سخنى پیرامون مباحثه

پس ازانتشار مجله[ حوزه] نامه هاى متعددى به دستمان رسید از جمله عزیزانى پیشنهاد کرده بودند که در خصوص[ کیفیت مباحثه] مطالبى در مجله حوزه گنجانده شود.از آنجا که مباحثه یکى از بهترین وسایل براى[ آموزش بهتر] همراه با تحقیق مى باشد واز سالهاى بسیار دور در حوزه هاى علمیه این روش معمول بوده و هم اکنون نیاز فوق در حوزه ها بویژه براى طلابى که با تلاش خستگى ناپذیر در کسب معارف و مقامات علمى هستند به وضوح مشاهده مى شود مجله[ حوزه] تصمیم به درج مقاله اى در این خصوص گرفت .امیداست مورد توجه واستفاده عملى همه قرار گیرد و در صورت وجود نظرات تکمیلى براى ماارسال دارند].
[حوزه]
اهمیت مباحثه
همانطورى که اشاره شد مباحثه یکى از ویژگیهاى نظام آموزشى حوزه هاى علمیه مى باشد. دراین سنت نیکوى علمى که شاید یکى از بهترین و موثرترین شیوه فهم عمیق و فراگیرى سریع علوم و معارف است براساس روش قرآنى:[مجادله باحسن] 1 مى باشد واز سلف صالح و علماى ربانى به ماارث رسیده است .
البته این روش در کلمات ائمه معصومین[ ع] به عنوان نظرگیرى و جمع بندى آراء وانتخاب بهترین مطرح شده است که به یکى از آن کلمات از امیرمومنان على[ ع] اشاره مى شود:
[واضمم آراءالرجال واختراقربهاالى اصواب ابعدها عن الارتیاب
- همه نظریات را در کنار یکدیگر قرار داده و نزدیک ترین آنها به حق راانتخاب و دورترین آنها را رها کن] .
در کتاب[ آداب المتعلین] که یکى از بهترین کتابها در زمینه[ روش آموزش] و مربوط به سالهاى (911 965) و مولف آن خواجه نصیر طوسى مى باشد به مسئله مباحثه اشاره مى کند و مى فرماید:
[ولابد لطالب العلم من المطارحه والمناظره ... وقیل مطارحه ساعه خیر من تکرار شهر 3
- براى یک دانشجو طرح مسائل و مناظره یکى از ضروریات مى باشد:و گفته شده : یک ساعت مباحثه بهتراز تکرار یک ماه درس مى باشد].
در گذشته چنین معمول بوده که فقط در دروس رسمى حوزه مانندادبیات فقه اصول ... مباحثه انجام گیرد اما باید توجه داشته باشیم که این شیوه را نباید در یک یا چند رشته منحصر کنیم و ضرورت دارد که آنرا در تمام علوم اسلامى همچون تفسیر تاریخ اقتصاد سیاست و دیگر مباحث لازم و حیاتى در حلقه هاى چند نفرى طلاب مباحثه کنیم . در آنصورت است که اثرات علمى آن در حوزه ها نمود بیشترى خواهد داشت و حوزه هاى علمیه از کارائى بالائى برخوردار خواهد بود.
ویژگیهاى مباحثه
در مباحثه مطالب آموخته شده تکرار و[ ملکه نفس] مى شود ابهامات و اشکالات روشن
واندازه فهم درس مشخص مى شود.
مباحثه راه تحقیق را براى محقق و دانشجو هموار و برخورد آراء واندیشه ها را براى او تجربه مى کند بلند نظرى و تحمل عقاید دیگران را به او مى آموزد.
مباحثه تکرار درس استاد است اما نه به شکل ناقص و سطحى بلکه بصورتى جامع و محققانه زیرا همه افراد مباحثه کننده قبل از مباحثه به یادداشتهاى درس استاد و نیز به گفتاراساتید و کتابهاى مربوط به آن مراجعه مى کنند واز آن نظریات کمک مى گیرند تا نقاط مبهم و مشکل درس را بگونه اى برطرف نمایند. و در واقع مباحثه [ اعلام طرح درسى جدید] توسط شاگرد مى باشد ازاینرو محصل تمام نقاطابهام را برطرف مى کند تا همانند استاد مطالب را بازگو نماید
به همین دلیل اگر گوشه اى از مطالب در مباحثه روشن نگردید باید قبل از شروع درس جدید ازاستاد پرسید و نقاط مبهم و داراى اشکال را روشن نمود.البته باید توجه داشته باشیم که بهترین شیوه فراگیرى و آموزش علوم طرح سئوال در محورهاى اساسى درس و یافتن پاسخ مناسب است . در مباحثه نیز بایداز این شیوه صحیح و موثر کمک گرفته شود.
