تقریب فقهی
آرشیو
چکیده
متن
وحدت جوامع و مذاهب اسلامی در طول تاریخ مورد توجه وعنایت رهبران و اندیشمندان مذهبی و سیاسی اسلام بوده است و هر یک ازایشان در این عرصه سرنوشت ساز تلاش بسیار کرده اند و این مهم را ازاولویت های حیاتی جهان اسلام پنداشته اند.
در آغاز غیبت کبرا، فقیه نامی شیعه شیخ طوسی ، کتاب ارزشمند>خلاف < را به رشته تحریر آورد و بدین ترتیب ، زمینه های فقه تطبیقی و فقه مقارن ، میان مذاهب اربعه ، وجود خارجی گرفت .پس از آن دانشمندان بزرگی چون علامه حلی ، با نگارش کتاب >تذکره <، راه شیخ طوسی را پی گرفتند. در قرون بعدی نیز مصلحان و اندیشمندانی چون سید جمال الدین اسدآبادی ، شیخ محمد حسین کاشف الغطاء، شیخ محمد عبده و... پا به صحنه اجتماعی و سیاسی گذاشتند و ندای اتحادمسلمانان را سر دادند. در این عصر نیز، آیت الله سید عبد الحسین شرف الدین در لبنان ، آیت الله بروجردی و شیخ محمد تقی قمی در ایران وشیخ محمود شلتوت و شیخ محمد مدنی در مصر ادامه دهنده این راه بودند.
در ادامه فعالیت های این بزرگان ، مرکزی به نام >دار التقریب بین المذاهب الاسلامیه < در مصر و قاهره تأسیس شد;کتب و مقالات بسیاری در این زمینه به چاپ رسید و جلسات و کنفرانس هایی بدین منظور برگزار گردید که ارزش و اهمیت آنها بر کسی پوشیده نیست . برای نخستین بار رهبران مذاهب و فرق مختلف ، کنار هم و برای هم نشستندو دانشگاه الازهر مصر نیز برای همه مذاهب به طور مشترک ، کرسی تدریس تشکیل داد.
ضرورت تقریب فقهی
در قاموس امام موسی صدر همه این تلاش ها، گام های مثبت ، مقدس و لازم در جهت وحدت میان مسلمانان به شمار می رفت ; اما هرگز گام آخر کافی نبود. وی در روش خود به >وحدت فقهی < اعتقاد داشت ومی گفت : >فقه تطبیقی (فعالیت های تقریبی گذشتگان )، همان بذرمبارکی است که روش وحدت فقهی بدان بستگی دارد و وحدت احکام شریعت به آن کامل می شود<.(2) به اعتقاد او تلاش های بزرگان درگذشته ، زمینه را به خوبی برای این موضوع حیاتی آماده ساخته و ماامروز در چند قدمی وحدت فقهی هستیم . امام موسی صدر گفت و گو،کنار هم نشستن رهبران مذهبی ، و تألیف کتب و انتشار مقاله درباره وحدت اسلامی را تنها راه چاره نمی دانست و معتقد بود که تک تک امت اسلامی در سرتاسر جهان باید به مثابه مشتی محکم و فشرده ، در کنارهم باشند که این تنها با وحدت فقهی امکان پذیر است .
روشن است که منظور امام موسی صدر از وحدت فقهی ، این نیست که اصلا اختلاف فتوا در میان فقها و اندیشمندان اسلامی وجود نداشته باشد و همه یک جور فکر کنند و یک مبنا و معیار داشته باشند که این هرگز معقول نیست ، بلکه او با استناد به حدیث شریف نبوی ، اختلاف امت را در مرحله تئوری و نظری رحمت قلمداد می کند و اعتقاد دارد،اختلاف به این معنا، به سیر تکاملی فقه می افزاید، به پویایی آن کمک می کند و مایه حرکت مجتهد و شکوفایی اجتهاد می گردد. بنابراین ،اختلاف بینش ها تا زمانی که در مرحله نظریه ای علمی قرار دارد، مایه خیر، برکت ، رشد و پویایی است ; اما وقتی این نظریه ها می خواهد، به فتواو حکم قابل عمل در جامعه تبدیل شود و در صورت شعائر دینی بروزکند، اگر به طور واحد، هماهنگ و یکپارچه نباشد، ناخواسته منشأ چنددستگی ، تفرقه ، اختلاف ، بدبینی و سوء ظن خواهد شد که لازم است ازآن پرهیز شود.
