بررسی اسناد زیارت ناحیه مقدسه

زیارت ناحیه مقدسه، یکی از زیارات مشهور امام حسین(ع) است. این زیارت در روز عاشورا و غیر آن خوانده می شود و به اصطلاح، از زیارات مطلقه است. این زیارات، آموزه هایی از عشق، معرفت، سوز، حماسه و توسل زائر به شمار می رود که در عین مرثیه بودنش مسؤلیت آفرین و حرکت ساز است. این زیارت، از امام زمان(ع) صادر شده است و صحنه کربلا و حادثه بزرگ عاشورا را به زیباترین وجه در مقابل چشمان اشکبار و قلب داغدار شخص زائر مجسم می نماید و او را در متن واقعه عاشورا قرار می دهد. و آنگاه که سراسر وجود انسان را سرشار از عشق و معرفت کرد، جانش را با تولّی و تبری مأنوس می سازد و سلام بر حسین و یارانش، و بیزاری از یزید و یزیدیان تاریخ را ورد قلب و زبانش می نماید.
این زیارت با سلام بر پیامبران الهی و اولیای دین، ائمه اطهار(ع) آغاز می شود سپس، با سلام بر امام حسین(ع) و یاران با وفایش ادامه می یابد. پس از آن، به شرح کامل اوصاف و کردار امام حسین(ع) پیش از قیام، زمینه های قیام حضرت، شرح شهادت و مصایب آن حضرت، و عزادار شدن تمام عالم و موجودات زمینی و آسمانی می پردازد. در پایان، با توسل به ساحت قدس ائمه اطهار و دعا در پیشگاه خداوند متعال، پایان می پذیرد.
مصادر زیارت ناحیه مقدسه
این زیارت مسلما از سوی امام معصوم(ع) صادر گردیده، و در کتب متقدمان و علمای شیعه از زمانهای دور تاکنون، ثبت و ضبط شده است. نخستین کسی که از این زیارت در کتاب خویش نام برده، شیخ مفید (م.413ق.) است که آن را در کتاب مزار خویش جزء اعمال روز عاشورا ثبت کرده است. اکنون، این کتاب در دست نیست؛ ولی علامه مجلسی می نویسد:
قال الشیخ المفید ـ قدس الله روحه ـ فی کتاب المزار ماهذا الفظه: زیارة أخری فی یوم عاشورا بروایة اخری، إذا أردت زیارته بها فی هذا الیوم فقف علیه (ع) و قل: السلام علی صفوة اللّه ...1 پس از مفید، شاگردش سیدمرتضی علم الهدی (م.436 ق.)، از آن در کتاب مصباح الزائر خویش ـ یا المصباح2 یاد کرد. این کتاب هم، اکنون موجود نیست و تنها نشانه ای که از آن در دست داریم، عبارات سیدبن طاووس در مصباح الزائر است، که می نویسد:
زیارة ثانیة بألفاظ شافیة یزاربها الحسین ـ صلوات اللّه علیه ـ زاربها المرتضی علم الهدی ـ رضوان الله علیه ـ قال: فإذا أردت الخروج فقل: أللّهمّ إلیک توجهت.... ثم تدخل القبة الشریفة و تقف علی القبر الشریف و قل: السلام علی آدم صفوة الله...3.
علامه مجلسی هم در نقل این زیارت، به کتاب سید مرتضی(ره) اشاره کرده است.4
سومین کس، ابن المشهدی (م. 595 ق.)، شاگرد شاذان بن جبریل قمی، عبدالله بن جعفر دوریستی و ورام بن ابی فراس، و استاد ابن نماحلّی و فخاربن معد حائری است. ابن المشهدی درباره زیارت ناحیه در کتاب المزار الکبیر، می نویسد:
زیارة أخری فی یوم عاشورا لأبی عبدالله الحسین ممّا خرج من الناحیة إلی أحد الأبواب. قال: تقف علیه و تقول: السلام علی آدم صفوة الله...5.