از ویژگیهاى دیگر مباحثه اینست که ضمن فهم کامل مطالب سئوالات جدیدابتکار و بصورت خودجوش طرح مى شود. جوشش سئوالات جدید و فرورفتن در عمق مطالب علمى و یافتن طرح هاى نواز محاسن مباحثه و لازم است که همیشه مورد توجه قرار گیرد زیراافرادنسبت به تحقیق در مطالب و طرح سئوالات جامع و پرسش آن از محضراستاد 6 و یافتن بهترین پاسخ تعهد دارند و در مباحثه آینده باید جوابگوى هم مباحثه اى باشند.
درمباحثه انسان بخوبى مى یابد که تا چه میزان برمطالب تسلط یافته و آیا بفهم و درک کامل موضوعات رسیده است یانه ؟.از جمله خصوصیات جالب مباحثه آنست که هر کس خود راامتحان مى کند میزان فهم خود را ارزیابى مى کند که این سنجش و آزمایش وسیله اى براى تلاش بیشتر 7 و در نتیجه رشد سریعتر مى باشد. .
عوامل ارتقاء کیفیت مباحثه :
نمونه نیکوى مباحثه بستگى به عللى دارد که برخى به عنوان عامل اصلى و بعضى تکمیلى آن باید مورد توجه قرار گیرد تا موجب ارتقاء کیفیت مباحثه و در نتیجه رشد صحیح و سریع علمى شود.
عوامل موثر درایجاد مباحثه عبارتنداز:
1 فراگیرى و مطالعه درس
میزان و کیفیت مطالعه درس در مباحثه آن بسیار موثراست .اولین مرحله براى درس پیش مطالعه است . پیش مطالعه درس استاد دست کم در مدت نیم ساعت کمک بسیار موثرى در فهم نقاط مشکل و مبهم درس کرده و آنرا بصورت سئوالات در ذهن مطرح مى کند.این مطالعه اگر تنهااز روى متن درس باشد زمینه مساعدى را در ذهن انسان براى جذب کامل مطالب و محتواى درس استاد فراهم مى کند.
دومین مرحله مطالعه مربوط به مباحثه همان درس مى باشد. دراین مرحله حداقل باید یادداشت هاى درس (جزوه درس ) و حواشى آن مرور شود و همچنین با برنامه ریزى و تقسیم کار به کمک مطالعات خارجى درس بر معلومات افراد مباحثه کننده و حجم مطالب علمى افزوده شود تاافراد با دست پر حاضر شوند.این امر یکى از عوامل مهم مباحثه صحیح است که بایستى مورد توجه قرار گیرد.
2انتخاب هم مباحثه
درانتخاب هم مباحثه باید دقت بسیار به عمل آورده و تنها جنبه درسى آن مورد توجه نباشد بلکه تقوى اخلاق تعهد و شخصیت طرف مقابل را باید کاملا بررسى کرد و با بصیرت و آگاهى فردى را برگزید که موجب رشد و کمال انسان در همه ابعاد گردد. در آداب المتعلمین چنین آمده است : بر دانش پژوه است که از مناظره باانساهاى کژاندیش بپرهیزد چه اخلاق و روحیات تماس با چنین افرادى در روحیات انسان موثراست .
3 رعایت مراحل مباحثه
در مطالعه سعى شود که مراحل زیر بدقت مورد توجه قرار گیرد:
الف :ابتداء متن درس با رعایت دقیق ادبى واعراب گذارى بگونه اى قرائت گردد که شنونده خلاصه مطالب واصول کلى آن را بخوبى دریابد.
مطالب درس ازخارج گفته شود:
توضیح مطالب خارج از متن کتاب باید بشکلى باشد که مطالب بصورت محور بندى و دسته بندى شده در قالب سئوال و جواب بین افراد طرح شود. شیوه ورود و خروج در بحث بطوریکه از محل مناسبى شروع شده باشد و همه زوایاى آن را در بر بگیرد کمک موثرى در فهم دقیق مطالب مى نماید.افزون بر آن تکرار فرازهاى مهم درس بوسیله جمع مباحثه کننده در یادگیرى مطالب ما را یارى مى کند.
