود. آه! همین استبداد بودکه حضرت سید الشهداء را شهید کرد, چه آن حضرت فرمود: اى مردم بنشینید مجلس کنید, با هم شور و مشاورت نمایید, ببینید صلاح است که مرا به قتل آورید…الى آخر.
[پس از ذکر مصیبت فرمود:] امروز پادشاه حقیقى و بزرگ ما امام زمان, عجل اللّه تعالى فرجه, مى باشد و ما نوکر آن حضرت مى باشیم و از احدى ترس و واهمه نداریم و در راه عدالت کشته شویم و از آن حضرت کمک مى خواهیم و مدد مى طلبیم و در سر این مقصود باقى هستیم. اگر چه یک سال یا دهسال طول بکشد. ما عدل و عدالتخانه مى خواهیم, ما اجراى قانون اسلام را مى خواهیم, ما مجلسى مى خواهیم که در آن مجلس شاه و گدا در حدود قانونى مساوى باشند. ما نمى گوییم مشروطه و جمهورى, ما مى گوییم مجلس مشروعه عدالتخانه.)24
این اندیشه هاى نو, انگیزاننده, ستم سوز و بیدارگر طباطبایى, رهبر بزرگ ضد استبداد, و دیگر همفکران و هم اندیشان وى, موجى از بیدارى , خیزش و تکاپو آفرید.
طباطبایى و همفکرانش, اندیشه هاى سیاسى و تراز مند و شکوه آفرین میرزاى شیرازى را در چگونگى دستیابى به راه هاى عزت اسلامى و بایستگى بیدارى و هشیارى روحانیان و عالمان دینى و مبارزه بى امان و خستگى ناپذیر با استعمار و استبداد, با بهترین و زیباترین شیوه به حوزویان آموختند و سینه هاى آنان را شعله ور ساختند و راه حق را به آنان نمایاندند و به بازوان و زانوان آنان توان و نیرو بخشیدند که با اعتماد به نفس و شجاعت تمام در برابر همه تباهى آفرینان بایستند و نگذارند این مرز و بوم عاشورایى, لگدمال یزیدیان شود. همیشه و همه گاه عاشورا آفرینى کنند, تا نهال تشیّع نپژمرد.
در حوزه بیدار و شکوه آفرین تهران, اندیشه هاى سیدجمال الدین اسدآبادى, قهرمان بزرگ اسلامى, بازتاب شگفتى داشت و روحانیان و علماى دین و همه بیداران دیندار را سخت به خود مشغول کرده بود. این همه, زمینه ها و بسترهاى مناسبى بود براى پرورش خرد و استوارى اندیشه هاى میرزا کوچک خان, این زمینه ها و این چشمه هاى همیشه جوشان, این اخگرهاى همیشه افروخته, جوان ما را پرشور, آرمانخواه, رشد داد, اوج داد تا به یک حماسه بزرگ دگرگونش ساخت.
سرانجام, سینه ها, یکى پس از دیگرى شعله ور شد.طلاب تهران, به خیزش خود شتاب بخشیدند.براى مبارزه با حاکمان قاجار, قهرمانانه گام در میدان گذاردند. مدرسه صدر که میعادگاه طلاب آزادیخواه بود, میرزا نیز با شورانگیزان و طلاب بیدار آن در پیوند بود, با هدیه کردن نخستین شهید خود به دوست, به راه بى بازگشت گام گذاشت.وقتى که شهید سید عبدالمجید, به دست اشقیا از پاى درآمد, رستاخیزى به پا شد و مردم, فوج فوج, به خیزش پیوستند و کاخ بیداد سخت به لرزه افتاد.25
با شهادت این سیّد پاک سرشت, طلاب خود را براى مبارزه پردامنه آماده کردند. کوچک خان, که پیشاپیش, آینده اى خونین را در جریان مبارزه با دین ستیزان قاجار پیش بینى مى کرد و به خوبى دریافته بود, استبدادیان دین ستیز و هوسران, به آرامى تن به قبول خواسته هاى اسلام خواهان, نخواهند داد, طلاب را به ورزشهاى رزمى و یادگیرى فنون جنگ و جهاد برمى انگیخت و بدانان یادآور مى شد: به کرسى نشاندن اسلام و شریعت تنها با دعا و خانه نشینى و بى طرفى ممکن نیست. باید به میدان رفت , سینه سپر ساخت و خطر کرد. از این روى, براى این حرکت و خیزش, انجمنى از طلاب گیلان سامان داد و براى آنان لباس یکسان رزمى آماده کرد و روشهاى جنگى را بدانان آموزش داد. نام این جمعیت (انجمن روحانیان ایران) بود.26
همزمان تلاش در انجمن روحانیان, در هیأت ابوالفضلى نیز, نقش آفرینى مى کرد.27
این سازمانها و جمعها وگروه هاى مذهبى, در پیروزى جنبش مشروطه نقش بسزایى داشتند.پس از انحراف مشروطیت در جریان دست اندازیها و مرزشکنیهاى روس و انگلیس, میرزا گامهاى بزرگى در راه دفاع از اسلام و ایران برداشت و توانست پرتوى از احکام نورانى اجتماعى اسلام و عدالت علوى را بدون وابستگى به شرق و غرب, به مردم بنمایاند و فرا راه همه آزادى خواهان, مشعل آن را بیفروزد.
همین پیوند دین و سیاست در اندیشه و رفتار جنبش جنگل بود که فراماسونرها, که هسته اصلى کارشان بر جدایى دین و دنیا استوار بود, همه توان خود را براى مبارزه با کوچک خان به کار گرفتند.28
وثوق الدوله خود با فراماسونرها ارتباط داشت و به همراه محمدعلى فروغى, اسناد بنیادى فراماسونرى را به فرمان لژ بیدارى ایرانیان, از فرانسه به فارسى برگردانید.29
در زمان دولت وى, فتح الله خان سردار رشتى, که در کابینه اش وزیر جنگ بود, مأمور سرکوبى نهضت جنگل گردید.30
شماره2 هوالمؤلف روح و ریحان و جنة و نعیم
عنوان جناب مستطاب آقاى میرزا کوچک خان ابن مرحوم آقا میرزا بزرگ شئون از اعضاى محترم انجمن مقدس روحانیان گیلان است
حرفه از سلسله جلیله طلاب و اهل علم است
جغرافیا مکان رشتى الاصل والمسکن
هندسه زمان بسن 25 سالگى خود را بفصول نظامنامه مسئول داشته است
تاریخ فى 28 جمادى الثانیه قرى ئیل سنه 1325
ثبت دفتر شد محل مهر
مهر و امضا رشت ـ انجمن روحانیون ایران ـ گیلان
استادان میرزا کوچک خان
در حوزه هاى علمیه و در مدرسه هاى علمى, طالب علمان, از گوناگون فرزانگان و استادان خودساخته و پرهیزگار, به طور معمول, بهره مى برند و از آنان الگو مى پذیرند و راه و روش زندگى اجتماعى, سیاسى و علمى.
میرزا کوچک خان هم از این قاعده جدا نبود, بلکه به فراخور سن, فهم و درک خود, از محضر بزرگان حوزه, چه آنان که سمت استادى داشتند و چه آنان که نداشتند و چه آنان که در مدرسه به کار آموختن و آموزاندن مشغول بودند و چه آنان که در مدرسه و به گونه رسمى معلم نبودند و درس نمى گفتند و در بیرون از مدرسه محضر و محفل علمى پُر رونق داشتند, دانش فرا مى گرفت و اخلاق مى آموخت و راه و روش زندگى اجتماعى و سیاسى را آموزش مى دید.
میرزا کوچک خان در مدرسه هاى محمودیه و مروى, از محضر استادان پرهیزگار و آگاه به زمان, بهره هاى بسیار مى برد و در نزد آنان دانشهاى معمول حوزه را فرا مى گرفت; امّا از آن جا که روح ناآرام, کنجکاوگر و بى قرار داشت, همیشه در تکاپو و در پى سخنان جدید, پیامهاى نو و برداشتهاى زیبا از اسلام و قرآن بود, به هر محفل و محضرى سر مى کشید و هر جا چشمه سارى, مى دید و سایه سارى, لختى آرام مى گرفت, تا بهره گیرد و روح تشنه خود را اندکى از تشنگى به در آورد.
او در این جست وجوها, گاه به مردان صاحب دانش و بینش و عالمان هشیارى گذرش مى افتاد که از توانایى بالایى در دگرگون آفرینى برخوردار بودند و او را سخت به تکاپو وامى داشتند و در اندیشه و رفتار او, اثر ژرف مى گذاشتند و آینده زیبا و باشکوهى را براى او رقم مى زدند.
میرزا کوچک خان, با ذهن و اندیشه و خرد سره از ناسره شناس خود, به هر بوستان اندیشه و فکرى سر مى زد و گوناگون اندیشه و فکرها را به ارزیابى مى نشست و از زبان این و آن تجربه ها, اندیشه هاى ناب و آنچه زندگى ساز بود و افق گشا, مى شنید و به گوش جان مى نیوشید و یک به یک به کار مى بست.
این اندیشه ها, تیزنگریها, بیانها و سخنهاى روشن در باب رمز واپس ماندگى مسلمانان, از این مرد عمل و از آن مرد اندیشه و خردورزى, از او در مدتى کوتاه, انسانى والا ساخت و استعدادهاى او را شکوفاند و گنجینه هاى نهفته در درون او را آشکار کرد و نُمادى شد, زیبا و پرجلوه براى حوزه ها و یار و یاورى راستین براى اسلام و بازویى پرتوان براى مسلمانان و دژى استوار براى مرزهاى ایران زمین.
باطن و سیرت زیباى او, با آموزشهاى حوزوى و زیورهاى اخلاقى, که در حوزه ها, سخت به آنها بها داده مى شود, از پرده بیرون افتاد و جلوه گرى کرد. مِس وجود او در کوره هاى اخلاق گداخته شد و آبدیده گردید و گرنه نمى توانست به آن زیبایى نقش آفرینى کند و در میدانهاى گوناگون و عرصه هاى پرخطر و خوف, پتکها و ضربه هاى سهمگین را تاب بیاورد و بى گمان, از پا در مى آمد. او به هر محضر و محفلى که راه مى یافت, چنان نبود که هر رطب و یابسى را بگیرد و بدون سره از ناسره شناسى, بر ذهن و اندیشه خود بار کند و سپس با انبوهى از دانستنیها و رطب و یابسها که به گرداگرد ذهن و فکر او تنیده بودند, راه از ناراه بازنشناسد و در گمراهى بماند که خیلى ها چنین بودند و چنین هستند. یعنى بار بَرِ اندیشه ها و خزعبلات دیگرانند, بدون هیچ توان بازشناسى و جذب سره و طرد ناسره.
میرزا چنین نبود. با همه کنجکاویها و تکاپوها و سرزدن به همه محفلها و مجلسها, نشست و برخاست با صاحبان دیدگاه ها و اندیشه هاى گوناگون, راه خود را گم نکرد و هیچ گاه فرو نماند که چه باید بگیرد و توشه راه سازد و چه چیزهایى را باید دور بریزد که براى رسیدن به هدفهاى متعالى و بلندى که در پیش دارد, زیان آورند و او را از راه باز مى دارند و دست و پاى او را با تارهاى عنکبوتین خود مى بندند و نمى گذارند به قلّه آرزوهاى خود برسد. این چنین انسان جست وجوگر و با آن کارنامه درخشان و با آن رفتارهاى پیامبرانه را که در گرماگرم نبرد, خود را نشان داده اند, نمى توان گفت از چه کسى اثرپذیرفته, باید گفت از هر چه ناب, سره و زلال بوده اثرپذیرفته است.
اندیشه هاى ناب و سرچشمه گرفته از چشمه ناب اسلام, در حوزه هاى آن روز تهران, کم نبوده, بلکه به شهد نوشانى مانند میرزا نیاز بوده که به تکاپو برخیزند و عاشقانه و امیدوارانه از روى این گل به روى آن گل بپرند و جان اندیشه خود را با جان اندیشه شیرین دیگران شیرین کنند و در هنگامه ها و آوردگاه هاى سرنوشت, با جان شیرین خود و شهدهاى ناب خود, گروه گروه انسانها را به حرکت وادارند و به آوردگاه بکشانند و رو در روى دشمن انسانیت قرار دهند.
جان, تا شیرین نباشد و از شهدهاى ناب ننوشیده باشد, نمى تواند محور و مدار پرورش جانها قرار گیرد. این که میرزا, به گواه دوست و دشمن, جذب مى کرد, پرکشش بود, جان شیرین داشت و شهدها چشیده بود. از جمله کسانى که در این جست وجوها, میرزا کوچک خان, پى به هشیارى او برده و احساس کرده محضر مورد استفاده اى دارد, شیخ محمد حسین یزدى (1233 ـ 1311ش.) است.31
وى, عالمى روشن بوده و در دوره هاى اول, دوم و سوم از تهران, نمایندگى مجلس را به عهده داشته و از جمله کسانى است که با پیشنهاد حق انتخاب کردن و انتخاب شدن زنان, به مخالفت برخاسته است. در آن روزگار, چون زمینه انتخاب کردن و انتخاب شدن زنان, در کشور و در بین مردم, آماده نبوده, و چه بسا, از این جریان و بهره مندى زنان از حق انتخاب کردن و انتخاب شدن, استفاده هاى ناشایستى مى شده, وى به مخالفت برخاسته و گفته است:
(حال که حق انتخاب کردن و انتخاب شدن به مردها داده شده, ببینیم چه مى شود و از آن, چه در مى آید, تا برسد به زنها.)32
وى در عرصه هاى سیاسى نقش آفرین و به آراستگى و روشن اندیشى شهرت داشته و به خاطر ایستادگى در برابر کودتاى سید ضیاء, دستگیر و به زندان افکنده شده است.33
از دیگر کسان, که خود گفته میرزا شاگرد او بوده34, سید عبدالرحیم خلخالى است, وى را همه شرح حال نگاران و تاریخ مشروطه نگاران, ستوده اند: مردى با فضل, مشروطه خواه, آزادى خواه و پرتلاش در بسیج مردم علیه دربار قاجار:
(مرحوم سید عبدالرحیم, از آزادى خواهان و مشروطه طلبان قدیم و همکار مرحوم سید محمد رضا شیرازى است, در تحریر و نشر روزنامه مساوات, که از جراید مشهور بود, همکارى داشت. مرحوم خلخالى, طابع قدیم ترین نسخه دیوان حافظ بود. دیوان حافظ را از روى نسخه خطى قدیمى به طبع رساند و در پنجم جمادى الآخر 1361هـ.ق. در حدود هفتاد سالگى در تهران وفات یافت.