چهارمین عالم شیعه که به نقل آن پرداخته، سیدبن طاووس، رضی الدین علی بن موسی بن طاووس حسنی بغدادی (م.664 ق.)، است که این زیارت را در مصباح الزائر نقل کرد6 و پس از این دو کتاب بود که زیارت ناحیه در کتابهای حدیثی و مزار متأخران نقل گردید، و ترجمه ها و شرحهای متعدد بر آن نگاشته شد. دراین باره، می توان به کتابهای ذیل اشاره کرد:
1. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 98، ص 317 و تحفة الزائر، ص333، زیارت چهارم امام حسین(ع)؛
2. محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج10، ص335؛
3. شیخ ابراهیم بن محسن کاشانی، الصحیفة المهدیه، ص203؛
4. محدث قمی، نفس المهموم، ص233 و ترجمه کمره ای، ص104؛
5. میلانی، قادتنا کیف نعرفهم، ج6، ص115؛
6. گروه نویسندگان (زیر نظر آیت الله بروجردی)، جامع أحادیث الشیعه، ج15، ص405؛
7. سید محمود، دهسرخی، رمزالمصیبة، ج3، ص10.
پس، این زیارت، سابقه ای هزار ساله دارد، و در کتابها و گفتارهای عالمان شیعه مشهور بوده است.
صدور زیارت ناحیه
اصل صدور زیارت ناحیه از سوی امام معصوم(ع)، در کتب قدما پذیرفته شده بود. علمای بزرگ شیعه آن را به عنوان یک زیارت مأثور و حدیث مشهور، در کتابهای خویش ذکر کرده اند. شیخ مفید (م.413ق.) در مزار خود، می نویسد:
زیارة أخری فی یوم عاشورا بروایة اخری.
از این جمله معلوم می شود که این روایت، مروی بوده و از جمله احادیث صادره از معصوم به شمار می رفته است7.
سید مرتضی (م.436 ق.) به هنگام زیارت امام حسین(ع)، نخست این زیارت را می خواند و سپس زیارت دیگر را قرائت می کرد. سیدبن طاووس در مصباح الزائر می نویسد:
زاربها المرتضی علم الهدی ـ رضوان الله علیه.8
و هم، در نسخه خطی کتاب المزار ـ از نویسنده ای کهن و نامعلوم، که نسخه آن به شماره 426 در کتابخانه آیت الله مرعشی قم موجود است ـ نوشته شده است:
زیارة أخری تختص بالحسین ـ صلوات الله علیه ـ و هی مرویة بأسانید مختلفة و هی أوّل زیارة زاربها المرتضی علم الهدی ـ رضوان الله علیه.9
و معلوم است که تا زیارتی مروی از امام معصوم (ع) نبوده باشد، فقیهی بزرگ و عالمی سترگ مانند سید مرتضی، آن را بر زیارات دیگر ـ مانند زیارت عاشورا ـ مقدم نمی داشته و نمی خوانده است.10
ابن المشهدی (م.595ق.) هم صریحا می نویسد:
زیارة أخری فی یوم عاشورا لأبی عبدالله الحسین ممّا خرج من الناحیة إلی أحد الابواب11.
از این جمله، به صراحت روشن می شود که زیارت ناحیه، از سوی امام زمان(ع) صادر گردیده و به یکی از نواب خاصه و ابواب اربعه داده شده است. پس از آن، از طریق راویان بعدی به دست شیخ مفید رسیده و از ایشان به سید مرتضی و راویان پس از وی، منتقل شده است. از همین رو، اسناد این زیارت به امام زمان(ع) در کتب متأخران، بدون هیچ شک و شبهه ای بوده است.
شیخ ابراهیم بن محسن کاشانی هم در الصحیفة المهدیة می نویسد:
زیارة صدرت من الناحیة المقدسة إلی أحد النواب الأربعة.12
محدث قمی در نفس المهموم می نویسد:
فکان کما وصفه ابنه الإمام المهدی.13
آیت الله سیدمحمد هادی میلانی هم می نویسد:
ونجد فی زیارة الإم المهدی ـ صلوات الله و سلامه علیه ـ وصفا دقیقا لما جری علی جده الحسین (ع).14
در کتاب حماسه حسینی استاد شهید مرتضی مطهری هم بخشهایی از این زیارت نقل شده است.15
اسناد زیارت ناحیه
این زیارت سند دارد؛ به طوری که با اسناد محکم، به شیخ مفید، سیدمرتضی و ابن المشهدی می رسد. احتمالاً با سند در کتاب مزار شیخ مفید و مصباح سیدمرتضی روایت شده، اما با فقدان این دو کتاب، و حذف اسناد زیارات در مزار ابن المشهدی ـ به دلیل اختصار ـ سند این زیارت هم مفقود شده است. خود ابن مشهدی در آغاز کتابش، تصریح می کند که این زیارات با سند متصل به من رسیده است. او می نویسد:
فإنّی قد جمعت فی کتابی هذا من فنون الزیارات.... ممّا اتصلت به من ثقات الرواة إلی السادات.16
اما ابن المشهدی برای اختصار کتابش و اطمینانی که به صدور زیارات از معصوم داشت، آنها را حذف کرد. علامه مجلسی پس از نقل عبارت ابن مشهدی، می نویسد:
فظهر أنّ هذه الزیارة منقولة مرویة.17
در نسخه کتاب المزار ـ که به شماره 462 در کتابخانه آیت الله مرعشی موجود است (ورق 146) ـ درباره این زیارت چنین آمده است:
«و هی مرویة بأسانید مختلفة».
