آخر الزمان شناسی در آثار اسلامی

پیشگویی در مورد آینده همواره یکی از دغدغه ها و دل مشغولیهای بشر بوده و در طول تاریخ انگیزه های مختلفی باعث شده است که انسانها به پیشگویی درباره رویدادهایی بپردازند که در آینده دور یا نزدیک واقع می شوند . در این میان پیشگویی در مورد حوادث آخرالزمان از جایگاه و اهمیت خاصی برخوردار بوده و اقوام و ملل گوناگون با همه اختلافی که در باورها و اعتقادات خود داشته اند موضوع آخرالزمان و رویدادهای این عصر را مورد توجه جدی قرار داده اند . اما این دغدغه و دل مشغولی همیشگی بشر آنگاه که با علوم غیبی و دانشهای خداداد پیامبران و اولیای الهی پیوند خورده رنگ دیگری یافته است و از حالت گمانه زنیهای بی پایه و پیشگوییهای دروغین در مورد وقایعی که بشر راهی برای پی بردن به آنها ندارد خارج و به اخبار صادق مبتنی بر آموزه های وحیانی تبدیل شده است .
با نگاهی اجمالی به کتابهای مقدس ادیان الهی به موارد فراوانی برخورد می کنیم که از سوی انبیای الهی و یا جانشینان آنها سبت به رویدادهای آینده پیشگویی و به ویژه از حوادث مختلف سیاسی، اجتماعی، زیست محیطی و . . . به عنوان نشانه های آخرالزمان یاد شده است . اما اگر بخواهیم مجموعه معارفی را که در ادیان مختلف الهی در زمینه آخرالزمان وجود دارد با یکدیگر مقایسه کنیم به جرات می توان گفت که در هیچ دین و آئینی به اندازه اسلام در مورد رویدادهای آخرالزمان پیشگویی نشده است .
پیامبر گرامی اسلام (ص) از همان سالهای آغازین بعثت خود براساس دانش ماورایی خود به پیشگویی رویدادهای مختلف فرهنگی، سیاسی و اجتماعی که در آینده های دور و نزدیک در جامعه اسلامی روی خواهد داد می پرداختند و به تعبیر برخی از روایات، مسلمانان را از کلیه حوادثی که تا آستانه قیامت رخ خواهد داد خبر می دادند . (1) آن حضرت گاه مسلمانان را نسبت به رخدادهای مبارکی که در آینده رخ خواهد نمود، مژده و بشارت می دادند و گاه آنان را نسبت به وقایع شومی که در پیش روی آنهاست برحذر می داشتند . این رویه مستمر پیامبر اکرم (ص) در مورد پیشگویی رویدادهای مختلف، به ویژه رویدادهایی که در آخرالزمان رخ خواهد داد موجب شد که مسلمانان در طول سالهای پر برکت حیات رسول گرامی اسلام (ص) از گنجینه ارزشمندی از روایات مربوط به حوادث آینده برخوردار شوند; گنجینه ای که از همان سده های آغازین گسترش اسلام به دست مؤلفان، مورخان و محدثان جمع آوری و در اختیار نسلهای آینده گذاشته شد .
مؤلفان اسلامی مجموعه روایتهایی را که به ویژه از پیامبر اسلام (ص) در زمینه حوادث مختلف اجتماعی، سیاسی وارد شده بود در کتابهایی که معمولا با عناوینی همچون علامات المهدی، علامات مهدی آخرالزمان، علائم الظهور، اشراط الساعة، علامات الساعة، علامات یوم القیامه، الفتن (2) ، الملاحم (3) ، الفتن و المحن، الفتن والملاحم و . . . نامیده می شده است جمع آوری کرده اند . (4)
پس از این مقدمه به بررسی کتابهایی می پردازیم که با عناوین یاد شده در مجموعه آثار دانشمندان اسلامی به چشم می خورد . شایان ذکر است که در این بررسی عمدتا از کتابنامه امام مهدی (ع) اثر فاضل ارجمند حجة الاسلام جناب آقای علی اکبر مهدی پور (5) استفاده شده است:
1 . برزنجی حسینی، سید شریف محمد بن رسول (م . 1103ق).
الاشاعة لاشراط الساعة، چاپ چهارم، بیروت، دارالکتاب العلمیة، بی تا، 200ص، عربی، رقعی .
2 . مقدسی جماعیلی حنفی، ابو محمد عبدالفتی بن عبدالواحد (م . 600ق).
اشراط الساعة، عربی .
3 . احمد بن فقیه شافعی
اشراط الساعة، عربی (به نقل از: ایضاح المکنون، ج 1، ص 86) .