وى, در سال 1320هـ.ش. یعنى یک سال قبل از وفات خود, رساله نفیسى, موسوم به (حافظ نامه) در شرح احوال حافظ و وصف اشعار او و مقایسه آن اشعار با اشعار شعراى دیگر و تفؤلات به دیوان او و وصف اشعار الحاقى که در دیوان او داخل شده و کیفیت طبع خود او, دیوان خواجه را و سایر جزئیات راجع به دیوان حافظ, تألیف و منتشر کرده که به غایت مفید و دلکش است و داراى 110 صفحه به قطع وزیرى کوچک است.)35
و گفته اند: سید عبدالرحیم خلخالى, یکى از نمایندگان هیأت اتحاد اسلام در تهران بوده است:
(در آن روزها, هیأت اتحاد اسلام, در تهران نمایندگانى داشت که اجراى بعضى از کارهاى مهم و اساسى خود را به مجمع آنها محول مى نمود. اعضاء عبارت بودند از: مرحوم مساوات, آقا سید عبدالرحیم خلخالى, آقا سید مهدى افجه, حسین آقاپرویز, شیخ حسین تهرانى و شیخ احمد سیگارى.
و این اشخاص, مخفیانه کار کرده و هیچ وقت به طور رسمى و به نام نمایندگى, با کسى ملاقات نمى کردند و دستورها را, پس از شور و مذاکره, در مجمع خود, فردى و شخصى انجام مى دادند.)36
و گفته اند: سید عبدالرحیم, از اعضاى (کمیته انقلاب ملّى) بوده که در دوران مشروطیت, هر روز مردم را علیه دربار سازمان مى دادند:
(وقتى در بحبوحه اختلاف شاه و مجلس کمیته انقلاب ملى, تشکیل شد, ملک هم در این کمیته درآمد. او و سید جمال, خطیب , وارد کمیته شدند و به دستور کمیته, مردم را به شورش دعوت مى کردند و مقاله نویسى مى نمودند و جلسات کمیته محرمانه, از نیمه شبها, تا سپیده دم در خانه حکیم الملک (ابراهیم حکیمى) تشکیل مى شد, ملک, به تحریک کمیته, به شاه و درباریان, با لحن بسیار زننده اى حمله مى کرد.
اعضاى این کمیته عبارت بودند از: حسین قلى خان نواب, معاضدالسلطنه پیرنیا, حکیم الملک, دهخدا, تقى زاده, سید عبدالرحیم خلخالى, جهانگیرخان, سید جلیل اردبیلى, میرزا سلیمان خان میکده, حاج میرزا ابراهیم آقا, وکیل تبریز,میرزا داودخان, سیّد محمد رضا مساوات, نصرت السلطان, ادیب السلطنه, میرزا محمد نجات, محسن نجم آبادى و حسین پرویز, کارهاى پادوى کمیته را انجام مى دادند. ایجاد نیروى ملى, به وسیله همین کمیته بود و این کمیته, هر روز تظاهراتى بر ضد دربار درست مى کرد.)37
و گفته اند سید عبدالرحیم خلخالى, به نمایندگى از سوى مشیرالدوله, براى مذاکره با میرزا کوچک خان, به گیلان رفته است:
(آنچه مسلم است, انقلاب گیلان, در سقوط کابینه وثوق الدوله مؤثر و آن را زودتر عملى نمود. بعد از وثوق الدوله, از مرحوم مستوفى الممالک و مشیرالدوله, که هر دو از طرفداران آزادى بودند, صحبت به میان آمد.بالاخره, مشیرالدوله, رئیس الوزراء, و اولین وعده کابینه وى, الغاى قرارداد بود. آزادى خواهان, دور او جمع شده و اغلب معتقد بودند: حال که مشیرالدوله زمامدارى را به عهده گرفته است, باید از طرف ملّیون تقویت بشود. شاه و سیاستمداران تهران نیز, تصور مى کردند: وجود مشارالیه براى رفع غائله گیلان, تأثیر بسزا خواهد نمود.
مشیرالدوله, سید عبدالرحیم خلخالى را, که از دوستان قدیمى کوچک خان بود, با یکى دو نفر, به نمایندگى نزد وى روانه کرد.)38
ادبیات حوزوى میرزا
تار و پود وجود میرزا کوچک خان را دانش و تربیت دینى به هم تنیده بود. از این روى, گفتار و نوشتار او, آکنده از آموزه هاى دینى, واژگان اسلامى, آیه هاى قرآنى و روایات معصومان, بود.
منطق و زبان پیام رسانى که از حوزه فرا گرفته بود, او را از دیگر رهبران سیاسى جدا مى ساخت و به او جایگاه ویژه مى بخشید.
زبان گفت وگوى رهبران سیاسى غیر مذهبى آن روز, از واژه ها و اصطلاحات دینى تهى بود. آنان, بیش از آن که از فرهنگ دینى و ملى خود وام بگیرند و زبان گفت وگوى خود را بر این نسق سامان دهند, بر مدار فرهنگ و زبان بیگانگان در حرکت بودند. شیفتگى به راه و رسم بیگانگان, آنان را از فرهنگ خودى و زبان خودى دور ساخته بود. فرهنگ و زبان خود را با آرایه هاى آن سوى مرزها, آراسته بودند. اثرپذیرى از غربیان, چنان در جان و روحشان اثر بخشیده بود که حتى در نقد فرهنگ و مذهب و زبان و اخلاق خودى, روى به آن سوى داشتند. با زبان بیگانه و نگاه بیگانه به نقد دین و آیین خود مى پرداختند. همان نگاهى را به دین خود مى افکندند که بیگانگان به دین خود مى افکندند و هیچ گاه از خود نمى پرسیدند که آنچه را آنان نقد مى کنند و از خود مى رانند, در بین مردم و فرهنگ و آیین خودى وجود ندارد. دینى که مورد نقد آنان است, ساخته کلیساست و در این سرزمین که اسلام نورافشانى مى کند, مصداق ندارد. به کار بردن آن واژه ها در این جا, با گوشها و ذهنهاى مردم سنگینى مى کند و سازگارى ندارد و به نام نوگرائى و پیشرفت و دانش و تمدن در دام تجددبازى گرفتار آمده بودند و به نام مبارزه با کهنه گرائى, به نقد اسلام و تشیّع رو کرده و به نام فلسفه علمى, خدا و پیامبر و اخلاق و عصمت و شرف و محرم و نامحرم و حلال و حرام را مجموعه اى از سنتهاى اجتماعى و نسبى و اعتبارى و زاده مصالح و شرایط طبقاتى مى شمردند که ریشه در خرافه دارد و همه چیز متغیّر و روبه زوال بوده و هیچ چیز مقدّس وجود ندارد.39
به گفته جلال آل احمد:
(روشنفکر ایرانى, بدل شده است به ریشه اى که نه در خاک این ولایت است و همه چشم به فرنگ دارد و همیشه در آرزوى فرار به آن جاست.)40
ادبیات میرزا از قرآن سرچشمه مى گرفت و بازگشت به اسلام داشت. احیاى فرهنگ دینى و عدالت علوى ورد زبانش بود.
او, خدا را سرچشمه همه کارها و بازگشت همه امور را وابسته به خواست و قضاى او مى دانست و به این مقوله ایمان داشت. در همه حال و در همه هنگام, دل به یارى خداوند متعال بسته بود. او, از خدا سخن مى گفت و نقش آفرینى او در همه کارها و در همه نقشها و در همه آنات زندگى. و این که اگر از خدا و حقیقت روى برنگردانیم, خداوند, از کمکهاى خود دریغ نخواهد ورزید:
(مادامى که از حق و حقیقت منحرف نشویم و از اتحاد… رو بر نگردانیم و تغییر عقیده ندهیم خداوند نیز کمک خود را از ما دریغ نخواهد داشت… به جز خداوند به هیچ کس مستظهر نبوده و حتم دارم که توجهات کامله اش شامل و یار و معین ما خواهد بود.)41
اسوه و الگوى مبارزاتى کوچک خان نه انقلاب فرانسه و یا شوروى, که پیامبران خدا بودند. او تاریخ را خطى به هم پیوسته مى دید از آدم تا خاتم. در نگاه او, در درازناى تاریخ, در یک صف پیامبران ایستاده اند و در یک صف ستم پیشگان, مستکبران و… در یک سو ابراهیم و موسى و عیسى و محمد(ص) قرار دارند و در یک سوى, نمرود و فرعون و ابوجهل.
او, خود را زیر پرچم موسى و پیامبر اسلام مى دید و مستبدان و دین ستیزان را در خط فرعون و ابوجهل.
از این روى در نامه اى به مخالفان خود, مى نویسد:
(در مقابل, جوابى را که موسى در مقابله با فرعون و محمد(ص) به ابوجهل و سایر متفقین و مؤسسین آزادى و روحانى در محکمه عدل الهى مى دهند, من هم که یکى از پیروان آنان مى باشم, خواهم داد… فقط بین ما و شما را باید خداوند حکم فرماید.)41
او, هر زمان را عاشورا و هر مکان را کربلا مى دید که یزیدیان و حسینیان در برابر یکدیگر صف کشیده اند و بى درنگ مى بایست به اردوگاه حسین(ع) پیوست و او را یارى رساند و از انبوهى و بسیارى لشکریان یزید نهراسید و بر غربت و تنهایى فرزندان پیامبر رحم آورد.
اگر دیگران ستاره سرخ و داس و چکش را راهنماى خود مى دانستند و مشعل راه خود قرار مى دادند, راهنماى میرزا, رایتِ سرخى بود که حسینیان در کربلا برافراشتند:
(ما, از سلسله مجاهدین اسلام; یعنى حضرت سیدالشهداء(ع) سرمشق مى گیریم; چه اقتدار یزید و دولت اموى کم تر از دولت تزار و جمعیت آن سرور نیز, بیش تر از این جمعیت نبود. و گرچه به ظاهر حضرت امام حسین(ع) مغلوب شد, ولى نام نامى و اسم گرامى آن بزرگوار قلوب آزادى خواهان را همیشه به نور خود منور داشته است.)42
میرزا کوچک خان برخلاف روشنفکرنمایان مردم فریب دنیامدار, که مردم را پُل قرار داده بودند براى جاه و مقام, از آن روى, وقتى زمینه جاه و مقام, عشرت جویى و راحتى, از سوى رضاخان براى آنان مهیا شد, به خدمت وى درآمدند43, مردم را براى خدا مى خواست, نه براى خود و هواها و هوسهاى خود. مردم را بندگان خدا مى دانست که اقبال و ادبار آنان به دست خداست و اراده و خواست آنان در طول خواست خداوند قرار دارد و رهبران اجتماعى وظیفه دارند مردم را به سوى شریعت, خوبیها, خیر و صلاح راهنمایى کنند و از قدرت و تواناییهاى مردم در راه ترویج دین و فرهنگ دینى بهره برند.
میرزا کوچک خان, تکیه گاهش, نه انسانهاى بى ایمان, رفاه طلب, آزمند, ثروت اندوزان بى درد, حرام خور, مفت خور, بى تفاوت و به کنار از دیانت و مذهب, که اعتمادش به توده هاى مسلمانى بود که دین خدا و آموزه هاى بلند اسلامى تار و پود وجودشان را به هم تنیده بود و خواسته هاى دینى مهم ترین آرمان آنان بود.
میرزا در نامه اى به مذهب ستیزان وابسته به شوروى نوشته است:
(تکیه گاه ما فعلاً گروه عظیم دهقانانى است که یک عمر زیر آفتاب و باران کار مى کنند چند قرانى ذخیره کرده و آن ذخیره را که پول حلال نام داده اند صرف زیارت اماکن متبرکه مى کنند. و شما به چنین رنجبرانى ندا مى دهید که حتى خدا را قبول نداشته باشید.)44
سردار جنگل, درمقام هشدار و تهدید به کژراهه روان و کژراهه پیشگان, به جاى استفاده از واژگانى چون: اراده خلق, خشم توده ها و زباله دان تاریخ و… که آن روز ورد زبانها بود, کژراهه روان را از خشم و غضب خداوند مى ترسانید و آنان را به کارهاى ناشایست خود که غضب خداوند را در پى دارد, متوجه مى ساخت و به اندیشه ورى, توبه و بازگشت فرا مى خواند.