در مستدرک الوسائل نیز این عبارت بدون واژه «مختلفه» آمده است18. شیخ مفید هم در کتاب مزار و در وصف این زیارت، چنین نگاشت:
زیارة أخری فی یوم عاشوراء بدرایة أخری.19
مسلّم است تا این زیارت دارای سند عالی و استوار نباشد، شیخ مفید و سیدمرتضی آن را در کتابشان نمی آوردند، و سید مرتضی آن را بر زیارات دیگر ـ مانند زیارت عاشورا، که دارای سندی محکم و متعدد است ـ مقدم نمی داشت و نمی خواند.
پس، زیارت ناحیه دارای سند صحیح و معتبر است، که از امام زمان(ع) صادر شده و از طریق یکی از نایبان خاص آن حضرت، به راویان اخبار، از آنان به شیخ مفید، سپس به ابن المشهدی و از او به سیدبن طاووس، علامه مجلسی و دیگران رسیده است.
زیارت ناحیه ثانیه (رجبیه)
یکی دیگر از زیارات ناحیه، زیارتی است که سیدبن طاووس در اقبال، ضمن اعمال روز عاشورا به سند خویش روایت کرد. این زیارت مشتمل بر نام شهیدان کربلاست، و با جمله: «السلام علی اول قتیل من نسل خیر سلیل» آغاز می شود20 نیز، پیش از سیدبن طاووس این زیارت در مزار شیخ مفید21 و مزار کبیر ابن المشهدی22 آمده است. این زیارت با اضافاتی، شامل زیارت امام حسین(ع). علی اکبر(ع) و دیگر شهدا ـ بدون ذکر نام یکایک آنان ـ، بنابر نقل شیخ مفید و سیدبن طاووس، در اعمال اول ماه رجب و شب نیمه شعبان هم تکرار شده و معروف به «زیارت رجبیه» است23. سیدبن طاووس در پایان نقل این زیارت می فرماید:
قد تقدم عدد الشهداء فی زیارت عاشورا بروایة تخالف ماسطرناه فی هذا المکان، و یختلف فی أسمائهم ایضا و فی الزیادة و النقصان، و ینبغی أن تعرف ـ أیدک الله بتقواه ـ إننّا تبعنا فی ذلک ما رأیناه او رویناه، و نقلنا فی کل موضع کما وجدناه».
سند زیارت ناحیه ثانیه
سید ـ و هم ابن المشهدی در مزار خود ـ به سند متصل خویش از جدّش، شیخ طوسی، از ابو عبدالله محمدبن احمدبن عیاش، از ابومنصور بن عدالمنعم بن نعمان بغدادی نقل می کند که در سال 252ق، از ناحیه مقدسه به دست شیخ محمد بن غالب اصفهانی، این زیارت خارج شد. متن عبارت، چنین است:
خرج من الناحیة سنة اثنتین و خمسین و مأتین علی ید الشیخ محمد بن غالب الإصفهانی.