ج : سومین مرحله مباحثه تطبیق متن کتاب با آنچه از خارج متن گفته شده مى باشد و در صورتى که کتاب به عربى نوشته شده ترجمه واژه به واژه آن (تحت اللفظى ) با رعایت تمام نکات مورد توجه مولف لازم است .
4 حاضر شدن بموقع در مباحثه
عدم رعایت این امر مهم موجب مسائلى مى شود که در مجموع کیفیت مباحثه را کاهش مى دهد.
بى توجهى باصول و ضوابط مباحثه بى نظمى و سستى در تشکیل منظم مباحثه موجب کاهش تدریجى روحیه تلاش و شوق وانگیزه درسى مى شود چنانکه امام على[ ع] مى فرماید:اوصیکما... بتقوى الله و نظم امر کم 10 و بر عکس حاضر شدن به موقع و تشویق کردن یکدیگر بنظم و مطالعه قبلى در روحیه افراد وارتقاء کیفیت مباحثه بسیار موثراست . 11
علل تکمیلى
در کنار علل اساسى فوق عوامل دیگرى به عنوان تکمیل کننده هدف ما نقش دارنداهم این عوامل عبارتنداز:
لازم است مباحثه با درس استاد پیش برود زیرا با مرور زمان زوایا و نکات دقیق فراموش مى شود و در نتیجه تمام مطالب در خاطره نمانده تا در جلسه مباحثه درح گردد و دراطراف آن بحث شود از طرف دیگر چون درس بعدى استاد مکمل و براساس درس قبلى اوست . مباحثه بایداز نظر موضوع هم آهنگ با درس باشد واز نظر زمانى باید پیش از شروع درس جدیدانجام پذیرد همچنین لازم است گفته شود: نباید مباحثه همزمان بااقامه نماز جماعت باشد که این عمل توهین به فریضه نماز و برخلاف آرمان مقدس ماست .
2 پرهیزاز مزاح 12 ولجبازى 13 و نپذیرفتن حرف دیگران اگر چه حق با شما باشد. دراین خصوص روایات متعددى 14 وارد شده است . زیرا مراء قلب را میرانده و حقایق را مجهول مى گذارد. سعى شود که مطالب درس استاد روشن شود نه اینکه نظراشتباه یک طرف اثبات شود. 15 نباید گذاشت خودخواهى و خودمحورى بر فضاى مباحثه حاکم شود. و در صورت وجود چنین صفتى افراد مباحثه کننده همدیگر راارشاد وازاین صفت زشت برحذر دارند.
اگر هم مباحثه اى پس ازارشاد و تذکر باز هم به اشتباهات خود ادامه داد باید مباحثه را ترک کرد.
3 در مباحثه همگى باید ضعف ها واشکالات یکدیگر را - نه با تندى و خشم - بلکه با مهربانى
و بصورت دوستانه تذکر داده و حل کنند. 16
اگراحساس مى شود که دوست هم مباحثه اى ما بدلائلى ازادامه مباحثه ناراضى است باید حتى المقدور سعى در حل مشکلات و ضعف ها کرد. درصورت وجود علت قابل قبول بهتراست آن فرد با کنار رفتن خود دوستش را در تصمیم گیرى آزاد بگذارد. نباید بانگیزه استفاده از دوست سطح بالاتر موجب ناراحتى روحى او فراهم شود بلکه با پیدا کردن کسى که هم سطح ما باشد مشکلات طرفین را حل نمائیم .
4اداره کننده مباحثه نباید مسائل دوراز ذهن و بى ارتباط یا کم ارتباط با مطلب مورد مباحثه را مطرح کند. و نیز باید پاسخ به اشکالات پس از طرح تمام مباحث و روشن شدن اصل اشکال و سئوال باشد. عدم رعایت این اصل موجب مى شود که دوستان مباحثه گر سئوال و ضرورت و حتى جواب آن را درک نکنند.
زمینه هاى ارتقاء کیفیت مباحثه
[مباحثه] اگر در بستر زمینه هاى مساعد قرار گیرد بسیار موثر و ثمر بخش مى تواند واقع شود. مهمترین زمینه هاى مساعد کننده عبارتنداز:
1- مباحثه را باید با حمدو توکل بر خداى حکیم و علیم و درود بر ائمه معصومین[ ع] آغاز و با دعاى خیر براى علماى ربانى و سلف پیشین بپایان رساند.