میرزا, در نامه اى به رشید الممالک, که راه نفاق پیش گرفته بود, مى نگارد:
(نتیجه سیئات اعمال شما و امثال شماست که دشمنان خارجى را بر ما چیره و خائنین داخلى را به ما خیره ساخته و بالاخره, قهر و غضب الهى فناى شما و ما را با قلم تقدیر خواهد نوشت.)45
سردار جنگل, نه در پى نام و نان و ثروت و قدرت بود و نه حس ماجراجویى و انقلابى گرى, دشمنى با این و دوستى با آن, او را به میدان آورده بود, بلکه, آشکارا اعلام مى داشت: براى انجام تکلیف و عمل به رسالت انسان مسلمان و عهدى که عالم دینى با خدا دارد, مى جنگد و خود را فداى ستمدیدگان مسلمان مى کند و مرگ در این راه را, شهادت در راه خدا و افتخار مى داند:
(ما خواهیم مرد و اگر شربت شهادت بنوشیم چه بهتر که زندگى ابدى و سعادت سرمدى را حائز شده ایم. و اگر موفق شدیم دشمن را شکست بدهیم زهى افتخار…. ما براى القاب و جاه و مال مسلح نشده ایم. ما زوال ملت و اضمحلال مملکت را طالب نیستیم, ما براى قطع اجانب و مزدوران آنها… جمع شده و اسلحه به دست گرفته ایم.)46
میرزا بارها و بارها در سخنرانیها و نوشته ها بر آرمانهاى دینى و استقلال سیاسى ایران تکیه کرده و راه خود را از غرب زدگان و شرق باوران جدا ساخته است و با برشمردن شرارتها و فتنه انگیزهاى انگلیس و روسیه شوروى در ایران و دیگر سرزمینها, به سینه نامحرمان دست ردّ زده و کوچک ترین وابستگى و انقیاد به بیگانگان را نپذیرفته است:
(بنده به حول و قوه الهى مستغنى از هرگونه کمک و معاضدت بوده هیچ چیز بر عزم آهنین و عقیده متین و استوارم رخنه پذیر نیست.)47
او, براى راه و روش و رفتار سیره خود به آیه هاى قرآن, استناد مى جست و سخنان, نامه ها, پیامها, بیانیه ها, مطالب او در جنگ و صلح, تشویق و تهدید, اندرز و پند و… با آیات قرآن زینت مى یافتند و براى نفوذ در دل و اندیشه مؤمنان از قرآن کمک مى گرفت.
در یکى از اطلاعیه هاى فدائیان جنگل آمده است:
(ما مثل سد آهنین مقابل تو هستیم, تا هر اندازه که مى توانیم. یقین کامل داریم چون حق با ماست, بالاخره به مقاصد حقه خود که حفظ وطن و دفع تجاوز شما و سایر متجاوزین است, نائل مى شویم: (الا ان حزب الله هم الغالبون)… ما آخرین نفرات تواناى خود را براى حفظ دین و وطن فدا مى کنیم و منتظریم به تاییدات خداوندى و باطن اسلام و توجهات حضرت حجت عصر, ارواحنا فداه.)48
میرزا کوچک خان, افزون بر آیات قرآن, از روایات پیامبر نیز کمک مى گرفت و در گاه نوشتن و یا سخن گفتن با مردم و یاران بسان واعظان و خطیبان, از ضرب المثلها و… بهره مى برد و تلاش مى ورزید با این روش در دل و خرد مردم, دگرگونى پدید آورد:
(معروف است که: (النعمة اذا فقدت عرفت) مردم همه منتظرند روزگارى را ببینند که از جمعیت ما اثرى به میان نباشد.)49
(عزیزم, سوء اعمال امت, دلیل بدى پیامبر(ص) نمى شود. حضرت خاتم النبیین(ص) با آن جهات کامله, بین اصحاب خود موفق به توافق نشد: الامور مرهونة باوقاتها.)50
ادبیات روزنامه جنگل نیز ادبیاتى اسلامى و دینى است. واژگان و آموز ه ها و معارف اسلامى, در جاى جاى آن, از آغاز تا پایان, جلوه گرى دارد و به خوبى براى هرکس که در آن اندک درنگى بورزد, روشن مى شود و پى به این مطلب مى برد.
ادبیات حوزوى در زبان میرزا چنان جلوه گرى داشته که مخالفان نیز, در احتجاج و گفت وگو و مناظره با او, هر چند ناشیانه و حیله گرانه, از این زبان استفاده مى کردند و تلاش مى ورزیدند, با زبان میرزا, با میرزا وارد گفت وگو شودن. رئیس اتریاد تهران, در نامه اى به میرزا, خواستار دیدار و گفت وگوى با او مى شود و در بخشى از نامه خود مى نویسد:
(به خداى یکتا قسم است! چنانچه به اردوى قزاق ایران و به من پناهنده شوی… قول مى دهم… با مشاغل عالى به آسودگى زندگى نمایى و این قول نظامی… به وحدانیت خدا حق است و… در اردوى قزاق, مثل یک نفر مهمان عزیز مى باشید, به مصداق آیه شریفه (اکرم الضّیف ولو کان کافرا.)51
پاى بندى به اصول اسلامى
از جمله دلیلهایى که مى توان بر ریشه در حوزه داشتن میرزا, اقامه کرد, پاى بندى اوست به ارزشها و اصول اسلامى, آن هم به گونه تراز مند و برابر معیارها و به دور از هرگونه شعارگرایى و یا هیجان زدگى.
او, چون خاستگاهش حوزه هاى دینى بود و هدفش, پیاده کردن آموزه هاى اسلامى و ساختن دژى استوار از تربیت یافتگان این مکتب نورانى در برابر بیگانگان و بیگانه پرستان, در همه آنات حرکت و شورآفرینى انقلابى, از اسلام مایه و توان مى گرفت و به پیش مى تاخت.
در این جا و اکنون, به پاره اى از اوجها, علاقه ها, پاى بندیهاى او به اسلام و مایه و توان گیریهاى او از آن, اشاره مى کنیم که به گمان ما, به بهترین روى, پایگاه و علاقه دینى میرزا را روشن مى کند و خیزشگاه و خاستگاه او را که حوزه هاى دینى باشند, به خوبى مى نمایاند. چون به انگار ما, رهبرى که تنها براى ستم ستیزى و بیگانه ستیزى به چنین آوردگاه وحشت انگیزى گام گذاشته باشد, بدون علاقه ها و پاى بندیهاى دینى, نمى تواند این همه تأکید روى دین, آیین و آموزه هاى اسلامى داشته باشد. این تأکید ها و اصرارها, بى معنى خواهد بود و از نگاه او بازدارنده. و اگر این شعارها, ژرف نباشند و لقلقه زبان باشند و به هرز جنبیدن زبان, و از روى نفاق, دست آخر, در جایى رنگ مى بازند و از جلوه گرى مى افتند و دروغین بودن خود را آشکار مى سازند. امّا مى بینیم, میرزا در سخت ترین و دشوارترین برهه ها و آنات مبارزه, آن گاه که همه عرصه ها بر او تنگ شده, از اسلام و احکام جانبخش آن دست بر نمى دارد.
اینها همه مى رساند, میرزا, هدفهاى دیگرى در سر داشته و او مى خواسته, جامعه اش در سایه و پرتو اسلام به مجد و آقایى برسد.
1. بزرگداشت و پاسداشت شعائر اسلامى: نهضت جنگل, رنگ خدایى داشت و راهى که آن مى پویید و نشانه هایى که آن, این سو و آن سوى مسیر حرکت مى افراشت, همه و همه, نشان از اسلامى و شیعى بودن جنبش رستاخیزگونِ جنگل داشت.
در این حرکت حماسى و شورانگیز و ستم سوز, اصول و ارزشهاى اسلامى, خط قرمز بودند که بر هیچ کس از مبارزان جنگل, روا نبود از آنها بگذرد و آنها را نادیده انگارد و یا بر سر آنها به دادوستد بپردازد که رهبرى نهضت چنین بود و بر این راه پویید و الگوى جاودانه براى جوانان روزگار خود و روزگارهاى پسین شد. اینک پاره اى از نمونه ها:
الف. برافراشته نگه داشتن شعائر اسلامى و بزرگداشت و پاسداشت نشانه هاى دین, در جنبش جنگل, از چنان پایگاه و جایگاه بلند و استوارى برخوردار بود که در گاه سختیها و تنگناهاى شدید, و نیاز نهضت به یارى گریهاى مالى و ساز و برگ جنگى, رهبرى آن, هیچ گاه از اصول اسلامى دست بر نداشت و از جایگاه و موضوع دینى خود واپس ننشست و پاسداشت شعائر و حدود دینى را در قرارداد با دولت قدرت مند شوروى, که وارد خاکِ ایران شده بود, قهرمانانه و سرسختانه گنجانید و آن را به تصویب رسانید:
(حکومت جمهوری… حفظ شعائر اسلامى, را نیز از فرائض مى داند.)53
این پاى بندى به شعائر دینى و گنجاندن این اصل بلند در قرارداد, در هنگامى بود که شورویها, حاضر بودند که در صورت دست برداشتن میرزا کوچک خان, از شعائر اسلامى, همه گونه ساز وبرگ نظامى و پشتوانه هاى مالى در اختیار وى قرار بدهند و وى را از هر جهت یارى کنند, ولى میرزا, قهرمانانه, با پذیرش شکست, تن به این ننگ نداد و کشور را به چنگ کرکس سیرى ناپذیرى چون شوروى نینداخت.
ب. پرچم جنگل, همان پرچم سه رنگ ایران بود و آراسته به آیه شریفه:
(نصر من اللّه و فتح قریب.)
ج. سرلوحه روزنامه جنگل آذین بسته شده بود به:
(این روزنامه, فقط نگهبان حقوق ایرانیان و منور افکار اسلامیان است.)54
د. میرزا و جنگلیها, بر مدار اسلام و قرآن ره مى پوییدند; از این روى, در روزگار فتنه ها و خدعه ها و دستانها, فریبها, براى دلگرمى و دورى از هرگونه خیانت, دلها را به یکدیگر, با شیرازه قرآن پیوند مى زدند. سوگند به قرآن, در هر حرکت قهرمانانه و سرنوشت ساز, به ارمغان آورنده آرامش براى شخص سوگند خورنده و براى نیروهاى باشنده در اردوى رزمى و میرزا, رهبرى نهضت, بود. این بود که میرزا هر کسى را که مى خواست به مأموریتهاى بزرگ و مهم گسیل بدارد, او را به قرآن, که مى دانست نیرو سخت به آن پاى بند است, سوگند مى داد.55
هـ. در روزگارى که در بین گروه هاى ضد استبداد و مبارز, شعائر کم رنگ بود و رهبرى گروه هاى به اصطلاح مبارز علیه بیداد را ناپاى بندان به دین و آیین و غرب زدگان بر عهده داشتند, گروه جنگلیها, بویژه رهبرى آنان, شعائر اسلامى با جانشان درآمیخته و عجین شده بود. هر جا و هر کجا که گام مى گذاردند, بوى خوش و سُکرآور اسلام از جان و روان آنان به مشام مى رسید. در سحرگاهان, به هنگام ظهر و شامگاهان, از اردوى آنان اذان به گوش مى رسید و فراخوانى به گزاردن نماز. و خود میرزا کوچک خان حتى, به هنگام تحصن در شاه بندرى عثمانى, پیش از نهضت جنگل, اذان مى گفت و مبارزان را به نماز فرا مى خواند.56
میرزا, براى حرکت خود, مسجدها را پایگاه ساخته بود و از پایگاه مسجد, به بهترین روى استفاده مى کرد.
(کوچک خان, به مسجدها, که در آن وقت, محل تمرکز مردم شده بود, رفته و براى آنان صحبت مى کرد.)57
و در مناسبتها, عبائى بر دوش مى افکند و براى مردم از دین و آیین سخن مى گفت و به آنان اندرز مى داد.58
رفت و آمد و پیوند پیوسته و هماره میرزا با مسجد و کانونها و انجمنهاى مذهبى, سبب شد که لائیکها او را مرتجع و کهنه پرست بخوانند.
از این روى, پس از چیره شدن مذهب ستیزان هوادار شوروى بر انزلى, مسجدها از رونق افتادند و به جاى آنها, کانونهاى دیگر براى اجتماع و گردهماییها برگزیده شدند.
(… مساجد که در زمان حکومت کوچک خان رونق داشت به کلى از رونق افتاد و با آن که مردم… میل داشتند لااقل در مسجد ها جمع شوند, لکن از ترس به این کار اقدام نمى کردند; زیرا ممکن بود از طرف انقلاب تکفیر شوند.)59
و. میرزا در هنگامه هاى سخت که اندیشه ها از گزینش باز مى ماندند, با استخاره به قرآن که اُنسى ژرف با آن داشت و هماره همراهش بوده و تسبیح که مونس او در هنگام ذکرها و نیایشها بود, از بن بستها به در مى آمد و به تنگنا پایان مى داد. استخاره, نه نشانه خرافاتى بودن او, که رمز کیاست و پاى بندى او به شعائر دینى بود. به گفته فخرایى:
(مرحوم میرزا در همه مواقع استخاره نمى کرد; بلکه در مواردى که امر مشابه مى شد و در موارد نادر که از ظواهر چیزى درک نمى شد, استخاره مى کرد…. استخاره, طلب خیر است و براى کسى که معتقد به خدا و مشیت پروردگار است, امرى مؤثر است.)60
2. مبارزه با فساد و حرمت شکنى: پاسداشت مرزهاى محرم و نامحرم و نگهداشت حجب و حیاى زن و مرد از دیگر شعائر و اصول نهضت جنگل بود. میرزا, با احترام و ارزش دادن به زنان و مشارکت آنان در امور اجتماعى و سیاسى, در آمیختگى زن و مرد را گناه مى شمرد و تلاش مى ورزید که سربازانش از گناه به دور باشند, پاکدامنى و حیا را پیشه سازند و از نگاه گناه آلود به نوامیس مردم, بپرهیزند.