او در نقش یک فقیه و کارشناس مسائل اسلامی و کسی که دو دهه درکوران مسائل سیاسی و اجتماعی خاورمیانه ، جهان اسلام و غرب حضورمستمر داشت و با شخصیت های مهم سیاسی و مذهبی این دو قطب ، درارتباط بود و با تاریخ آنها به خوبی آشنا بود، نقاط ضعف و قوت جهان اسلام و مسلمانان را کاملا درک می کرد. وی از اینکه می دید، هر سال درمناسک حج با همه عظمت و فرصت های طلایی اش ، تنها به دلیل اختلافات جزئی فقهی ، نیروهای بالقوه و بالفعل اسلام به آسانی به هدرمی رود، به شدت رنج می برد. او به وحدت افق شرعی در کشورهای اسلامی می اندیشید، تا تلخی اختلاف رؤیت هلال ماه شوال را به شیرینی رؤیت واحد و افق واحد تبدیل کند و از این فرصت طلایی ، درجهت رشد، بالندگی ، عزت و سربلندی مسلمانان بهره جوید.
امام موسی صدر در پی آن بود که حتی نماز جماعت ها، اذان ها، اعیاد ووفیات در کشورهای اسلامی به شکل واحد و در وقت و روز واحد برگزارشود; چرا که این وضع برای دشمنان اسلام ، به خصوص استکبار جهانی ،از بمب های اتمی و هسته ای نیز قدرتمندتر بود و جهان اسلام ومسلمانان را در برابر توطئه های آنان و رخدادهای ناگوار، برای همیشه بیمه می کرد.
او نخستین بار این موضوع را در 27 رجب سال 1389 ه .ق برابر با عیدسعید مبعث ، طی نامه ای خطاب به شیخ حسن خالد(مفتی اهل تسنن لبنان ) مطرح کرد.(3) سپس در ماه ذی الحجه همان سال ، وقتی درکنفرانس سالانه >مجمع بحوث اسلامی < در قاهره حاضر شد، طی سخنانی مفصل ، در حضور شخصیت های برجسته جهان اسلام ، به تشریح موضع خود درباره وحدت فقهی پرداخت و طرح مدونی را در این جهت به اجلاس ارائه داد(4) که مورد استقبال حاضران قرار گرفت وموجب گردید که وی به عضویت دائم این مجمع در آید.
وی طی مصاحبه ای با مجله >المصور< چاپ قاهره ، در پاسخ به پرسشی درباره وحدت ، باز هم بر وحدت فقهی تأکید کرد و گفت : >این موضوع بعد از دستیابی به وحدت فقهی امکان پذیر است و تنها با گفت وگو و مذاکره صوری رهبران مذاهب به دست نمی آید، چون مذاهب درعمق جان پیروانش شکل گرفته است . من به این مجمع که از علمای بزرگ جهان اسلام تشکیل یافته ، در تحقق این هدف مهم (وحدت فقهی ) امید دارم . قاهره هم که در جهان اسلام از موقعیت مناسبی برخوردار است ، می تواند در تحقق این هدف ، نقش مؤثری داشته باشد<.(5)
امام صدر از هر فرصتی بهره می گرفت و این موضوع را با رجال مذهبی و سیاسی جهان اسلام در میان می گذاشت . وی سال بعد، در روز19 4/ / 1971م ، پس از شرکت در ششمین اجلاس مجمع بحوث الاسلامی در قاهره و در دیدار با نیروهای مستقر در کانال سوئز، ضمن تأکید بر اهمیت جهاد بر ضد اسرائیل غاصب ، برای چندمین بار، بروحدت فقهی تحت عنوان >وحدت شعائر دینی < تأکید کرد.(6)
در سال 1973م (1352ش ) نیز که در کنفرانس سالانه >شناخت اندیشه اسلامی < در الجزایر حضور داشت ، طی مصاحبه ای با مجله المجاهد، به تشریح این موضوع سرنوشت ساز پرداخت .(7)