4 . یوسف بن عبدالله بن یوسف وابل
اشراط الساعة، چاپ سوم، دمام (عربستان)، ابن جوزی، 1414ق، 484ص، عربی، وزیری .
5 . امین حاج محمد احمد (معاصر)
اشراط الساعة، الصغری والکبری، چاپ اول، جده (عربستان)، دارالمطبوعات، 1412ق، 148ص، عربی، وزیری .
6 . محمد سلامة جبر (معاصر)
اشراط الساعة و اسرارها، چاپ اول، بیروت، دارالسلام، 1413ق، 1403ص، عربی، وزیری .
7 . علی بن محمد میلی جمالی مغربی مالکی (م 1248ق).
اشراط الساعة و خروج المهدی، عربی، خطی (به نقل از: اعلام زرکلی، ج 5، ص 17) .
8 . سیوطی، جلال الدین (م . 911 ق).
البرهان فی علامات مهدی آخرالزمان .
9 . متقی هندی، علاءالدین علی بن حسام الدین (م . 975 ق).
البرهان فی علامات مهدی آخرالزمان، تحقیق علی اکبر غفاری، تهران، رضوان، 1399 ق، 210 ص، عربی، وزیری .
چاپ دیگر کتاب: 2ج، تحقیق جاسم بن مهلهل یاسین، کویت، ذات السلاسل، 1408 ق .
10 . صدر، سید محمد
تاریخ مابعدالظهور، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1412ق، 680ص، عربی، وزیری .
11 . سیدبن طاووس، رضی الدین علی بن موسی (م . 664ق).
التشریف بالمنن فی التعریف بالفتن، تحقیق: مؤسسة صاحب الامر (عج)، چاپ اول، اصفهان، گلبهار، 1416ق، 541ص، عربی، وزیری .
12 . موسوی کاشانی، سید محمد حسن
جهان در آینده یا علائم ظهور حضرت مهدی (ع)، چاپ دوم، بی جا، مؤلف، 1372ش، 302ص، وزیری، فارسی .
13 . عاملی، سیدجعفر مرتضی
دارسة فی علامات الظهور و الجزیرة الخضراء، چاپ اول، قم، منتدی جبل عامل، 1412ق، 312 ص، عربی، وزیری .
14 . کورانی، علی
عصر ظهور، مترجم: عباس جلالی، چاپ پنجم، تهران، چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، 1375ش، 412ص، فارسی، وزیری .
15 . جواد خراسانی، محمد جواد (م . 1397 ق).
علائم دوره آخرالزمان، قم، شهید، 1360ش، 45ص، رقعی .
16 . مولوی، شریف امیر
علائم الظهور، فارسی، خطی .
17 . متقی هندی، علی بن حسام الدین (م . 975 ق).
علائم ظهور، فارسی (ترجمه)، خطی .
18 . شیرازی، احمد
علائم الظهور .
19 . اهری، محمد جواد (م . 1393 ق).
علائم الظهور .
20 . نجفی، محمد جواد
علائم ظهور، تهران، مؤسسه ادبیه، 1345ش، 260ص، فارسی، رقعی .
21 . زنجانی، یعقوب علی (م . 1365 ق).
علائم الظهور .
22 . قمی، شیخ عباس (م . 1359 ق).
علائم الظهور، تهران، انتشارات علمی، 136ص، فارسی، رقعی .
23 . ناظم الاسلام کرمانی، میرزا محمد (م . 1337 ق).
علائم الظهور، تهران، شیخ احمد کتابفروش، 1329ق، 198ص، رقعی، چاپ سنگی .
چاپ دیگر کتاب: تاجر اصفهانی، 1330ق . 210ص، رقعی .
24 . موجودی، علی
علائم الظهور حضرت امام زمان (ع)، تهران، کتابفروشی موجودی، بی تا، 144 ص، فارسی، رقعی .
25 . جورتانی اصفهانی، عباسعلی (م . 1358 ق).
علائم الظهور، چاپ اول، تهران، کانون کتاب، بی تا، 144ص، فارسی، رقعی .
26 . بهاری همدانی، محمدباقر بن محمد جعفر (م . 1333ق).
العلائم لاهتداء الهوائم، عربی، خطی .
27 . نجفی، حسن
علائم الظهور فی المستقبل المنظور، چاپ اول، بیروت، مؤسسة البلاغ، 1422ق، 240ص، عربی، وزیری .
28 . همتی، محسن
علائم ظهور، مروری بر وقایع آخرالزمان، چاپ اول، تهران، نذیر، 1379ش، 71ص، فارسی، رقعی .