(حفظ شعائر اسلامى; مخصوصاً پاى بند بودن به عفت از واجبات بود و ترک شعار اخیر, مجازات شدیدى در برداشت و این نیز سرّى از پیشرفت آنان محسوب مى گردید.)61
مردم, به یاران جنگل اطمینان داشتند و روستائیان, با آغوش باز از آنان استقبال مى کردند و به دورشان حلقه مى زدند. میرزا, خواسته هاى فطرى جوانان را انکار نمى کرد; بلکه در هنگامه ها و گاه کشاکشها و درگیریها , به تشکیل خانواده بها مى داد و وسائل ازدواج را براى سربازان خود فراهم مى ساخت,62 ولى با افراد بالهوس و زنباره که از ارزشها و قانونهاى دینى تن مى زدند, به شدت برخورد مى کرد و آنان را از گروه رزماوران خود مى راند.
میرزا شفیع, از بنیان گذاران جنگل, به جرم هوسرانى و نگاه ناپاک به ناموس روستائیان, از جنبش جنگل, بیرون رانده شد. آقا جواد گل افزایى و سید آقایى دو عضو مهم جنگل به بزه ناپاکدامنى, محاکمه شدند.63
این در زمانى بود که کسان و گروه هاى غیرمذهبى, به نام آزادى و تمدن, مرزهاى محرم و نامحرم را زیرپا مى نهادند و حرمت شکنى مى کردند. شمارى از دولتیان و استبدادیان, براى سرپوش نهادن بر اسرافها, تبذیرها و بدى مدیریتها و ناشایستگى مدیران, برون رفت ایران را, از تنگناها و واپس ماندگیها, در گرو برداشتن پوشش اسلامى مى دانستند. شیخ فضل الله نورى در رساله اش در باب مشروطه, از یکى از این قماش نابخردان نقل مى کند که گفته بود:
(اصلاح فقر این مملکت, به دو چیز است: اول, کم کردن خرج, ثانى زیاد کردن دخل. و از براى اول, بهتر چیزى که کلید خرج را تضعیف مى کند, رفع حجاب است از زنها.)64
اینان با حرکتهاى نابخردانه و ابراز عقیده هاى جاهلانه و سُست و نااستوار و تلاش در راه نابودى فرهنگ خودى و برافرازى فرهنگ بیگانه, رواج گناه و آلودگى و هرزگى, زمینه را براى حجاب ستیزى و عفت و پاکدامنى ستیزى رضاخان آماده کردند. بالشویکها نیز, براى کشاندن جوانان به سازمانهاى زیر نظر و اشراف خود, به گناه گسترى روى آوردند و زنان و دختران را به میدان آوردند و از آنان استفاده ابزارى کردند.65 با نگارش مقاله و پست و واپس گرانمایاندن چادر, به بى عفتى و ناپاک دامنى و هرزگى دامن زدند. اینان براى رسیدن به هدفهاى شوم خود, به تلاش برخاستند که کانونهاى خانوادگى و پیوندهاى مقدس زن و مرد را از هم بگسلند. در این راستا, از هرزگى ابایى نداشتند و به نوامیس مردم مسلمان, بى حرمتى مى کردند.
این گونه رفتارها و هرزه گیها, مردم مسلمان و غیور خطه گیلان را به واکنش واداشت و آنان با معیارها و ترازهاى اسلامى و زیباییهاى اسلام در پیوند و چگونگى معاشرت زن و مرد, رفتار این داعیه داران را سنجیدند و به زودى به پستى و ناپاکى چپیها و گروه هاى چپ و شوم بودن هدف آنان پى بردند و به آنان پشت کردند66 و با قدرت, این ناپاکان را از حریم خود راندند.
3. پیوند با روحانیت: نهضت جنگل, ساختارى روحانى و معنوى داشت. جنگل از سرچشمه زلال و مقدس روحانیت سیراب مى شد و توش و توان مى گرفت. جنگلیها, یا خود روحانى بودند و یانزدیک و مأنوس و اثرپذیر از روحانیت بودند.
این رویکرد, نه از آن روى بود که میرزا برخاسته از این صنف و روحانى بود که وى, روحانیت را, از روى عقیده و باور, زبان و نُماد اسلام مى دانست و بر این باور بود که سرنوشت جامعه اسلامى و شیعى ایران, بستگى و پیوند تنگاتنگ, به هدایتها و حرکتهاى اینان دارد. از این روى مى گفت و بر آن نیز سخت پاى بند بود که روحانیت و عالمان بزرگ دین, بایدمدار حرکت باشند.
بله, او در عمل بر این راه گام نهاد که باید همه تلاشها و حرکتها, با اشراف و نظاره گرى و هدایتهاى همیشگى عالمان دین سامان یابد و گرنه پایندانى بر اسلامى بودن حرکت جنگل نیست.
میرزا کوچک خان, هرگاه آهنگ کارى مى کرد, با عالمان آگاه, به رایزنى مى پرداخت. قراردادهاى مهم, با هماهنگى و زیر نظر آنان, بسته مى شد.
میرزا کوچک خان و نهضت جنگل, براى اصلاح کارها, انجام امور فرهنگى و قضایى, از عالمان دین و روحانیت, کمک مى گرفتند و این در دوران چیرگى نهضت جنگل بر خطه گیلان, جلوه اى ویژه داشت.
میرزا کوچک خان, با واقع نگرى و از روى تجربه و به دور از هرگونه تعصب گروهى و صنفى, روحانیت را مهم ترین پشتوانه استقلال سیاسى ایران مى دانست. به راستى هم چنین بود. آنچه ایران, بویژه گیلان و مازندران را از چنگ اهریمنى کمونیزم رهاند, ایستادگى علماى دین و فداکارى و آگاهى بخشى همه جانبه حوزویان بود.
روحانیت بیدار, آگاه, شجاع و جریان شناس, درگاه فتنه گریهاى پیشه ورى و احسان اللّه خان, بهنگام وارد عرصه شد و آنان را در پیاده کردن برنامه هاى الحادى خود, ناکام گذاشت.67
کمونیزم بین المللى, وقتى چنین دژى را در برابر خود دید, به لجن پراکنى علیه روحانیت پرداخت. شما از آن روزگار تاکنون, کم کتاب, روزنامه و مجله اى از وابستگان به بلوک کمونیزم و بالشویک مى بینید که علیه دین و روحانیت, به گوناگون زبانها و براى گوناگون سِنها, به لجن پراکنى و فحش و ناسزاگویى آکنده و آلوده نباشد. هرکسى که به گونه اى مى خواست بفهماند چپ است و وابسته به کمونیزم, نخستین گناهى را که انجام مى داد, زبان و قلم خود را به بدگویى به روحانیت و عالمان دین مى آلود و با این آلودگى مى توانست به بارگاه کمونیستها بار یابد و لقمه نانى به کف آورد. اینان, به هر عرصه و صحنه اى که وارد شده اند, همه چیز را به لجن کشیده و از مدار خود خارج ساخته اند. بیش ترین آثار آنان در عرصه هاى تاریخ و تحلیل رویدادها و ادبیات خود را نمایانده که واژگونه سازى و باژگونه جلوه دادن و تحریف رویدادها و رخدادهاى تاریخى و… در آنها چنان بسیار است و فراگیر و روشن, که هر خواننده با انصاف و آگاهى را به واکنش وا مى دارد و اهل دقت را مى رماند و بیزارى و تنفر در آنان به وجود مى آورد.
اینان, با آلودگى تمام, به سوى مقدس ترین و پاک ترین نهاد, که همانا روحانیت باشد, در گوناگون آثار خود, که بسیار هم هست, لجن پراکنده اند و این حرکت و خشم و کینه توزى, نمایانگر به هدف خوردن تیرهایى است که از کمانهاى روحانیت, به سوى این گروه بدسرشت, پرتاب شده است.
انگلستان هم, در جاى جاى سرزمینهاى شیعى, در دوران یغماگریها و چپاولها و استعمارگریهاى خود, به همین سرنوشت, بلکه بسیار بدتر از آن دچار آمده است.
انگلستان, همیشه و همه گاه, دشمنِ کینه توز و زخم خورده روحانیت بوده است. و در انقلاب جنگل, از آن جا که روحانیت را رو در روى خود دید, بیش از پیش, کینه توزید و بر ویران کردن این نهاد مقدس, به تلاش برخاست.
انگلستان, نه تنها در ایران, که در عراق نیز از روحانیت غیور شیعه, زخم کارى برداشت. این حرکت ویران گرانه علیه حوزه هاى علمیه و عالمان دین, ویژه ایران و یک برهه تاریخى نبوده است, بلکه در عراق و در برهه هاى تاریخى دیگر, با این دژ استوار رو در رو بوده و آن را مهم ترین و استوار ترین دژ علیه حرکتها و نقشه ها و یورشهاى خود مى دیده است.
انگلستان, با تجربه سالیان دریافته بود, در ایران, عراق و هرکجا شیعه پایگاه دارد و روحانیت آن بیدار است, نمى تواند راه به جاى ببرد و ا گر با خیانت سیاستمداران جاپایى باز مى کند, همیشه و همه گاه, با خطر روبه روست و هر آن ممکن است بنیادش از بیخ و بُن برکنده شود.
از این روى, براى ماندگارى و ادامه چپاول, به ویران گرى نهاد روحانیت با تمام توان روى آورد. از جمله در عراق, پى گیرانه این هدف را سرلوحه کار و برنامه خود قرار مى دهد.
یحیى دولت آبادى مى نویسد:
(از اهمیت انداختن مرکز ریاست روحانیت شیعه مذهب, در عراق عرب, از مقاصد مهم انگلستان است. خصوصاً بعد از وقوع جنگهاى اعراب در آن دیار با قشونِ انگلیس و دخالت نمودن رؤساى روحانى در آن زدوخوردها و حتى حضور خود و اولادش در میدانهاى جنگ.)68
انگلیسیها در ایران, ننگین ترین کارنامه ها را دارند. در گوناگون رویدادها, جا پاى این اهریمن شوم و دستان خون آلود این استعمارگر سرتا پا نکبت, دیده مى شود. در رویداد جنگل و انقلاب بزرگ جنگلیها علیه استبداد و استعمار انگلیس, از هر جنایتى خوددارى نورزیدند. اینان, به بهانه مبارزه با جنگلیها, منزل سید محمود مجتهد و میرزا محمد مجتهد را غارت کردند و….69
(حاجى شیخ حسین لاکانى, روحانى معروف را به اتهام این که مجاهدى را پناه داده است, توقیف نموده, به سربازخانه مى برند.)70
انگلیسیها, هر عالمى را که مى دیدند علیه آنان به پا خاسته, خیلى زود او را از پاى در مى آوردند. در فارس و خوزستان, شمارى از عالمان بیدار را, به قتل رساندند.71
مثلث شوم: انگلیس, شوروى و استبداد, در این که نهاد روحانیت باید ویران گردد و فرو ریزد, هم فکرى و هم رأیى داشتند. روحانیت, هیچ گاه چنان نبوده که در پناه قدرتى, از قدرت دیگرى در امان بماند. همیشه, همه قدرتهاى یغماگر و اهریمن علیه آن بوده و این نهاد و تک تک روحانیان بیدار و آگاه, در روزگاران خوف و خطر, بى پناه ترین آفریده و خلق خدا در عرصه هاى کارزار بوده اند. کمونیستها, وقتى بر انزلى چیره شدند, در مدرسه ها به سم پاشى علیه روحانیت پرداختند و چنان فضایى علیه عالمان و روحانیان پدید آوردند, که نمى توانستند از منزل بیرون بیایند و مردم نمى توانستند با آنان پیوند برقرار کنند:
(آخوندها و عموماً آنهایى که عمامه داشتند, به ندرت از منازل بیرون مى آمده و در خیابانها, عبور و مرور مى کردند.)72
ایادى بالشویک, پس از پیشروى به سوى ایران, عرصه را بر عالمان و روحانیان بى پناه تنگ گرفتند. اینان, شیخ نورالدین, از علماى تنکابن73 و شیخ محمد حسن آمن را چون مخالف برنامه هاى آنان بودند و تن به خواسته هاى آنان نمى دادند, دستگیر کردند و شیخ عبداللّه جوان, که مردم را به ایستادگى در برابر الحاد فرا مى خواند, کشتند.74
این سایه شوم و اهریمنى, روز به روز گسترده تر مى شد, تا این که عالمان آذربایجان, به فتواى میرزا على اکبر اردبیلى مجتهد, در تکفیر کمونیستها, به پاخاستند. مردم اردبیل, با تهیه اسلحه, آمادگى خود را براى نبرد کمونیستهاى آلوده و ننگ و نکبت آور و شوم بخت, مهیّا کردند:
(در این ایّام, کمونیستها, همچنان در آستارا فعالیت داشتند… مردم در صدد استمداد از مردم اردبیل برآمدند. و ضمن نامه اى به تاریخ 15 صفر 1339, با امضاى روحانیون و بزرگان شهر, براى آقا میرزا على اکبر فرستادند, از او یارى خواستند. آقا, بالاى منبر رفت و از بالشویکها و مرام آنها تقبیح نمود و مردم را به مقابله با آنها تهییج کرد و آن را از موارد جهاد اسلامى به شمار آورد. احساسات مستمعین به شدت تحریک گشت; بخصوص موقعى که حسن آقا, پسر خود آقا, کفن پوش برخاست… هر کس براى خود سلاحى فراهم کرد…. یکى از روزها, به دستور آقا براى رژه معیّن شد… این تظاهرات, اثرات بسیارى در جلوگیرى از انقلاب (کمونیستى) به ایران آورد… در لنکران, بالشویکها از ترس حمله آقا میرزا على اکبر و مجاهدانِ اردبیل, از شهر خارج شده, مخفى گردیدند.)75
3. مبارزه بر مدار مکتب: مبارزه میرزا کوچک خان با استبداد و استعمار, براى رسیدن چند روزه به قدرت و جاه نبود, بلکه بر مدار حقیقت مى چرخید و او از اسلام الهام گرفت که چنین شورى انگیخت.