امکان وحدت فقهی
امام صدر به خوبی می دانست که موضوع فقه ، افعال مکلفان است وخود فقه نیز تئوری زندگی انسان مسلمان از گهواره تا گور. بنابراین ،وحدت حقیقی در صورتی عینیت می یابد که در محور فقه بروز و ظهورداشته باشد، در غیر این صورت وحدت ، صوری و ناپایدار خواهد شد. او به این وحدت ایمان راسخ داشت و آن را قابل عمل و اجرا می دانست .ایشان وقتی در پنجمین کنفرانس مجمع بحوث اسلامی ، طرح مدونی رادر این خصوص به حاضران ارائه کرد، بی هیچ استبعادی مورد استقبال اندیشمندان و فقهای شیعه و سنی جهان اسلامی قرار گرفت . امام موسی صدر چند سال پیش از آن ، در نامه خود خطاب به شیخ حسن خالد در این باره می نویسد:
>مثلا می توان این پیشنهاد را بررسی کرد که در رؤیت هلال ، به طریق نوین علمی و تعیین زاویه دید هلال در افق تکیه و روز عید را با دقت علمی مشخص کنیم تا همه مسلمانان در یک روز عید داشته باشند و دربسیاری دشواری ها صرفه جویی شود و از لحاظ تعطیل و دید و بازدید،دشواری های ناشی از تعدد روزهای عید را نداشته باشیم ، نیز می توان شکلی از اذان را که برای همگان مورد قبول باشد، بررسی کرد<.(8)
وحدت فقهی در نگاه امام موسی صدر، گوهر گرانبهایی بود که هرگز درتلاش برای تحقق آن در جوامع اسلامی شک نکرد. او در زمان مرجعیت استادش آیت الله بروجردی ، از نزدیک شاهد نور افشانی این گوهر وعینیت یافتن بخش کوچکی از این مهم شده بود; از این رو خود و امت اسلامی را در چند قدمی وحدت فقهی می دید. فقیه بزرگ آیت الله بروجردی که نسبت به مسئله وحدت فقهی نظر مثبت داشت ، در یک اقدام جدی ، حدود چهار صد فتوای فقهی و احکام مربوط به مناسک حج را به نقل از امام صادق (ع ) که از طریق اهل تسنن ، کتب صحاح سته وغیر آن نقل شده و مورد قبول علمای شیعه بود، برای پادشاه عربستان می فرستد تا این کنگره عظیم جهانی طبق روایات و مبانی مشترک ومورد قبول فریقین ، به صورت هماهنگ برگزار شود و از این تجلی گاه توحیدی ، بیشترین بهره برداری به نفع جهان اسلام و مسلمانان انجام پذیرد.(9)
این فتاوا و احکام که طی نامه ای ارسال شده بود، در آن ایام مورداستقبال محافل علمی و شخصیت های مذهبی جهان اسلام قرار گرفت و متن کامل آن در مجله >رساله الاسلام < ارگان دار التقریب بین المذاهب الاسلامیه و روزنامه ها و مجلات عربستان انتشار یافت .(10)
در نظر امام موسی صدر شرط اساسی عینیت یافتن وحدت فقهی ، درمرحله نخست به همت همه جانبه اندیشمندان و رهبران جهان اسلام نیاز دارد. اگر رهبران مذاهب اسلامی ، به ضرورت این مسئله ایمان داشته باشند و در این راه تلاش کنند، امت اسلام به زودی از ثمرات سرنوشت ساز آن بهره مند خواهند شد. به همین دلیل او در بخش پایانی نامه خود به شیخ حسن خالد، همه صاحبان وجدان های بیدار و نیات خیر را در راه احیای این ارزش گرانبهای اسلامی ، به همکاری و یاری می طلبد.