2انتخاب مکان مباحثه :مکان مباحث اولا باید در جاى بى سروصدا و آرام باشد تا تمرکز حواس و آرامش روحى مناسب تضمین گردد و ثانیا نباید دراماکن عمومى که محل رفت و آمد مردم است انتخاب شود.
برپائى مباحثه دراماکن پر سر و صدا موجب خستگى سریع و در نتیجه موجب عدم پیشرفت آموزش مى شود از طرف دیگر ممکن است مباحثه در اماکن عمومى خطر گمراهى وسوءاستفاده دیگران را بدنبال داشته باشد مثلا شنونده اى قول نادر و ضعیف را به عنوان یک مسئله شرعى بیاموزد. اضافه بر آن مباحثه درانظار عموم ممکن است ناخودآگاه موجب پیدایش خصلت هاى زشت از قبیل 16 ریا و عجب گردد.
3اداره مطلوب و منظم حلقه مباحثه از جهت زمان حضور و غیاب افراد و تقدم و تاخر در شروع .
4- پرهیز از طرح مسائل حاشیه اى و متفرقه 17 .
5- مباحثه هائى که در آن مسائل متفرقه و بى ارتباط با درس مطرح مى شود نه تنها موجب تلف شدن وقت ذیقیمت افراد مى گردد بلکه موجب کندى پیشرفت علمى نیز میشود.البته طرح مطالب و ظرایفى که درارتباط مستقیم با درس بوده و موجب نشاط روحى افراد شود خالى از لطف نیست . 18 چنانکه در آداب المتعلمین به این نکته اشاره شده است[ : ان الدرس والتکرار لابدان یکون بقوه و نشاط].
6- شرکت در درس استاد باید بنحوى باشد که تمام مطلب درس جذب شود. جذب کامل درس استاد قسمت مهمى از یادگیرى انسان را تشکیل مى دهد. لازمه این مسئله این است که فرد بانشاط و با روح در کلاس آماده شده و هرگونه کسلى و خواب آلودگى را با منظم کردن برنامه خود کنار بگذارد.
7- گردش اداره مباحثه :اگرافراد متوجه شدند که برخى ازافراد براى مباحثه کار مطالعاتى لازم انجام نمى دهند باید با سئوالات مهم و پرسش نکات درس آنها را به مطالعه قبلى وا دارند. گردش مباحثه موجب کسب تجربه یکسان افراد در کشف شیوه هاى مهم و فهمیدن مطالب مى شود این امر بنوبه خود زمینه مساعدى را براى مباحثه قوى و مطلوب آماده مى کند.
در شرایط کنونى افراداز شیوه هاى مختلفى براى گردش مباحثه استفاده مى کنند. برخى با ورق زدن کتاب و برخى نوبتى و نامنظم و برخى منظم .ابداع این شیوه ها معلول کم کارى احتمالى یکى ازافراد هم مباحثه است ولى گردش منظم و متوالى مباحثه ضمن تامین اهداف مورد نظر زمینه هاى مساعدى را براى بالا رفتن کیفیت مباحثه ایجاد مى کند.
8- بصیرت به انگیزه هاى حضور در حوزه درس 19 : آگاهى از علل تحصیل و توجه داشتن دانشجو به انگیزه هاى علمى و تکرار آن مى تواند مشوق اراد در نظم و تلاش و دورى از تنبلى و کسالت 20 باشد.
9- تذکر به اهمیت دادن فرصت ها و وقت هاى گران قیمت 21 واستفاده از حداکثرازاوقات گرانقدر مباحثه .
10- گر چه در مباحثه ممکن است تا به تعداد شش نفر بیانجامد اما بهتر آن است که تعدادافراداز سه نفر تجاوز نکند.
11- سعى شود که بحث ها بر روى اعصاب انسان فشار وارد نیاورد. بردبارى در برخوردهاى علمى لازمه رشد و شکوفائى آن است . چرا که علم ابزار قتاله اى بیش نیست چنانکه على[ ع] مى فرماید: نیکوئى آنست که علمت را فزونى دهى و بردبارى را بزرگ شمارى . 22
شما که امروز دراین حوزه ها تحصیل مى کنید و مى خواهید فردا رهبرى و هدایت جامعه را به عهده گیرید چنان فکر نکنید تنها وظیفه شما یاد گرفتن مشتى اصطلاحات مى باشد وظیفه هاى دیگرى نیز دارید.