میرزا کوچک خان, تلاشهاى خود را بر مدار اسلام پیش مى برد و برابر معیارهاى اسلامى آنها را جهت مى داد. دفاع از عزت, کرامت و حرمت مسلمانان و حفظ سرزمین اسلامى ایران, سنگ زیرین مبارزه وى را شکل مى داد:
(در قانون اسلام مدوّن است, کفار وقتى که به ممالک اسلامى مسلط شوند, مسلمین باید به مدافعه برخیزند.)76
الف. در برابر دشمن: میرزا کوچک خان, برابر معیارهاى مکتبى, هم بریتانیا را دشمن مى انگاشت و هم روسیه تزار را مهاجم هستى بر باد ده. او تنها راه بیرون راندن نیروهاى دولتهاى وحشى و بى فرهنگ و تمدن را, در ایثارگرى و ایستادگى مردانه علیه آنها مى دانست. در این گیر و دار, آمریکا هم به میدان آمده بود. شعارهاى آزادى خواهى آن دولت هم نتوانست جنگلیها و میرزا کوچک خان را بفریید که خیلى زود دستان یارى گر آن را در پشت دولت خون آشامِ انگلیس دیدند و به مردم اعلام کردند:
(متأسفانه قواى دولت اتازونى که حق کُشى عمال انگلیسیها را در شرق به خوبى مى بیند, باز هم به حمایت او داخل در جنگ مى شود. اف بر این دعوى دروغى.)77
ب. در برخورد با کمونیستها: میرزا کوچک خان, در برهه اى که خیانت و جفاى کمونیستها روشن مى شود و دستهاى آنان رو مى گردد و از چهره پرنیرنگ و فریب این گروه, پرده مى افتد, به نیروها و فرماندهان خود دستور مى دهد که هیچ گونه رفت وآمدى با بالشویکها نداشته باشند:
از جمله در تاریخ 1299/12/9 به آقاى صادق خان کوچکى, فرمانده گروهان مرگ در فومن مى نویسد:
(هو الحق
آقاى صادق خان کوچکى
چنانچه در کاغذ یک ساعت قبل به شما نوشته ام, باز هم تذکار مى نمایم به هیچ وجه, افراد شما حق ندارند با بالشویکها رفت و آمد داشته باشند و ابداً هیچ کس حق ندارد, چه با اسلحه, چه بدون اسلحه از آب پسیخان به این طرف بیاید. در صورت تخلف براى شما اسباب مسؤولیت خواهد بود….)78
سندهاى دیگرى هم وجود دارد که میرزا به فرمانده گروهان مرگ, صادق خان کوچکى دستور مى دهد که ضمن هوشیارى, به دقت رفت و آمدها را زیر نظر بگیرد و نگذارد هیچ کسى از بالشویکها به این سوى آب بیاید و کسى از نیروها با بالشویکها در تماس باشد.
ج. دفاع از اقلیتهاى دینى: میرزا, برابر معیارها و ترازهاى مکتبى, در گیراگیر نبرد با استعمار, از آنچه در پیرامون خود مى گذشت, غافل نبود. او نمى توانست بپذیرد که درهنگامه ها و درگیرودار نبرد و مبارزه, کسى دست به ستم یازد و به کسى آزار رساند و خونى بریزد و… جنبش جنگل, به رهبرى میرزا کوچک خان, حقوق اقلیتهاى مذهبى را در قلمرو فرمانروایى خود, پاس مى داشت. در این قلمرو, جان, مال و ناموس آنان از هرگونه آسیب و گزندى در امان بود.
در آن روزگار, درگیریها و نزاعهاى خونین ترکان و ارامنه عثمانى, کم کم به آذربایجان ایران نیز, سریان یافته بود. کارکرد دولت انگلیس به نام مسیحیت و کارنامه سرتاسر سیاه و ننگین آن کشور ستم پیشه و استعمارگر, در ایران و روسیه تزارى, انگیزه اى شده بود براى شمارى از مسلمانان, بویژه ترکها و مجاهدین ترک, که علیه مسیحیان ایران, دست به کار شوند. ایادى عثمانى نیز در این بین, صحنه گردانى مى کردند و تلاش مى ورزید این آتش را شعله ور نگه دارند و مجاهدین ترک را به کارهاى نابهنجار وادارند. البته انگلیس هم از این کشت و کشتار و نزاع و درگیرى, به خاطر ذات استعمارى که داشت, ناخرسند نبود و علاقه داشت و چه بسا دامن هم مى زد که این اختلافها, بیش از پیش دامن بگستراند, تا آن استعمارگر پر فتنه و فریب, بتواند به کار خود ادامه دهد و به هدفهاى خود, بى دردسر, دست یابد.
میرزا کوچک خان, نخست آن که: براساس آموزه هاى اسلامى, نمى توانست این ستمها را به هر دلیل و بهانه بپذیرد و از قربانى شدن گروهى بى دفاع در این گیراگیر, جلوگیرى نکند.
و دو دیگر, این گونه اختلافها و نزاعها را به سود دشمن و به زیان جبهه داخلى مى دانست; از این روى, با تدبیر از آن جلوگیرى مى کرد و اگر از راه هاى مسالمت جویانه نمى شد, وارد عمل مى گردید و کسانى که به این فتنه ها دست یازیده بودند, کیفر مى داد.
زیرا میرزا کوچک خان, بر این باور بود که بین دولت انگلیس و آیین مسیحى و مسیحیان فرق است. بریتانیا, استعمارگر است و به دروغ ادعاى دین و مذهب مى کند و در هنگام به خطر افتادن منافعش, از کشتن هیچ کس, حتى مسیحیان نیز روى گردان نیست. او به سود و منافع خویش مى اندیشد و جان انسانها براى او ارزشى ندارد.
امّا میرزا, با همه کینه توزیهاى انگلیسیها, برابر دستورها و فرمانهایى که روح و روان او با آنها در آمیخته و عجین بود, نمى توانست در برابر نابودى مسیحیان, تماشاگر باشد. از این روى, صادق پور, رئیس انتظامات جنگل مى گوید:
(در همین حین [که زره پوشهاى قواى انگلیس مردم کوچه و بازار رشت را به مسلسل بسته بودند و به پیش مى رفتند] خبر رسید که عده اى از مجاهدین ترک, به خانه هاى ارامنه هجوم برده و قتل و غارت مى کنند. میرزا, عده اى را به همراهى من, مأمور کرد که فورى از عملیات بى رویه آنها جلوگیرى نمایم. ما فورى به طرف سید ابوجعفر حرکت کردیم. دو قسمت شدیم, عده اى به طرف خانه اوادیس, که مرکز ارامنه بود, و من به طرف بازار حرکت کردم. نزدیک تخت داروغه که رسیدم, دیدم عثمان افندى, با پانزده نفر مجاهد, به طرف جیرکوچه مى روند, آنها را متوقف کردم. عثمان افندى, با من رفیق بود. گفتم: حق ندارید جایى بروید. گفت: ما باید از ارامنه انتقام بگیریم و آنها را قتل عام کنیم. گفتم: ارامنه ایرانى, همه, برادر ما هستند و میرزا از این اقدام شما خیلى عصبانى است و مرا مأمور جلوگیرى کرده است. و من باید شما را به حضور میرزا ببرم. اطاعت کرد, به اتفاق پیش میرزا رفتیم.آنها ارشاک ارمنى را که مهمانخانه چى بود, کشته بودند. میرزا, همین که عثمان افندى را دید به او تغیّر کرد و گفت:
شما, ماجراى جنگ ارمنى و مسلمان را تازه کرده اید. شما, دشمنان مشترک ما را که انگلیسها هستند, و در دو قدمى ما سنگر بندى کرده و عده اى از هموطنان ما را به خاک و خون کشیده اند, رها کرده اید. عده اى از ارامنه را که بى پناه و دفاع هستند, مى خواهید انتقام بگیرید. این عملیات شما, ضربت بزرگى به ما وارد کرده است و دیگر به وجود شما در رشت احتیاجى نیست. فورى با همراهان باید به جنگل بروید. و به من دستور داد که شما وسایل رفاه و تأمین جانى خانواده هاى ارامنه را فراهم کنید. و من به طرف خانه اوادیس حرکت کردم. خیلى از خانواده هاى فقیر آن جا جمع شده بودند. با رئیس هیأت ارامنه ملاقات کردم. او, خیلى وحشت داشت و باور نمى کرد که میرزا از این اقدام ترکها متنفر است. وقتى که فهمید میرزا آنها را از شهر بیرون فرستاده, به خانه اوادیس آمدیم, و در حق میرزا دعا گفت.)79
د. اخلاق کریمانه: زندگى سرتاسر زیباى میرزا را هاله اى از کریمى و بخشایش گرى و بزرگوارى در برگرفته است. هر کس, از هر زاویه این ماه آسمان اسلام را بنگرد این هاله زیبا و درخشنده را به خوبى و روشنى خواهد دید و در برابر آن همه شکوه, به ستایش خواهد برخاست.
این اخلاق و رفتار زیبا را در هیچ یک از همگنان او و مبارزان نامور دوران او, نمى توان دید که بسیارى از آنها در تاریکى فرو رفته و در زیر میغ و ابر سیاه در حرکت و تکاپویند. چنان آنان را تاریکى فرا گرفته, که هیچ نور و کورسویى از آنان به بیرون و پیرامون پرتو نمى افکند.
اخلاق کریمانه داشتن و خود را به آن آراستن, تنها از کسانى ساخته است که در مکتب کریم پرور اسلام و در دامن کریمانه پیامبر اسلام(ص) و ائمه اطهار(ع), رشد کرده و بالیده باشند.
میرزا کوچک خان, چون در این مکتب رشد کرده و بالیده بود, به این اوج رسیده بود و توانست در بحرانى ترین روزگارها و برهه هاى بسیار سرنوشت ساز و حساس و درگیرودار نبرد, کریمانه مشى کند و کریمانه بپوید و پرتوافکند.
او هیچ گاه بر خوردهاى خشن را بر نمى تابید, چه برسد به قتل خائن و یا جنایتکارى بدون محاکمه. مى گفت:
(درست است که ما اسم جنگل را روى خودمان گذاشته ایم, امّا قرار نیست مطابق قانون جنگل, همدیگر را تکه پاره کنیم.)80
مرام و مسلک او چنین بود که باید هر حرکتى, برابر قانون باشد. هیچ کس نباید بپندارد چون کشور در گیراگیر انقلاب, جنگ و نبرد است, هر قتل و غارتى, هر حرکت نابهنجار و خلاف قانونى, هرگونه هرج و مرجى, رواست. و همین که کسى از جبهه دشمن به دام افتاد, بى درنگ باید به دار آویخته شود. خیر, باید هر کارى و حرکتى, برابر قانون انجام بگیرد. جانى ترین و خائن ترین دشمن, نباید آزار و شکنجه ببیند و با او بدرفتارى بشود و بدون محاکمه و اعلام رأى دادگاه به مجازات برسد.
روى همین اصل و قاعده, وقتى دلاوران جنگل, در نبرد شورانگیز کسما, مفاخرالملک, کفیل حکومت و رئیس نظمیه را, که از سوى قنسول روس تزار, مأمور شده بود جنگلیها را نابود کند و به هر یک از آنان دست یافت, بى درنگ به دار آویزد, دستگیر کردند, پیش میرزا بردند, میرزا دستور داد:
(او را ببرند در خانه (صالح) زندانى کنند. وقتى آنها مفاخر را پیش انداختند و عازم شدند, میرزا تأکید کرد: تا روز محاکمه, نباید به او آزارى برسد. ضمناً کسى حق ندارد, سر به سرش بگذارد.)81
میرزا کوچک خان, با اسیران جنگى, قزاقها و دیگران, کریمانه برخورد مى کرد. بارها پیش مى آمد که آنان را پس از اندرز و آشناکردن به هدفهاى نهضت, آزاد مى گذاشت که به هر سوى مى خواهند, روان شوند. از جمله پس از رویداد کسماء, در جمع اسیران, به سخنرانى پرداخت و به آنان گفت:
(ما همه برادریم و اگر چه این انتظار را از برادرانمان نداشته ایم, به جنگ ما بیایند, ولى کارى است انجام یافته که گناهش به گردن ما نیست. از این تاریخ, هر کس مایل باشد, مى تواند با استغفار از گذشته, در کنار ما قرار بگیرد و هر کس مایل نباشد, آزاد است, هر کجا که دلش مى خواهد برود. قصد ما, آباد کردن کشور و گرفتن انتقام از وطن فروشان است.)82
میرزا کوچک خان, در این اخلاق کریمانه, چنان اوج گرفته بود که رفتار او شگفت مى نمود و هر بیننده و شنونده اى و هر کسى که اکنون و در این روزگار, تاریخ زندگى آن رادمرد را ورق مى زند, حیران و شگفت زده مى ماند و به این افق زیبا مى نگرد که چگونه مکتب تشیع, آموزه هاى اسلام, حوزه هاى دینى و مردان نیک سیرت آن کانونها و پایگاه هاى دینى مقدس, چنین به انسان خاکى پروبال پرواز مى دهند و چنین او را از خاک بَرمى کنند و به آسمان مى برند و همه کینه ها و خشمهاى او را فرو مى خوابانند و توانایش مى سازند تا از کنار انسانهاى گناهکار و جانى, ویران گر و تباهى آفرین و اسیر سرپنجه هاى قدرت خود, براى رسیدن به هدفهاى بلند و مقدس, کریمانه بگذرد و به این باور عمیق و ژرف برسد:
آنان در گرداب فتنه ها فرو افتاده اند, شاید اگر از آن گردابهاى خوف انگیز به درآیند و نسیم دل انگیز معارف اسلامى به روح و جان آنان بوزد, ره رستگارى پیش بگیرند و براى کشور و ملت و دین, مفید افتند و به کار آیند.