همگرایی فقهی ، نیاز واقعی امروز
امام موسی صدر در سالهای پایانی دهه چهل و آغازین دهه پنجاه ، بروحدت فقهی تأکید داشت ; زمانی که در دنیا سیستم دو قطبی غرب وشرق ، به سرکردگی امریکا و شوروی حاکم بود و هنوز بسیاری حساسیت های دشوار امروزی رخ ننمایانده بود; اما امروز که با سقوطاتحاد جماهیر شوروی ، جهان به سوی تک قطبی شدن پیش می رود واستکبار غرب به سرکردگی امریکا، همه ملت ها و دولت ها را به تبعیت ازخود فرا می خواند و از سوی دیگر در اثر پیشرفت تکنولوژی ، ارتباطات ماهواره ای و رایانه ای ، جهان به صورت دهکده ای کوچک در آمده است که دنیای اسلام در یکی از محله های آن قرار گرفته است ، ضرورت وحدت فقهی در میان مسلمانان و مذاهب اسلامی بیش از پیش نمایان می شود.
اکنون که استکبار جهانی و صهیونیست بین المللی با قلدری تمام درپی غارت منافع کشورهای اسلامی بر آمده و خزائن مادی و معنوی مسلمانان را با شیوه های شیطانی به تاراج می برند، بر رهبران واندیشمندان مذهبی و سیاسی امت اسلامی است که از عناصر و عوامل تعدد و تفرقه پرهیز کنند و برای نشر فرهنگ وحدت فقهی تدبیر اساسی بیندیشند و در راستای حراست از حریم اسلام و حرمت مسلمانان چاره اندیشی کنند. امروز به هیچ وجه معقول نیست ، که از خانه ما و کوچه پس کوچه های این محله کوچک ، صداهای تفرقه انگیز و گوناگون برخیزد وهر کس برای خویش جداگانه یا هر فرد و گروهی با سلیقه و برداشت خاص خود به احکام اسلام عمل کند. امروز جهان اسلام در مقابل شرک ،کفر و نفاق بین المللی و در راستای احیای دوباره تمدن بزرگ اسلامی ، به اتحاد و همبستگی حقیقی نیازمند است که این مهم تنها با وحدت فقهی ممکن است .
جای بسی خوش بختی است که در میان فقهای عظام و محققان واندیشمندان حوزه علمیه قم ، زمینه مناسبی برای تحقق این مهم به وجود آمده است . علاوه بر اقدام عملی مرحوم آیت الله بروجردی که پیش تر بدان اشاره شد، دو فقیه نو اندیش دیگر، مرحوم آیت الله سیدمهدی روحانی و مرحوم آیت الله میرزا علی احمدی میانجی در اقدامی ابتکاری و مشترک ، به تحقیق در این وادی سرنوشت ساز پرداختند و اثرماندگار و کار آمدی تحت عنوان >احادیث اهل البیت عن طرق اهل السنه < را از خود به یادگار گذاشتند و در واقع زمینه را برای کارهای اساسی تر، پیرامون >وحدت فقهی < توسط اندیشمندان و فقهای نسل حاضر و آینده مهیا ساختند. روشن است که بهترین تجلیل ازتلاش های علمی شخصیت های فوق ادامه ، رشد و شکوفا کردن راه پرفراز و نشیب آنان است .
پی نوشت ها:
.1 این مقاله ، در شماره 186 همین نشریه چاپ شده بود، اما به واسطه نیاز زمانی به نشر مجدد آن اقدام شد.
.2 بخشی از نامه وی به شیخ حسن خالد.
.3 ر، ک : مجله سروش ، ش 161، سال چهارم ، ص 34 و امام موسی صدر، سروش وحدت ، ص 96.
.4 امام موسی صدر، سروش وحدت ، ص 106.
.5 متن کامل این مصاحبه روز 7 3/ 1970/م در روزنامه >الأنوار< لبنان به چاپ رسید.
.6 ر، ک : روزنامه المحرر، بیروت ، 20 / 3 / 1971م .
.7 ر، ک : روزنامه المجاهد، ش 678، 13 رجب 1393ق و 1973 م .
.8 امام موسی صدر، امید محرومان ، ص 277.