با این که سند این زیارت در کمال اتقان و اعتبار است، اما پرسشهای چندی مطرح می شود:
1. کلمه ناحیه، اشاره به کدام امام دارد؟
2. آیا این سال، صحیح است؟
محققان از علما درباره این جمله، چند احتمال داده اند:
1. علامه مجلسی می فرماید:
و اعلم أنّ فی تاریخ الخبر إشکالا لتقدمها علی ولادة القائم (ع) بأربع سنین. لعلّها کانت اثنتین و ستین و مأتین و یحتمل أن یکون خروجه عن ابی محمد العسکری(ع).24
2. ملا عبدالله بن نورالله بحرانی می نویسد:
هکذا فی جمیع النسخ إلاّ أنّ هذا التاریخ لا یناسب ولادة و غیبة الإمام المهدی(ع) بفصل عدة سنوات فیحتمل تصحیف الرقم، أو أنّها وردت عن الإمام العسکری(ع).25
3. حاج میرزا ابوالفضل تهرانی می نویسد:
و ظاهرا، مراد به ناحیه، حضرت امام حسن عسکری است؛ چنانچه در کثیری از اخبار، این اطلاق شایع است، چه این تاریخ سابق بر ولادت امام زمان است.26
4. حاج فرهاد میرزا معتمدالدوله می نویسد:
گویند: تاریخ خبر خالی از اشکال نیست، چون ولادت با سعادت امام زمان در سال 256 است و خروج این زیارت، چهار سال قبل از میلاد است، و احتمال دارد که از امام عسکری باشد و نساخ اشتباه کرده باشند.27
5. محمد ابراهیم آیتی می گوید:
در زیارت ناحیه مقدسه که در اقبال سیدبن طاووس نقل شده، نام هفتاد و دو نفر از شهدا ذکر شده است. و این زیارت، که تاریخ صدور آن از ناحیه مقدسه سامراء، سال 252ق. می باشد، باید از ناحیه مقدسه امام حسن عسکری(ع) شرف صدور یافته باشد، نه از ناحیه مقدسه امام زمان(ع). چه در این تاریخ؛ یعنی سال 252ق، هنوز امام زمان تولد نیافته بود، و هشت سال دیگر؛ یعنی تا سال 260ق. پدرش امام یازدهم(ع) زنده بود.28
بنابراین، اگر سال 252 را صحیح بدانیم و احتمال تصحیف ـ که در متون خطی قدیم بسیار است و اشباه و نظایر فراوان دارد ـ ندهیم، مراد از ناحیه، امام عسکری(ع) است. اما اگر این سال را نادرست بدانیم و مانند علامه مجلسی و ملا عبدالله بحرانی، احتمال تصحیف بدهیم و صحیح آن را «ستین» بدانیم، مراد از ناحیه، ناحیه مقدسه امام زمان (ع) خواهد بود.
اما در زیارت رجبیه ـ که در بخشی از آن با زیارت ناحیه، شباهت به چشم می خورد ـ، احتمال فراوان است که زیارت جداگانه و مروی از یکی از امامان (ع) بوده باشدکه با توجه به فقدان اصل مزار شیخ مفید و عدم سند، نمی توانیم به گوینده آن پی ببریم.
پی نوشتها:
*برگرفته از: مجله مسجد، ش66.
1 .محمدباقرمجلسی، بحارالانوار، ج 98، 317.
2 .ر.ک:سیدمحمد امین، اعیان الشیعه، ج 8، 219.
3 .ابن طاووس، مصباح الزائر، 221.
4 .بحارالانوار، ج98، 328.
5 .ابن المشهدی، المزار الکبیر، 496 ـ 519.
6 .ابن طاووس، مصباح الزائر، 192.
7 .بحارالانوار، ج 98، 317، ح 8؛ میرزاحسین نوری، مستدرک الوسائل، ج10، 335، ح 16؛ جامع احادیث الشیعه، ج 15، 405، ح 16 و 17.
8 .ابن طاووس، مصباح الزائر، 221.
9 .نامعلوم، المزار، ورق 146.
10.ر.ک: مستدرک الوسائل، ج 10، 335، ح 17.
11.ابن المشهدی، المزار الکبیر، 496.
12.ر.ک: کاشانی، الصحیفة المهدیة، 203.
13.شیخ عباس قمی، نفس المهموم، 233.
14.میلانی، قادتنا کیف نعرفهم، ج 6، 115.
15.مرتضی مطهری، حماسه حسین، ح1، 191.
16.المزار الکبیر، 27.
17.بحارالانوار، ج 98، 328.
18.مستدرک الوسائل، ج 10، 335، ح17.
19.بحارالانوار، ج98، ص317، ح8.
20.بحارالانوار، ج 98، 269ـ274.
21.همان، ج98، 274.
22.المزار الکبیر، 162 ـ 164.
23.بحارالانوار، ج98، 336ـ341.
24.همان.
25.بحرانی، عوالم العلوم، ج 63 (مخطوط)، ص787، تحت عنوان: الأخبار، الائمة، القائم اوابیه.
26.تهرانی، شفاءالصدور، ج 1، 243.
27.معتمدالدوله، قمقام زخار، 677.
28.آیتی، بررسی تاریخ عاشورا، 123.