کارها و رفتارهاى میرزا کوچک خان, از همین اوج و قلّه در خور تفسیر و بیانند. ممکن نیست از لجن زار مادیات, به تفسیر این پدیده شگفت پرداخت. کدام تفسیر و نگاه مادى مى تواند پاسخ دهد که: چرا میرزا, کسى را که از سوى وثوق الدوله مأمور شده بود که او را از پاى درآورد, بخشید و آزاد کرد, جز همین نگاه؟
فخرایى مى نویسد:
(نکته اى که روحانى آزادى خواه, مرد دین و سیاست, آقاى حاجى شیخ حسین لنکرانى, به ما یادآورى کردند این است که: وثوق الدوله, پس از مأیوس شدن از مذاکرات تدیّن در جنگل, در مقام نابود کردن میرزا کوچک خان از طریق ترور برآمد و براى اجراى نیّتش, على بیگ سیاه دهنى (تاکستانى) تروریست معروف را با پول و وسایل کافى به جنگل فرستاد, ولى او نتوانست مأموریتش را انجام دهد; زیرا بعد از معرفى شدن به سازمان جنگل, نیتش از حرکات و سکناتى که از خود بروز مى داد, برملا شد و میرزا کوچک خان, که از واقعه استحضار یافت, نامبرده را به حضور طلبیده و بادادن اندرز و نصایح مشفقانه و پدرانه و خرجى راه, به مرکز بازگردانید.)83
هـ. پى ریزى اقتصاد سالم: میرزا کوچک خان, همیشه در پى این بود که زمینه اى فراهم سازد تا مردم از راه هاى سالم, چرخهاى زندگى خود را به گردش درآورند و به دور از هرگونه بهره کشیهاى ظالمانه, تن به پستى دادن, اجبار و اکراه, آزادانه به دسترنج خود دست یابند. به اندازه و ساعتهاى معین کار کنند و به اندازه کافى به استراحت بپردازند و به طور معمول, از تعطیلات و دیگر مزایا بهره برند.
او, مالکیتهاى شرعى و برابر عرف را محترم مى شمرد. امّا مالکیتهاى ظالمانه و غیر شرعى و خلاف عرف معمول را به هیچ روى نمى پذیرفت و بر این نظر بود که باید براى آنها فکرى کرد و کشاورزان را از این باتلاق درد و رنج نجات داد.
او برابر معیارهاى شرعى نمى توانست بپذیرد, کسى در تهران زندگى کند و در منطقه شمال, هزارها جریب زمین داشته باشد و صدها کشاورز و کارگر, از بام تا شام, با دستمزد ناچیز, برده وار روى زمین او کار کنند و از حقوق اولیه انسانى هم محروم باشند,نه مسکن مناسبى داشته باشند و نه براى از کارافتادگى و مریضى او فکرى شده باشد, نه مرخصى و تعطیلى داشته باشند و نه حرمت و احترامى. او, نمى توانست بپذیرد مالکى, بدون هیچ رنج و اندوهى, کرور کرور ثروت را که دسترنج کارگران و کشاورزان بود, از شمال به تهران ببرد و شمال همچنان در فقر و بدبختى دست و پابزند و از آن همه نعمت هیچ بهره اى براى آبادانى خود نبرد.
او, نمى توانست بپذیرد کسى به خاطر وابستگى به دربار و در اختیار داشتن زمین بسیار, مالک الرقاب مردم مسلمان باشد و از روى هوى و هوس حکم براند: این یکى را به زمین بکوبد, آن یکى را آواره و بى خانمان بکند و دیگرى را از هستى بیندازد و با مردمى که زمین از آنِ آنان بوده و به زور گرفته شده و به درباریان و حاشیه نشینان دربار شاهى و نوکران ویژه بیگانگان و خدمتگزاران اورنگ استعمارى, بخشیده شده, بسان بردگان رفتار شود و از طبیعى ترین حق خود محروم شوند.
میرزا کوچک خان, آه از نهادش بر مى آمد, وقتى این نابسامانیها را مى دید و این رنج و درد را با جسم و روح خویش احساس مى کرد. این مرد بزرگ, پیش از آن که کمونیستها به خطّه شمال بیایند و شعارهاى الغاى مالکیت سر دهند و نظام اشتراکى را تبلیغ کنند و با این شعارها جا پایى براى خود بازکنند, ناخرسندى خود را از وضع اسف انگیز ارباب و رعیتى و کارگر و کارفرما, اعلام کرده بود. ولى میرزا به هیچ روى, روش کمونیستها را در سروسامان دادن به وضع ارباب و رعیتى نپذیرفت و آن روش و مرام را در اصلاح وضع نظام ارباب و رعیتى ناکارآمد مى دانست و به همان روشهاى اسلامى عقیده داشت که باید به دور از هیاهو و جنجال و با تدبیر و دوراندیشى و همه سونگرى, بزرگ مالکان و اربابان و کارفرمایان برابر قانون شرعى و عرفى, از این رویه نابخردانه دست بردارند و رعیت و کارگر هم برابر قانون شرعى و عرفى, از این باتلاق درد و رنج به در بیاید و به حقوق طبیعى و شرعى و عرفى خود برسد.
میرزاکوچک خان, از بزرگ مالکانى که خون زارعان را مى مکیدند و به زندگى ننگین و پرنکبت خود ادامه مى دادند, نفرت داشت و آنان را بیگانه پرست و گرفتار رذالتها و پستیهاى اخلاقى مى دانست:
(مالکین و اعیان و ثروت مندان این مملکت, در برابر کوچک ترین مأمور خارجه و واکنشهاى بیگانه, به خاک مى افتند. فساد اخلاق, پستى و سفالت به قدرى زیاد شده که هر کس چند جریب ملک دارد, براى مکیدن خون زارع و برزگر و مردم ضعیف و بیچاره دیگر, بستگى به یکى از اتباع خارجه پیدا نموده و چوب و فلک راه انداخته و اصطبل خود را پناهگاه جنایتکاران قرار داده است. آیا این نحوزندگانى قابل تحمل در خور مردمى است که نام خود را آدم گذاشته اند.)84
از آن طرف, با دهقانان مأنوس بود و دوستى پایدار و مهرورزانه داشت. درد و رنج و بینوایى آنان را درد و رنج و بینوایى خود مى دانست و از عمق درد آنان با خبر بود و براى آنان دل مى سوزاند و هیچ ستمى را بر آنان بر نمى تابید و در اساس براى رهایى این گروه ستمدیده و زحمتکش از چنگ بزرگ مالکان و اربابان درّنده و حیوان صفت بود که پا در رکاب مبارزه گذاشت و آن همه تلخیها و ناگواریها را به جان خرید.
دهقانان هم, این خویها و خصلتهاى میرزا و هدفها و آرمانهاى او و عشق او به آبادانى میهن و سرفرازى و شوکت دین و راحتى و آسایش مردم را خوب مى شناختند و مى دانستند. او را از فرزندان خود بهتر مى شناختند که در دامن خود بزرگش کرده بودند, گیله مرد, باور داشت و اطمینان خاطر, که در سایه این سرو بلند است که مى تواند بیاساید و از دغدغه هاى روزگار به دور ماند و از گزند و نیش مارهاى خوش خط و خال, درامان ماند.
از این روى, میرزا کوچک خان, به هر شهر و روستا, به هر قصبه و ده و به هر دیار و واحه اى که قدم مى گذاشت, مردم عاشقانه دورش حلقه مى زدند, اگر آگاهى مى یافتند که آن دلارا به دیارشان مى آید, به استقبالش مى رفتند, عاشقانه مى بوییدندش و دردها و نیازهاى خود را با او در میان مى گذاشتند و از ستمى که بر آنان از سوى بیگانگان: بالشویکها, کمونیستها, انگلیسیها و از سوى داخلیها, استبدادیان, اربابان و… روا داشته مى شد, شکوه مى کردند و خود را در دامن او مى افکندند و زار مى گریستند.
بله, پیوند او با دهقانان, که در آن روزگار بیش ترین بودند, چنین مقدس, زلال و بى آمیغ بود.
<2>روحانیت, پشتیبان نهضت جنگل
مهم ترین گواه برخاستگاه حوزوى میرزا کوچک خان, یارى و همراهى بسیارى از علماى بزرگ, نامور, آگاه و پرهیزگار ایران و عراق, با او و قیام اوست. زیرا, عالمان, در تصمیم گیریها و آهنگ برکارى, تدبیر مى ورزند و دوراندیشى مى کنند و در رویدادهایى که, به گونه اى, پاى خون, مال و آبروى مسلمانان در میان است, بالاترین حدّ احتیاط و سخت گیرى را دارند و تا اعتماد به دیندارى, پرهیزگارى, دانش, فقاهت, دقت و باریک اندیشى و مقدس بودن هدف و روشنى راه و روش کسى پیدا نکنند, ناممکن است که زمام کارهاى بزرگ را به دست او بسپرند و یا دست کم, از او پشتیبانى کنند و مردم را به یارى او برانگیزانند.
پشتیبانى علماى بزرگ از میرزا کوچک خان, در برهه هاى حساس و در گاه رویارویى وى با استبدادیان و استعمارگران انگلیس و بالشویک, مى تواند نشانگر مقدس بودن راه میرزا و دیندارى و پاى بندى او به اصول اسلامى باشد.
افزون بر علماى هیأت اتحاد اسلام, شهید سید حسن مدرس, علماى بزرگ حوزه نجف و حوزه هاى ایران و خطّه گیلان, میرزا کوچک خان را تأیید و ستوده و او را به ادامه مبارزه برانگیزانده اند:
1. شهید مدرس, در پاسخ به پرسش مؤمنان درباره میرزا کوچک خان و همراهان وى در ماه جمادى الثانى 1338, مى نویسد:
(حقیر از آقاى میرزا کوچک خان و از اشخاصى که صمیمانه و صادقانه با ایشان هم آواز بودند, نیت سوئى نسبت به دیانت و صلاح مملکت نفهمیدم, بلکه جلوگیرى از دخالتِ خارجه و نفوذ سیاست آنها در گیلان, عملیاتى بوده بس مقدس که بر هر مسلمانى, لازم. خداوند همه ایرانیان را توفیق دهد که نیت و عملیات آنها را تعقیب و تقلید نماید. پرواضح است که طرفیت و ضدیت و محاربه با همچه جمعیتى, مساعدت با کفر و معاندت با اسلام است.)85
2. میرزا محمد تقى شیرازى: میرزا کوچک و یارانش, با قرارداد ننگین وثوق الدوله با انگلیس, مشهور به قرارداد 1919, با تمام توان به مخالفت برخاستند. و این حرکت قهرمانانه, خواست همه علماى بزرگ ایران و عراق, بویژه میرزا محمد تقى شیرازى بود.
علماى عراق, با این که در جبهه آن دیار, سخت با بریتانیا درگیر بودند; امّا از آنچه که در ایران مى گذشت, جنایتها, چپاولها و درازدستیهاى دولت استعمارگر بریتانیا و خیانت دولتمردان و همراهى و همگامى آنان با بیگانگان بویژه از قرارداد 1919, آگاهى داشتند و سخت رنج مى کشیدند و همیشه و در همه حال در فکر چاره بودند که چگونه و با چه روشى این لکه ننگ را بزدایند. در نخستین گام, سه تن از علماى عتبات: شیخ شریعت اصفهانى غروى, سید اسماعیل صدر و محمد تقى شیرازى, نامه اى به این شرح براى وثوق الدوله, رئیس الوزراء, عاقد قرارداد, نگاشتند:
(… شما معاهده اى با انگلیس بسته اید که در نظر عاقبت اندیشان, خوف از بین رفتنِ استقلال ایران وجود دارد. این موضوع, باعث شد که ما خادمان شریعت, دچار اضطراب و نگرانى شویم و از جهتى گمان نمى کنیم که عاقبت این کار, بر جناب عالى پوشیده باشد. یا شما ـ العیاذ باللّه ـ راضى به این هستید که در دوره اى که منصب ریاست وزراء را دارا هستید, به استقلال ایران خاتمه داده شود. و از سوى دیگر, مى بینیم که این معاهده, در محو استقلال ایران, تصریح دارد. درگذشته, مردان ایران زمین, محافظت و احتیاط شدیدى در حفظ استقلال بلاد اسلامى داشتند و از هر چیزى که از آن, رائحه از بین رفتن شرف ممالک ایرانى به مشام مى رسید, دورى مى جستند. اگر چنانچه وسیله اى براى از بین بردن آن عواقب اتخاذ کرده اید, لازم است که آن را به اطلاع ما برسانید, تا آسوده خاطر شویم و تمامى مسلمانانى که در اضطراب به سر مى برند, آرام گیرند. و الاّ ما با هر آنچه در توان داریم, متصدى رهایى از این معاهده ننگین مى شویم, تا براى همه عالم مشخص شود که مسلمانان توانایى شکستن طوق عبودیت و بندگى را دارند و ذلّت و خوارى را تحمّل نمى کنند. امیدواریم که شما به بندگى مسلمانان در مقابل اجانب راضى نشوید و به آنچه ما تلاش مى کنیم, همّت بگمارید. والسلام.)86
این هم افقى دید بین میرزا کوچک و علماى بزرگ عتبات علیه انگلستان و قرارداد 1919, سبب شد که مردم, به خوبى و روشنى پیوند بین نهضت جنگل و علما را دریابند. مردم وقتى خشم و انزجار علما را از انگلستان و قرارداد 1919 و مستبدان مى دیدند و شراره هاى این خشم مقدس را در آتشفشان بزرگى که جنگلیها آفریده بودند, جلوه گر مى یافتند, به جایگاه والا و مقدس جنگلیها بیش از پیش پى مى بردند و پا در راه آنان مى گذاردند و از میرزا کوچک خان فرمان مى بردند که او را بازوى توان مند عالمان و اجراکننده دستورهاى دین مى انگاشتند. و عالمان دین, چه آنان که در عتبات بودند و چه آنان که در ایران, تا جایى که مصلحت مى دیدند از تأیید و پشتیبانى میرزا, دریغ نمى ورزیدند.