.9 مجله حوزه ، ش 44 ـ 43، ص 83.
.10 زندگانی آیت الله بروجردی ، محمد واعظ زاده خراسانی ، ص 377.
در آغاز غیبت کبرا، فقیه نامی شیعه شیخ طوسی ، کتاب ارزشمند>خلاف < را به رشته تحریر آورد و بدین ترتیب ، زمینه های فقه تطبیقی و فقه مقارن ، میان مذاهب اربعه ، وجود خارجی گرفت .پس از آن دانشمندان بزرگی چون علامه حلی ، با نگارش کتاب >تذکره <، راه شیخ طوسی را پی گرفتند. در قرون بعدی نیز مصلحان و اندیشمندانی چون سید جمال الدین اسدآبادی ، شیخ محمد حسین کاشف الغطاء، شیخ محمد عبده و... پا به صحنه اجتماعی و سیاسی گذاشتند و ندای اتحادمسلمانان را سر دادند. در این عصر نیز، آیت الله سید عبد الحسین شرف الدین در لبنان ، آیت الله بروجردی و شیخ محمد تقی قمی در ایران وشیخ محمود شلتوت و شیخ محمد مدنی در مصر ادامه دهنده این راه بودند.
در ادامه فعالیت های این بزرگان ، مرکزی به نام >دار التقریب بین المذاهب الاسلامیه < در مصر و قاهره تأسیس شد;کتب و مقالات بسیاری در این زمینه به چاپ رسید و جلسات و کنفرانس هایی بدین منظور برگزار گردید که ارزش و اهمیت آنها بر کسی پوشیده نیست . برای نخستین بار رهبران مذاهب و فرق مختلف ، کنار هم و برای هم نشستندو دانشگاه الازهر مصر نیز برای همه مذاهب به طور مشترک ، کرسی تدریس تشکیل داد.
ضرورت تقریب فقهی
در قاموس امام موسی صدر همه این تلاش ها، گام های مثبت ، مقدس و لازم در جهت وحدت میان مسلمانان به شمار می رفت ; اما هرگز گام آخر کافی نبود. وی در روش خود به >وحدت فقهی < اعتقاد داشت ومی گفت : >فقه تطبیقی (فعالیت های تقریبی گذشتگان )، همان بذرمبارکی است که روش وحدت فقهی بدان بستگی دارد و وحدت احکام شریعت به آن کامل می شود<.(2) به اعتقاد او تلاش های بزرگان درگذشته ، زمینه را به خوبی برای این موضوع حیاتی آماده ساخته و ماامروز در چند قدمی وحدت فقهی هستیم . امام موسی صدر گفت و گو،کنار هم نشستن رهبران مذهبی ، و تألیف کتب و انتشار مقاله درباره وحدت اسلامی را تنها راه چاره نمی دانست و معتقد بود که تک تک امت اسلامی در سرتاسر جهان باید به مثابه مشتی محکم و فشرده ، در کنارهم باشند که این تنها با وحدت فقهی امکان پذیر است .
روشن است که منظور امام موسی صدر از وحدت فقهی ، این نیست که اصلا اختلاف فتوا در میان فقها و اندیشمندان اسلامی وجود نداشته باشد و همه یک جور فکر کنند و یک مبنا و معیار داشته باشند که این هرگز معقول نیست ، بلکه او با استناد به حدیث شریف نبوی ، اختلاف امت را در مرحله تئوری و نظری رحمت قلمداد می کند و اعتقاد دارد،اختلاف به این معنا، به سیر تکاملی فقه می افزاید، به پویایی آن کمک می کند و مایه حرکت مجتهد و شکوفایی اجتهاد می گردد. بنابراین ،اختلاف بینش ها تا زمانی که در مرحله نظریه ای علمی قرار دارد، مایه خیر، برکت ، رشد و پویایی است ; اما وقتی این نظریه ها می خواهد، به فتواو حکم قابل عمل در جامعه تبدیل شود و در صورت شعائر دینی بروزکند، اگر به طور واحد، هماهنگ و یکپارچه نباشد، ناخواسته منشأ چنددستگی ، تفرقه ، اختلاف ، بدبینی و سوء ظن خواهد شد که لازم است ازآن پرهیز شود.