29 . اللحام، سعید (معاصر)
علامات الساعة، بیروت، دارالفکر، 1414 ق . 140ص، وزیری، عربی .
30 . مبروک، لیلی
علامات الساعة، الصغری و الکبری، قاهره، دارالمختار اسلامی، 1406ق . 204ص، عربی، وزیری .
31 . شمری، جزاع
علامات الساعة فی القرآن و السنة، چاپ اول، کویت، دارالبحوث العلمیة، 1403ق، عربی .
32 . نجفی یزدی، سید محمد باقر
علامات ظهور حضرت صاحب الزمان، تهران، بی نا، 1392ق، 64ص، فارسی، جیبی .
33 . شبر، سید عبدالله (م . 1242ق).
علامات الظهور و احوال الامام المستور، عربی، 24 ورق، خطی .
34 . نبهانی، یوسف بن اسماعیل (م . 1350 ق).
علامات قیام الساعة الصغری و الکبری، قبرس، مؤسسة الجفان والجابی، 1410ق، 152 ص، عربی، جیبی .
35 . حجاج، عبدالله (معاصر)
علامات القیامة الکبری من بعثة النبی حتی نزول عیسی، چاپ دوم، قاهره، مکتبة التراث الاسلامی، 1406 ق، 200ص، عربی، وزیری .
36 . صدرالدین قونوی، محمد بن اسحاق رومی (م 672ق).
علامات المهدی (ع)، 16ص، فارسی، رقعی، خطی .
37 . مودودی، ابوالاعلی (م . 1400ق).
علامات المهدی (مقاله)، لاهور، مجله المنصور، ش 19، ص 39 - 48، عربی .
38 . ابن حجر هیثمی مکی (م 974ق).
علامات المهدی المنتظر، قاهره، مکتبة القرآن، عربی .
39 . الفتلاوی، مصری
علامات المهدی المنتظر فی خطب الامام علی و رسائله و احادیثه، چاپ اول، بیروت، دارالهادی، 1421ق، 543ص، عربی، وزیری .
40 . ابن کثیر، حافظ عمادالدین ابوالفداء، اسماعیل بن عمر (م . 774ق).
علامات یوم القیامة، چاپ اول، قاهره، مکتبة القرآن، 1408ق، 142ص، رقعی، عربی .
41 . قرطبی انصاری، حافظ ابو عبدالله محمد بن احمد (م . 671 ق).
علامات یوم القیامة، قاهره، توفیقیه، بی تا، 112ص ، عربی، وزیری .
42 . شیخ صدوق (م . 381 ق)
علامات آخرالزمان، عربی (به نقل از: رجال النجاشی، ص 390) .
43 . ابن حماد مروزی، حافظ ابو عبدالله نعیم (م . 288 ق).
الفتن، 2ج، چاپ اول، قاهره، توحید، 1412ق، 426ص، عربی، وزیری .
چاپ دیگر کتاب: تحقیق مجدی بن منصور بن سیدالشوری، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی تا، عربی، 552ص، وزیری .
44 . سلیلی، ابوصالح بن احمد بن عیسی (قرن چهارم)
الفتن، عربی، گزیده ای از این کتاب در کتاب الملاحم والفتن سیدبن طاووس آمده است .
45 . بزاز، ابو یحیی زکریا بن یحیی (م . 1298 ق).
الفتن، عربی، گزیده ای از این کتاب در کتاب الملاحم والفتن سید بن طاووس آمده است .
46 . ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله (م . 430 ق).
الفتن، عربی، (به نقل از: الذریعة الی تصانیف الشیعة، آقا بزرگ تهرانی، ج 16، ص 112) .
47 . ابوعمرو عثمان بن سعید دانی (م . 444ق).
الفتن، عربی .
48 . غزی، عبدالحلیم (معاصر)
فتن فی عصرالظهور الشریف، قم، مؤلف، 1415ق، 512ص، عربی، وزیری .
49 . عسکری، میرزا نجم الدین (م . 1395ق).
الفتن و اخبار آخرالزمان من کتب الجمهور، عربی (به نقل از: الذریعة، ج 16، ص 112) .
50 . ابو عبدالله جعفربن محمد بن مالک کوفی
الفتن و الملاحم، عربی (به نقل : رجال النجاشی، ص 112) .
51 . حسن بن علی بن ابی حمزه بطائنی (قرن دوم)،
الفتن و الملاحم، عربی .
52 . ابن کثیر، حافظ عمادالدین ابوالفداء اسماعیل بن عمر (م . 774 ق).