کائوک (هوشنگ) نماینده اعزامى میرزا کوچک خان و جنگلیها به مسکو, در فرازى از یادداشتهاى سفر خود, که مسیو یقیکیان, آنها را در چند شماره روزنامه ایران کنونى, نقل کرده, مى نویسد:
(رفیق چچرین پرسید: آیا رفیق میرزا کوچک خان, غیر از گیلان, در ایالات دیگر ایران نفوذ دارد. در جواب گفته شد: مشارالیه, نه فقط در کلیه قسمتهاى ایران, بلکه در خارج از ایران هم, مانند بین النهرین و جاهاى دیگر نفوذ دارد. مثلاً رفیق میرزا کوچک خان, از متنفذین مجتهدهاى دین اسلام, آقا میرزا محمد تقى که ساکن شهر مقدس کربلاست, مکتوبى دریافت کرده و حتى پیشنهاد نمود که در موقع لزوم, به وسیله فتوائى, میرزا کوچک را مقدس اعلام و از کلیه مسلمین, همراهى با انقلابیون گیلان را بخواهد.)87
1. سید ابوالقاسم لیمونجویى:
(امام جماعت و شخص متمکنى است. مردى است آزادى خواه و در کسوت روحانیت که برادرش وثوق الممالک عسکرى, در عداد مجاهدین جنگل, مسؤول خدمتگزارى است. امام جمعه لیمونجویى, از توقف طولانى جنگلیها در صفحات گیلان, خسته شده و آرزومند است که نهال انقلاب, با همه خونهاى گرمى که براى آبیاریش ریخته شده است, به ثمر بنشیند و زندگى عادى مردم شهرى و دهات, توأم با آسایش و رفاه و عارى از هیجان و دلهره, آغاز گردد و لهذا, نامه منظومى که مشحون از ترغیب و تشویق و در عین حال, متضمن ملامت و سرزنش است, براى میرزا کوچک خان مى فرستد:
خاک ایران, توتیا شد زیر سم اسب دشمن
تا به کى, اى شیر بنمودى تو اندر بیشه مسکن
خطّه زیدق سرا و گوشه گوراب زرمخ
کوه قاف است این, طلسم جادوان, یا چاه بیژن
مردم از شاه و وزیر و دیگران مأیوس امّا
جمله برآنند کى ملک از تو خواهد گشت گلشن
ملت ایران, به امید تو, و تو توى جنگل
عار ناید چون توئى را روز و شب, آسوده خفتن.)88
4. شیخ محمد اوحدى زنجانى:
(شخص دانشمندى به نام حاج شیخ محمد کاظم غوّاص اوحدى زنجانى, که از شاگردان و یا مریدان حجةالاسلام [ملاّ قربانعلى زنجانى, از رهبران نهضت مشروعه] بوده است, خواهرزاده نایب آقا [از مریدان و علاقه مندان سرسخت آخوند ملاّ قربانعلى که توسط سردار بهادر و یپرم خان ارمنى تحت نام مستبدین دستگیر و از زنجان به تهران گسیل شد و در آن جا اعدام گردید] محسوب مى شد. او, در فتنه یپرم خان, از زنجان متوارى شد و مدتى در کرمانشاه سکونت گزید, سپس به طارم مهاجرت نمود, بعدها به همکارى با نهضت میرزا کوچک خان جنگلى پرداخت.)89
5. شیخ نورالدین خلعت برى:
(پیش از واقعه کودتاى 1299 (آخرین برگى که انگلیسیها به زمین زدند) شیخ نورالدین خلعت برى به نمایندگى از طرف جنگل, مذاکرات مفیدى با امیر مؤید سوادکوهى انجام داده و او را متقاعد کرده بود که به یارى جنگل بشتابد.)90
خلعت برى از مبارزه دست برنداشت و گوشه انزوا برنگیزید و ناامید از خاموش شدن یاران جنگل و رهبر دلاور آن نشد و مبارزه علیه استعمار و نوکر آن, رضا شاه میرپنج را ادامه داد و در برابر زیاده خواهیهاى او ایستاد. رضاشاه, وقتى او و بسیارى از بزرگان و علماى خطّه شمال را براى حکومت پوشالى خود خطرناک دید, به دستور انگلیس براى از بین بردن آنان و خالى کردن سرزمین گیلان از غیورمردان دست به کار شد:
(در سال 1311 شمسى, به دستور انگلیسیها و به فرمان رضاشاه پهلوى, همه دستگیر و زندانى و به قصر قجر تهران اعزام [شدند] و سپس املاک همه مردم شمال, از علما و رجال و کشاورزان غصب و تصرف شد و عده اى از بزرگان مسلمان مشروطیت تنکابن, از علما, مانند شیخ نورالدین و آیة اللّه (حاج مجتهد) مرحوم حاج میرزا یحیى مجتهد تنکابنى, رئیس حوزه علمیه محال ثلاث تنکابن… و عده اى از بازرگانان مالک و کشاورز منطقه تنکابن و کجور و رودسر و علماى آن منطقه همه دستگیر و تبعید گردیدند.
مرحوم شیخ نورالدین مجتهد تنکابنى, بزرگمرد دین و سیاست, رفیق مرحوم مدرس و مرحوم حکیم و فیلسوف و استاد بى نظیر عصر خود, یعنى میرزا محمد طاهر تنکابنى و غیره هم به کاشان تبعید شدند.)91
6. سید جعفر کیکلائى ابوالهدا:
(روحانى آزاده شریف در حوزه رودسر و لنگرود, زمینه تبلیغات وسیعى را به نفع جنگل, آماده ساخته بود.)92
7. شیخ محمد حسن آمن: روحانى شجاع, با ایمان, با تدبیر و دانش و وابسته به هیأت اتحاد اسلام بود. هیأت اتحاد اسلام, براى تواناسازى بنیه جنگل و نیرومند گردانیدن این جبهه علیه استعمار, چاره جوییهایى مى کرد. از جمله آهنگ آن کرد که با امیر مؤید, رئیس مقتدر ایل سواد کوه و سردار جلیل, رئیس ایل گلبادى, دست اتحاد و دوستى بدهد و از آن دو گروه بخواهد که به یارى جنگل در برابر بیگانگان بشتابند. براى این مهم شیخ محمد حسن آمن را به مازندران اعزام کرد که در گزارشى که فرا روى دارید, شرح این مذاکره و تلاشهاى شیخ محمد حسن آمن, به خوبى نمایانده شده است:
(در مازندران به نام (انجمن طبرستان) جمعیتى تشکیل یافته و به وسیله دو نفر از اشخاص مقتدر و متنفذ محل: یکى امیر مؤید و دیگرى سردار جلیل که هر دو رقیب یکدیگر بودند, اداره مى شد. امیر مؤید رئیس ایل سواد کوه و کسى بود که در مشروطیت ایران با سپهسالار تنکابنى تشریک مساعى کرده و بنابراین از اشخاص طرفدار آزادى به شمار مى رفت. سردار جلیل رئیس ایل گلبادى و از متمول ترین اشخاص مازندران محسوب مى گردید. اوضاع سیاسى آن روز این دو نفر را, با آن که مخالف یکدیگر بودند, دور هم جمع و بعداً خواستند قدمهاى وسیع ترى برداشته و با هیأت اتحاد اسلام که در آن وقت دامنه نفوذ خود را تا صحراى ترکمن بسط داده و در استرآباد به فعالیت مشغول بود, ایجاد روابط نمایند. بنابراین, اول به وسیله مکتوب, سپس اعزام یک نفر نماینده به نام مجدالاطباء, که طبیب مخصوص سردار جلیل بود, تقاضاى اتحاد با جنگل را نمودند. هیأت اتحاد اسلام, موقع را مغتنم شمرده و به خیال آن که بتواند در پیشرفت مقاصد ملى از جمعیت انجمن طبرستان استفاده کند, نماینده آنها را پذیرفت و یکى از کارکنان خود, حاجى شیخ محمد حسن (معروف به آمن) را, به سمت نمایندگى به مازندران فرستاد.
نماینده مذکور, در بدو ورود احساس کرد که تشکیل جمعیت نامبرده, روى اصل ساده تأمین نفوذ دو نفر سردار مازندرانى در محل مى باشد و مقصود دیگرى ندارد. بنابراین, دو نفر از روحانیون اعضاء انجمن را (یکى به نام شریف العلماء از طرفداران امیرمؤید و دیگرى آقا سید میرزا از هواخواهان سردار جلیل) که با آنها در نجف سابقه آشنایى داشت, با خود موافق ساخته و خواست جمعیت طبرستان را با موضوع مهم ترى آشنا سازد و شاید تأمین منافع محلى را به منافع مملکتى تبدیل نماید و این در موقعى بود که قشون روس, کم کم ایران را تخلیه و از راه انزلى به روسیه رهسپار مى گردید و انگلیسها نیز دنبال آنها مى خواستند به قفقاز بروند و در قزوین با نمایندگان جنگل ملاقات و تقاضاى راه عبور مى کردند, ولى جنگل موافقت نمى کرد. در چنین موقع, نماینده هیأت اتحاد اسلام به مازندران وارد شده و پس از یکى دو روز توقف و دید و بازدید درخواست کرد که در انجمن حضور یابد. بعد از آن که مقدمات کار تهیه شد و اعضاء همه آمدند و انجمن تشکیل گردید, معلوم شده عدّه آنان 12 نفر و یکى از آنها محمد خان درگاهى رئیس ژاندارمرى مازندران است که در حدود 300 ژاندارم در اختیار داشته و مأمور حفاظت آن حدود است. خلاصه در موقعى که اعضاء همه حاضر بودند, نماینده نامبرده در اطراف سیاست آن روز و عدم اعتناء مرکزنشینان به اوضاع جاریه یا عدم توانائى آنان به سرپرستى و تنظیم امور و بروز هرج ومرج و اغتشاش و قحطى و ناامنى در هر گوشه از مملکت و این که حیات عمومى مورد تهدید است, شرح مبسوطى بیان کرده سپس موضوع تقاضاى انگلیسیها را راجع به راه عبور از گیلان اظهار و اضافه کرد که علت مخالفت جنگل براى آن است که اگر قواى انگلیس از راه ایران به روسیه بروند, روسها همین عمل را بهانه, مجدداً به ایران بر مى گردند و به همین واسطه جنگل پافشارى کرده مى خواهد راه بهانه روسها را مسدود نماید, ولى انگلیسیها به هیچ وجه قانع نشده و با آن که خود را طرفدار قانون جلوه مى دهند, نمى خواهند حفظ قانون بى طرفى ایران را بنمایند و بالاخره عامل عمده بدبختى و خرابى مملکت را مرکز دانسته و گفت: هرگاه مرکز اصلاح نشود امید هرگونه اصلاحات در هر گوشه از مملکت بى فایده و نتیجه اى نخواهد داشت.
پس از خاتمه بیان و تصدیق دو نفر روحانى سابق الذکر, امیر مؤید اظهار کرد اگر لازم است از مازندران کمکى به هیأت اتحاد اسلام بشود, باید لااقل شما یک ماه در این جا توقف کرده و در بین روحانیون به تبلیغ مشغول بشوید, و از طرف بقیه افراد انجمن نیز اظهار عقاید مختلف در این باره به عمل آمد, آخرالامر قرار شد که امیر مؤید با سه پسر خود: سهم الممالک, ایلخانى و سیف الله خان, به معیت 200 نفر تفنگچى و سردار جلیل با 300 نفر سوار و درگاهى با 300 ژاندارم به کمک جنگل اقدام نمایند و براى اثبات بیان و صدق مدعاى خود, قرآنى حاضر کرده و در پشت قرآن سوگندنامه نوشتند. در همین موقع ضیاء الواعظین شیرازى, که از ناطقین معروف در آن اوقات در مازندران بود, از لحاظ آشنائى با نماینده جنگل, به عضویت جمعیت وارد انجمن شده و هر روز در مساجد و مجامع عمومى با نطقهاى مهیّج خود اهالى را تهییج مى کرد, تا آن که نماینده جنگل پس از حصول اطمینان, شرحى به هیأت اتحاد اسلام نوشته و از اوضاع جاریه اظهار رضایت نمود و ضمناً درخواست کرد که کوچک خان را با 500 نفر مأمور نمایند تا به مازندران آمده و با متحدین جدید به طرف تهران رهسپار شوند.
چند روزى از ارسال نامه نماینده نگذشته بود که در گاهى, مشارالیه را خواسته و تلگراف وثوق الدوله رئیس الوزراى مملکت را به وى نشان داد. وثوق الدوله تلگراف کرده بود: نماینده جنگل را فورى دستگیر و روانه تهران نمایید. وقتى تلگراف خوانده شد نماینده اهمیتى بدان نداده موضوع اتحاد و نوشتن پشت قرآن و سوگند یاد کردن را به میان آورد, ولى در گاهى, به عذر آن که مأمور است و اگر تسامح کند او را نیز دستگیر خواهند کرد و همچنین از نظر صلاح اندیشى و از نظر آن که اوضاع به هم نخورد و موقعیت مناسب ترى براى اجراى مقصود پیش آید, گفت: بهتر است شما بروید و من راپرت خواهم داد: نماینده آمده و چند روزى توقف, مجدداً حرکت کرده و رفته است و البته رفتن از طریق تهران با لباس مبدل مطمئن تر به نظر مى رسد; زیرا از راه تنکابن با بودن ساعدالدوله, پسر سپهسالار تنکابنى, که به تازگى داماد وثوق الدوله شده, ممکن است شما را دستگیر نمایند.