او در نقش یک فقیه و کارشناس مسائل اسلامی و کسی که دو دهه درکوران مسائل سیاسی و اجتماعی خاورمیانه ، جهان اسلام و غرب حضورمستمر داشت و با شخصیت های مهم سیاسی و مذهبی این دو قطب ، درارتباط بود و با تاریخ آنها به خوبی آشنا بود، نقاط ضعف و قوت جهان اسلام و مسلمانان را کاملا درک می کرد. وی از اینکه می دید، هر سال درمناسک حج با همه عظمت و فرصت های طلایی اش ، تنها به دلیل اختلافات جزئی فقهی ، نیروهای بالقوه و بالفعل اسلام به آسانی به هدرمی رود، به شدت رنج می برد. او به وحدت افق شرعی در کشورهای اسلامی می اندیشید، تا تلخی اختلاف رؤیت هلال ماه شوال را به شیرینی رؤیت واحد و افق واحد تبدیل کند و از این فرصت طلایی ، درجهت رشد، بالندگی ، عزت و سربلندی مسلمانان بهره جوید.
امام موسی صدر در پی آن بود که حتی نماز جماعت ها، اذان ها، اعیاد ووفیات در کشورهای اسلامی به شکل واحد و در وقت و روز واحد برگزارشود; چرا که این وضع برای دشمنان اسلام ، به خصوص استکبار جهانی ،از بمب های اتمی و هسته ای نیز قدرتمندتر بود و جهان اسلام ومسلمانان را در برابر توطئه های آنان و رخدادهای ناگوار، برای همیشه بیمه می کرد.
او نخستین بار این موضوع را در 27 رجب سال 1389 ه .ق برابر با عیدسعید مبعث ، طی نامه ای خطاب به شیخ حسن خالد(مفتی اهل تسنن لبنان ) مطرح کرد.(3) سپس در ماه ذی الحجه همان سال ، وقتی درکنفرانس سالانه >مجمع بحوث اسلامی < در قاهره حاضر شد، طی سخنانی مفصل ، در حضور شخصیت های برجسته جهان اسلام ، به تشریح موضع خود درباره وحدت فقهی پرداخت و طرح مدونی را در این جهت به اجلاس ارائه داد(4) که مورد استقبال حاضران قرار گرفت وموجب گردید که وی به عضویت دائم این مجمع در آید.
وی طی مصاحبه ای با مجله >المصور< چاپ قاهره ، در پاسخ به پرسشی درباره وحدت ، باز هم بر وحدت فقهی تأکید کرد و گفت : >این موضوع بعد از دستیابی به وحدت فقهی امکان پذیر است و تنها با گفت وگو و مذاکره صوری رهبران مذاهب به دست نمی آید، چون مذاهب درعمق جان پیروانش شکل گرفته است . من به این مجمع که از علمای بزرگ جهان اسلام تشکیل یافته ، در تحقق این هدف مهم (وحدت فقهی ) امید دارم . قاهره هم که در جهان اسلام از موقعیت مناسبی برخوردار است ، می تواند در تحقق این هدف ، نقش مؤثری داشته باشد<.(5)
امام صدر از هر فرصتی بهره می گرفت و این موضوع را با رجال مذهبی و سیاسی جهان اسلام در میان می گذاشت . وی سال بعد، در روز19 4/ / 1971م ، پس از شرکت در ششمین اجلاس مجمع بحوث الاسلامی در قاهره و در دیدار با نیروهای مستقر در کانال سوئز، ضمن تأکید بر اهمیت جهاد بر ضد اسرائیل غاصب ، برای چندمین بار، بروحدت فقهی تحت عنوان >وحدت شعائر دینی < تأکید کرد.(6)
در سال 1973م (1352ش ) نیز که در کنفرانس سالانه >شناخت اندیشه اسلامی < در الجزایر حضور داشت ، طی مصاحبه ای با مجله المجاهد، به تشریح این موضوع سرنوشت ساز پرداخت .(7)