چه بسااموریکه براى عامه مردم مباح است براى شما جایز نیست و ممکن است حرام باشد.
فقیه باید جنگجو هم باشد فقیه باید سیاسى باشد ولى فقیه هم باشد.
درداینجااست که اگر مردم از شما عملى که بر خلاف انتظاراست مشاهده کننداز دین منحرف مى شوند.از روحانیت بر مى گردند نه از فرد.
پاورقى ها
1. سوره مومنون .46.
2. مستدرک نهج البلاغه .152.
3. آداب المتعلمین (در کتاب جامع المقدمات ).192.
4. دراین قسمت مناسب است که کلامى رااز حضرت امام خمینى[ مدظله] به این مناسبت نقل کنیم که مى فرمایند:
[حسب ابعادى که انسان دارد علما هم بایدابعاد مختلفه داشته باشند همانطورى که دراسلام ابعاد مختلفه هست حوزه ها هم ابعاد مختلفه داشته باشند... همین طورى که فقه را تعلیم و تعلم مى کنند سایر موارداسلام و سایرابعاداسلام را هم باید تحصیل کنند باید تدریس کنند]
5.امام على[ ع] مى فرماید: علیکم بالدرایات لابالروایات یعنى بر شمااست که مطالب را بخوبى دریابید نه آنکه فقط نقل نمایید.الحیاه ج 1.35.
6.التملق مذموم الا فى طلب العلم . جامع المقدمات - طاهر خوشنویس - آداب المتعلین .196.
7.الامام الصادق[ ع] لو علم الناس ما فى العلم لطلبوه و لوبفک المهج و خوض اللجج .الحیاه ج 1.40.
8.ایاک والمناظره مع غیر مستقیم الطبع فان الطبعه مسرقه و الاخلاق متعذبه والمجاوره موثره . جامع المقدمات - طاهر خوشنویس . آداب المتعلمین .192.
[ .9لابد لطالب العلم من المواظبه على الدرس والتکرار] جامع المقدمات - طاهر خوشنویس - آداب المتعلمین .189
10.الحیاه ج 1.312.
11.التوانى اضاعه . غرر/12/1 من اضاع التوانى ضیع الحقوق 5.302. من التوانى یتولدالکسل 6.17.
12. دع المزاح فانه لقاح الضغینه 4.18 لک شى ء بذر و بذرالعداوه المزاح 5.24.
13.اللجاج بذرالشرار غرر 1.98. للجاج منارالحروب . غرر جلد 7 (فهرست موضوعى ) 356 روایات لجاج .
14. ماضل قوم الااوتقواالجدل . میزان الحکمه ج 2.21.
15.ان المناظره والمذاکره انما یکون لاستخراج الصواب . آداب المتعلمین .192 جامع المقدمات - طاهر خوشنویس .
16. قال رسول الله[ ص] ان المرائى ینادى یوم القیمه یا فاجر یا غادر یامرائى ضل عملک و بطل اجرک اذهب فخذاجرک ممن کنت تعمل له . آداب تعلیم و تعلم دراسلام دکتر حجتى .448.
الامام على(ع) واعلم ان الاعجاب ضدالصواب و آفه الالباب نهج البلاغه فیض الاسلام .31.
17.الامام الصادق ( ع ) عن آبائه . عن امیرالمومنین : جمیع الخیر کله فى ثلاث خصال النظر السکوت والکلام فکل نظر لیس فیه اعتبار فهو سهو. وکل سکوت لیس فیه فکره فهو غفله و کل کلام لیس فیه ذکر فهو لغو. خصال چاپ انتشارات اسلامى ص 98.
18.الامام على(ع) الفرصه تمر مرالحساب فانتهزوا فرص الخیر. الحیاه . ج 1.318.
19.الامام الصادق (ع):الناس اثنان : عالم و متعلم و سائرالناس همج والهمج فى النار.الحیاه 1.40
20.الامام على(ع) یا همام المومن ... بعید کسله نشاطه - الحیاه ج 1.308.
21.الامام على ( ع )الاان الایام ثلاثه یوم مضى لاترجوه و یوم بقى لاتدرى منه و یوم یاتى لاتامنه لا فالامس موعظه والیوم عنیمه و غدا لاتدرى من اهله ...الیوم امین مود...الحیاه ج 1.321.
22.الامام على( ع ) :...ولکن الخیران یکثر علمک وان یعظم جلمک . نهج البلاغه فیض الاسلام .91.