سرداران متحد نیز, بعد از این پیش آمد, قواى جنگل و دولت را به معرض سنجش درآورده و چون کفه قواى دولتى را سنگین تر دیدند, هر یک به عنوانى خود را کنار کشیدند. خلاصه نماینده اتحاد اسلام تنها ماند و بعد از آن که گمان مى کرد از عملیات خود نتیجه گرفته و عنقریب دوش به دوش متحدین جدید به سمت مرکز رهسپار خواهد شد, ناچار گشت به تنهایى به طرف تهران برود. همین که وارد تهران شد, دستگیر و به امر وثوق الدوله محبوس گردید و به این وسیله عملیاتى که در مازندران شده بود عقیم ماند.)93
شیخ محمد حسن, در راه مبارزه با ستم ثابت قدم ماند و شجاعانه در برابر ایادى ستم مى ایستاد و خشم انقلابى خود را شجاعانه ابراز مى داشت.
فخرائى مى نویسد:
(در فرماندارى رشت, هنگامى که حضار جلسه, از طرف فرماندارى وقت (میرزا سلیمان خان میکده) به حاجى مخبرالسلطنه هدایت معرفى مى شوند [وقتى نوبت به حاج شیخ محمد حسن آمن رسید, و معرفى شد و زمان آن رسید که دست ارادت به مخبرالسلطنه بدهد, گفت:] من به کسى که پنجه اش به خون خیابانى آلوده است, دست ارادت نمى دهم!)94
8. روحانیان ماسوله:
(تسلط جنگلیها به ماسوله, نتیجه کمکهاى با ارزش شیخ الاسلام و امام جمعه و حاجى روح الله و آقا نصرت ماسوله اى بود.)95
9. علماى مازندران: شمارى از علماى مازندران, از جمله: میرزا على ساروى, محمد رضا تجدد, فرزند شیخ العراقین, شیخ احمد مازندرانى و… با نگاشتن و نشر دادن آگهى نامه اى, مردم را به پشتیبانى از میرزا کوچک خان و نهضت جنگل فراخواندند و سرپیچى از این فراخوان, محاربه با امام زمان (عج) قلمداد کردند:
(در این روزهاى گرانبها که به واسطه جنگ عمومى براى ملت ایران یک فرصت تاریخى به دست آمده ودر جلب وسائل حیاتى و تجدید دوره مجد قدیم و مدافعه از حیثیت و ناموس اسلام, باید خود را مهیا ساخت. و در این موقع که خداوند عزوجل براى ما پیروان شریعت غراء احمدى, علیه الصلوة والسلام, دشمنان این دین حنیف را معناً خوار و ذلیل داشته, نباید به غفلت و توانى[سستى و کوتاهى] گذرانید.
اى مسلمانان! یک مشت از خود گذشته, که زندگانى خود را در راه استخلاص اسلام و استقلال ایران فدا نموده, نظر به حکم مطاع حضرات آیات اللّه عظام عراق عرب, که مرکز روحانیت اسلامى است, از ابتداى زمان محاربه عمومیه که امر به جهاد و دفاع فرمودند, خود را حاضر براى اجراى آن احکام مقدسه ساخته و از گوشه جنگل گیلان علم اتحاد اسلامى را بلند و سلسله زنجیر عبودیت را از هم گسیخته, انواع سختیهاى فوق العاده را تحمل و در راه احیاء مراسم دین مقدس اسلام و استقلال مملکت ایران جانبازى نمودند و همه روزه بر شوکت و ازدیاد و قوت معنوى مسلمین افزودند. و چون دولت انگریز قواى پراکنده شده روسى را که در زیر علم حیله و تدلیس خود جمع آورى کرده به طرف رشت و گیلان گسیل و به برادران جنگل هجوم آورده, مى خواهند این آخرین وسیله حیاتى اسلام را از صفحه ایران بردارند, به عموم اهالى مازندران و به تمام ایلات و عشایر و خوانین صفحات شمالى و کلیه اشخاصى که قادر بر دفاع و مشارکت با جمعیت محترمه اتحاد اسلام جنگل مى باشد, نظر به قرب جوار و تقدیم الاقرب فالاقرب, حکم خداى عزوجل را اعلام مى دارم که (انفروا خفافاً و ثقالاً وجاهدوا باموالکم وانفسکم فى سبیل الله.) امروزه دفاع از تهاجم قواى انگلیس بر جنگل واجب و لازم و تخلف و تعلل از دفاع حرام و در حکم محاربه با امام عصر, عجل اللّه فرجه. [است.]
برخیزید اى ملت مازندران! اى گویندگان لااله الا اللّه و معتصمین به حبل ولاء ائمه اطهار که دین اسلام در خطر و از شما یارى مى طلبد و به صداى عالمگیر فریاد مى زند:
(هل من ناصر ینصرنى.) برخیزید و دین مقدس را یارى کنید که به سعادت دنیا و آخرت نائل گردید. (فضّل اللّه المجاهدین بأموالهم و انفسهم على القاعدین درجةً وکلاً و عداللّه الحسنى وفضّل الله المجاهدین على القاعدین اجراً عظیماً.)96
10. ضیاء الواعظین شیرازى:
(از ناطقین معروف, در آن اوقات در مازندران بود… هر روز در مساجد و مجامع عمومى, با نطقهاى مهیّج خود اهالى را [به یارى جنگلیها] تهییج مى کرد.)97
از آنچه درباره والاییهاى میرزا کوچک خان, آرمانها و هدفهاى مقدس وى آوردیم, و آنچه را مجال نیافتیم عرضه بداریم, روشن مى شود, میرزا تربیت یافته مکتب امام صادق(ع) است. مکتبى که حوزه هاى علمیه, همیشه و همه گاه, عهده دار روشن نگه داشتن مشعل تاریکى زداى آن بوده و تلاش ورزیده اند هر کومه اى را با آن از تاریکى به در آورند و هر سینه آماده اى را با آن شعله ور سازند و از سردى و خمودى و تاریکى, به گرمى, شادابى و سرزندگى و روشنایى دگر کنند و دنیایى پر از زیباییها بنیان نهند. میرزا کوچک از زیباییهاى دنیایى بود که براساس مکتب امام صادق(ع) ساخته شده بود.
پى نوشتها:
1. سردار جنگل, ابراهیم فخرائى/36, جاویدان, تهران.
2. چهار سیاستمدار ملّى و متقى و نام آور ایران, میرابوطالب رضوى نژاد/179, گوتمبرگ.
3. نهضت روحانیون ایران, على دوانى, ج2/85, پیام آزادى.
4. سردار جنگل/156, 345; نهضت جنگل, اسناد محرمانه و گزارشها, فتح اللّه کشاورز/20, 21, 31, سازمان اسناد ملى ایران.
5. نهضت جنگل, خاطرات افسر گارد جنگل, نایب صادق خان کوچک پور/94, کیلکان.
6. گنجینه استاد, فصلنامه تحقیقى, تاریخى, شماره مسلسل43, سال11, دفتر 3/91, سازمان اسناد ملى ایران.
7. تاریخ انقلاب مشروطیت ایران, مهدى ملک زاده, ج5/1052, علمى.
8. نهضت جنگل, خاطرات افسر گارد جنگل, نایب صادق خان کوچک پور/6, 7.
9. شرح حال رجال ایران, بامداد, ج5/182, زوّار; حیدرخان عمواغلى, اسماعیل رائین/53.
10. فصلنامه میراث جاویدان, شماره 29/86, سازمان اوقاف و امور خیریه.
11. همان; چهل سال تاریخ ایران, المآثر والآثار, ج1/235, اساطیر.
12. مدرس, قهرمان آزادى, حسین مکى, ج1/11, بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
13. گلشن جلوه, مجموعه مقالات, به اهتمام غلامرضا گلى زواره/172, قیام.
14. میراث جاویدان, شماره 29/102.
15. المآثر والآثار, ج1/193, 203, 216, 246.
16. میراث جاویدان, شماره 13/60.
17. سردار جنگل/ 36.
18. همان.
19. شرح زندگى من, عبداللّه مستوفى, ج3/365, زوّار.
20. سردار جنگل/36.
21. شرح زندگى من, ج3 /360 ـ 361.
22. تاریخ انقلاب مشروطیت ایران, ملک زاده, ج5/1053.
23. شرح زندگى من, ج3/361.
24.تاریخ بیدارى ایرانیان, ناظم الاسلام کرمانى, ج1/444, 448, نوین.
25. همان/192.
26. تاریخ انقلاب جنگل, محمد على گیلک/9, کیلگان.
27. میراث ماندگار, مجموعه مصاحبه هاى سال اول کیهان فرهنگى, مصاحبه با ابراهیم فخرائى, ج1/148, کیهان.
28. تاریخ جنبشها و تکاپوهاى فراماسونرى در کشورهاى اسلامى, عبدالهادى حائرى/54, آستان قدس.
29. فراموشخانه و فراماسونرى در ایران, اسماعیل رائین, ج1/40, 253, امیرکبیر.
30. حیات یحیى, یحیى دولت آبادى, ج4/151 ـ 155.
31. سردار جنگل/258.
32. شرح حال رجال ایران, بامداد, ج3/325, 326.
33. شرح زندگى من, ج3/213, 670.
34. سردار جنگل/549.
35. لغت نامه دهخدا, ج10/15707, دانشگاه تهران.
36. تاریخ انقلاب جنگل/69.
37. رهبران مشروطه, صفائى/ 351 ـ 352.
38. تاریخ انقلاب جنگل/310.
39. بازگشت به خویشتن, دکتر على شریعتى, مجموعه آثار, ج47/4, حسینیه ارشاد.
40. در خدمت و خیانت روشنفکران, جلال آل احمد391/, رامین.
41. تاریخ انقلاب جنگل/35, 238.
42. همان/ 32, 242.
43. در خدمت و خیانت روشنفکران/395.
44. حیدرخان عمواغلى383/.
45. تاریخ انقلاب جنگل35/.
46. همان.
47. قیام جنگل, یادداشتهاى میرزا اسماعیل جنگلى, با مقدمه اسماعیل رائین/ 238, جاویدان.
48. همان/ 101.
49. قیام جنگل, یادداشتهاى میرزا اسماعیل جنگلى, با مقدمه اسماعیل رائین249/.
50. دکتر حشمت و اندیشه اتحاد اسلام در جنبش جنگل, سید محمد تقى میرابوالقاسم52/, نشر ندا.
51. قیام جنگل123/. جمله اکرم الضیف… آیه نیست, حدیث نبوى است.
52. تاریخ انقلاب جنگل56/.
53. همان280/.
54. سردار جنگل142/.
55. نهضت جنگل, خاطرات افسر گارد جنگل, نایب صادق خان کوچک پور/17, 45.
56. چهارسیاستمدار ملى و متقى و نام آور ایران, میرابوطالب رضوى نژاد179/.
57. تاریخ انقلاب جنگل289/.
58. برگهاى جنگل, نامه هاى رشت و اسناد نهضت جنگل, ایرج افشار65/, نشر فرزان.
59. تاریخ انقلاب جنگل354/.
60. میراث ماندگار, مجموعه مصاحبه هاى سال اول کیهان فرهنگى, ج168/1.
61. تاریخ انقلاب جنگل/ 56.
62. نهضت جنگل, خاطرات افسر گارد جنگل, نایب صادق خان کوچک پور/55/.
63. سردار جنگل/ 101, قیام جنگل/ 18.
64. تاریخ انقلاب مشروطیت ایران, ج876/4.
65. حیدر عمواغلى/ 342.
66. نهضت جنگل, خاطرات افسر گارد48/.
67. شهداء الفضیله, علامه امینى/378, دارالشهاب; خاطرات و مبارزات حجةالاسلام فلسفى108/, مرکز اسناد انقلاب اسلامى.
68. حیات یحیى, ج291/4.
69. تاریخ انقلاب جنگل184/.
70. سردار جنگل/151/.
71. قیام جنگل99/.
72. تاریخ انقلاب جنگل354/.
73. گنجینه اسناد فصلنامه تحقیقات تاریخى80/.
74. تاریخ انقلاب جنگل 327/.
75. تدوین الاقاویل فى مشیخة اردبیل, منوچهر صدوقى سها/251, 258, 259,کنگره بزرگداشت محقق اردبیلى.
76. قیام جنگل125/.
77. همان84/.
78. همان36/.
79. نهضت جنگل, خاطرات افسر گارد جنگل13/.
80. مردى از جنگل, احمد احرار57/, نوین.
81. همان54/.
82. قیام جنگل26/.
83. سردار جنگل498/.
84. تاریخ انقلاب جنگل31/.
85. قیام جنگل48/.
86. میرزا تقى شیرازى, چاپ شده در سرى کتابهاى دیدار با ابرار, شماره 47, محمد اصغرى نژاد78/, سازمان تبلیغات اسلامى.
87. تاریخ انقلاب جنگل, به روایت شاهدان عینى, محمد على گیلک373/.
88. سردار جنگل328/.
89. خط سوم در نهضت مشروطیت, ابوالفضل شکورى440/.
90. سردار جنگل501/.
91. علما و رژیم رضا شاه441/, حمید بصیرت منش, نشر عروج.
92. سردار جنگل501/.
93. تاریخ انقلاب جنگل99/, 100, 101.
94. سردار جنگل292/.
95. همان500/.
96. تاریخ معاصر ایران, کتاب پنجم314/, 315, مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگى.
97. تاریخ انقلاب جنگل100/.