امکان وحدت فقهی
امام صدر به خوبی می دانست که موضوع فقه ، افعال مکلفان است وخود فقه نیز تئوری زندگی انسان مسلمان از گهواره تا گور. بنابراین ،وحدت حقیقی در صورتی عینیت می یابد که در محور فقه بروز و ظهورداشته باشد، در غیر این صورت وحدت ، صوری و ناپایدار خواهد شد. او به این وحدت ایمان راسخ داشت و آن را قابل عمل و اجرا می دانست .ایشان وقتی در پنجمین کنفرانس مجمع بحوث اسلامی ، طرح مدونی رادر این خصوص به حاضران ارائه کرد، بی هیچ استبعادی مورد استقبال اندیشمندان و فقهای شیعه و سنی جهان اسلامی قرار گرفت . امام موسی صدر چند سال پیش از آن ، در نامه خود خطاب به شیخ حسن خالد در این باره می نویسد:
>مثلا می توان این پیشنهاد را بررسی کرد که در رؤیت هلال ، به طریق نوین علمی و تعیین زاویه دید هلال در افق تکیه و روز عید را با دقت علمی مشخص کنیم تا همه مسلمانان در یک روز عید داشته باشند و دربسیاری دشواری ها صرفه جویی شود و از لحاظ تعطیل و دید و بازدید،دشواری های ناشی از تعدد روزهای عید را نداشته باشیم ، نیز می توان شکلی از اذان را که برای همگان مورد قبول باشد، بررسی کرد<.(8)
وحدت فقهی در نگاه امام موسی صدر، گوهر گرانبهایی بود که هرگز درتلاش برای تحقق آن در جوامع اسلامی شک نکرد. او در زمان مرجعیت استادش آیت الله بروجردی ، از نزدیک شاهد نور افشانی این گوهر وعینیت یافتن بخش کوچکی از این مهم شده بود; از این رو خود و امت اسلامی را در چند قدمی وحدت فقهی می دید. فقیه بزرگ آیت الله بروجردی که نسبت به مسئله وحدت فقهی نظر مثبت داشت ، در یک اقدام جدی ، حدود چهار صد فتوای فقهی و احکام مربوط به مناسک حج را به نقل از امام صادق (ع ) که از طریق اهل تسنن ، کتب صحاح سته وغیر آن نقل شده و مورد قبول علمای شیعه بود، برای پادشاه عربستان می فرستد تا این کنگره عظیم جهانی طبق روایات و مبانی مشترک ومورد قبول فریقین ، به صورت هماهنگ برگزار شود و از این تجلی گاه توحیدی ، بیشترین بهره برداری به نفع جهان اسلام و مسلمانان انجام پذیرد.(9)
این فتاوا و احکام که طی نامه ای ارسال شده بود، در آن ایام مورداستقبال محافل علمی و شخصیت های مذهبی جهان اسلام قرار گرفت و متن کامل آن در مجله >رساله الاسلام < ارگان دار التقریب بین المذاهب الاسلامیه و روزنامه ها و مجلات عربستان انتشار یافت .(10)
در نظر امام موسی صدر شرط اساسی عینیت یافتن وحدت فقهی ، درمرحله نخست به همت همه جانبه اندیشمندان و رهبران جهان اسلام نیاز دارد. اگر رهبران مذاهب اسلامی ، به ضرورت این مسئله ایمان داشته باشند و در این راه تلاش کنند، امت اسلام به زودی از ثمرات سرنوشت ساز آن بهره مند خواهند شد. به همین دلیل او در بخش پایانی نامه خود به شیخ حسن خالد، همه صاحبان وجدان های بیدار و نیات خیر را در راه احیای این ارزش گرانبهای اسلامی ، به همکاری و یاری می طلبد.
همگرایی فقهی ، نیاز واقعی امروز
امام موسی صدر در سالهای پایانی دهه چهل و آغازین دهه پنجاه ، بروحدت فقهی تأکید داشت ; زمانی که در دنیا سیستم دو قطبی غرب وشرق ، به سرکردگی امریکا و شوروی حاکم بود و هنوز بسیاری حساسیت های دشوار امروزی رخ ننمایانده بود; اما امروز که با سقوطاتحاد جماهیر شوروی ، جهان به سوی تک قطبی شدن پیش می رود واستکبار غرب به سرکردگی امریکا، همه ملت ها و دولت ها را به تبعیت ازخود فرا می خواند و از سوی دیگر در اثر پیشرفت تکنولوژی ، ارتباطات ماهواره ای و رایانه ای ، جهان به صورت دهکده ای کوچک در آمده است که دنیای اسلام در یکی از محله های آن قرار گرفته است ، ضرورت وحدت فقهی در میان مسلمانان و مذاهب اسلامی بیش از پیش نمایان می شود.
اکنون که استکبار جهانی و صهیونیست بین المللی با قلدری تمام درپی غارت منافع کشورهای اسلامی بر آمده و خزائن مادی و معنوی مسلمانان را با شیوه های شیطانی به تاراج می برند، بر رهبران واندیشمندان مذهبی و سیاسی امت اسلامی است که از عناصر و عوامل تعدد و تفرقه پرهیز کنند و برای نشر فرهنگ وحدت فقهی تدبیر اساسی بیندیشند و در راستای حراست از حریم اسلام و حرمت مسلمانان چاره اندیشی کنند. امروز به هیچ وجه معقول نیست ، که از خانه ما و کوچه پس کوچه های این محله کوچک ، صداهای تفرقه انگیز و گوناگون برخیزد وهر کس برای خویش جداگانه یا هر فرد و گروهی با سلیقه و برداشت خاص خود به احکام اسلام عمل کند. امروز جهان اسلام در مقابل شرک ،کفر و نفاق بین المللی و در راستای احیای دوباره تمدن بزرگ اسلامی ، به اتحاد و همبستگی حقیقی نیازمند است که این مهم تنها با وحدت فقهی ممکن است .
جای بسی خوش بختی است که در میان فقهای عظام و محققان واندیشمندان حوزه علمیه قم ، زمینه مناسبی برای تحقق این مهم به وجود آمده است . علاوه بر اقدام عملی مرحوم آیت الله بروجردی که پیش تر بدان اشاره شد، دو فقیه نو اندیش دیگر، مرحوم آیت الله سیدمهدی روحانی و مرحوم آیت الله میرزا علی احمدی میانجی در اقدامی ابتکاری و مشترک ، به تحقیق در این وادی سرنوشت ساز پرداختند و اثرماندگار و کار آمدی تحت عنوان >احادیث اهل البیت عن طرق اهل السنه < را از خود به یادگار گذاشتند و در واقع زمینه را برای کارهای اساسی تر، پیرامون >وحدت فقهی < توسط اندیشمندان و فقهای نسل حاضر و آینده مهیا ساختند. روشن است که بهترین تجلیل ازتلاش های علمی شخصیت های فوق ادامه ، رشد و شکوفا کردن راه پرفراز و نشیب آنان است .
پی نوشت ها:
.1 این مقاله ، در شماره 186 همین نشریه چاپ شده بود، اما به واسطه نیاز زمانی به نشر مجدد آن اقدام شد.
.2 بخشی از نامه وی به شیخ حسن خالد.
.3 ر، ک : مجله سروش ، ش 161، سال چهارم ، ص 34 و امام موسی صدر، سروش وحدت ، ص 96.
.4 امام موسی صدر، سروش وحدت ، ص 106.
.5 متن کامل این مصاحبه روز 7 3/ 1970/م در روزنامه >الأنوار< لبنان به چاپ رسید.
.6 ر، ک : روزنامه المحرر، بیروت ، 20 / 3 / 1971م .
.7 ر، ک : روزنامه المجاهد، ش 678، 13 رجب 1393ق و 1973 م .
.8 امام موسی صدر، امید محرومان ، ص 277.
.9 مجله حوزه ، ش 44 ـ 43، ص 83.
.10 زندگانی آیت الله بروجردی ، محمد واعظ زاده خراسانی ، ص 377.
تبلیغات