الفتن والملاحم الواقعة فی آخرالزمان، چاپ اول، انتشارات ابن کثیر، دمشق، 336 ص، عربی، وزیری .
چاپ دیگر کتاب: تحقیق یوسف علی بدیوی، چاپ اول، دمشق و بیروت، دارابن کثیر، 1414 ق، 335ص، عربی، وزیری .
53 . السادة، مجتبی
الفجر المقدس، المهدی (ع)، ارهاصات الیوم الموعود و احداث سنة الظهور، چاپ اول، بیروت، دارالخلیج العربی، للطباعة والنشر، 1422ق، 196ص، عربی، وزیری .
54 . ده سرخی اصفهانی، سید محمود بن سید مهدی موسوی
معجم الملاحم والفتن، 4ج، چاپ اول، قم، مؤلف، 1420ق .
55 . محمد بن حسن بن جمهور عمی بصری
الملاحم، عربی (به نقل از: الفهرست، شیخ طوسی، ص 176) .
56 . ابوحیون
الملاحم، عربی (به نقل از: رجال النجاشی، ص 458) .
57 . ابراهیم بن حکیم بن ظهیر فزاری
الملاحم، عربی (به نقل از: معالم العلماء، ابن شهر آشوب، ص 5) .
58 . احمد بن میثم بن ابی نعیم .
الملاحم، عربی (به نقل از : الفهرست، شیخ طوسی، ص 53) .
59 . اسماعیل بن مهران
الملاحم، عربی (به نقل از: رجال النجاشی، ص 26) .
60 . حسن بن علی بن ابی حمزه
الملاحم، عربی .
61 . حسن بن علی بن فضال (م . 224ق)
الملاحم، عربی (به نقل از: رجال النجاشی، ص 36) .
62 . حسین بن سعید بن حماد بن مهران اهوازی
الملاحم، عربی (به نقل از: رجال النجاشی، ص 58) .
63 . دانیال
الملاحم، عربی (به نقل از: الذریعة، ج 22، ص 188) .
64 . ابوالحسن علی بن ابی صالح کوفی
الملاحم، عربی (به نقل از: ایضاح المکنون، چلبی، ج 2، ص 336) .
65 . ابوالحسن علی بن حسن بن علی بن فضال
الملاحم، عربی (به نقل از: رجال النجاشی، ص 258) .
66 . ابوالحسن علی بن مهزیار اهوازی
الملاحم، عربی .
67 . فضل بن شاذان نیشابوری (م . 260ق)
الملاحم، عربی .
68 . محمد بن اورمه
الملاحم، عربی (به نقل از: رجال النجاشی، ص 329) .
69 . ابن طبال، ابوالقاسم علی بن حسن بن قاسم یشکری
الملاحم، عربی .
70 . بوفکی، ابو محمد عمرکی بن علی
الملاحم، عربی (به نقل از: رجال النجاشی، ص 303) .
71 . اشعری قمی، ابو جعفر محمد بن احمد بن یحیی
الملاحم، عربی .
72 . کرخی، ابو جعفر محمد بن عبدالله بن مهران
الملاحم، عربی (به نقل از : الذریعة، ج 22، ص 190) .
73 . صفار قمی، ابو جعفر محمد بن حسن (م . 290ق).
الملاحم، عربی .
74 . غاضری، ابوعبدالله محمد بن عباس بن عیسی
الملاحم، عربی .
75 . عیاشی، محمد بن مسعود
الملاحم، عربی .
76 . محمدابن ابی عمیر (م . 217ق).
الملاحم، عربی (به نقل از: رجال النجاشی، ص 326) .
77 . ابن المنادی، ابوالحسن، احمد بن جعفر بن محمد (م . 336ق).
الملاحم، 151ص، عربی (خطی) .
78 . مولانا، سید علی (م . 1392ق).
الملاحم، چاپ چهارم، تبریز، آسیا، 1399ق، 115 ص، فارسی، جیبی .
79 . انصاری زنجانی، ابراهیم (معاصر)
ملاحم القرآن، چاپ اول، قم، بی نا، 1400ق، 135ص، عربی، وزیری .
80 . موسوی زنجانی، میرزا ابوالقاسم بن میرزا کاظم (م . 1292ق)
ملاحم القرآن، عربی، خطی .
81 . سید ابن طاووس، رضی الدین ابوالقاسم علی بن موسی، (م . 664 ق).
الملاحم والفتن فی ظهور الغائب المنتظر، چاپ پنجم، منشورات رضی، قم، 1398ق، 224ص، رقعی .
شایان ذکر است که این کتاب با نام التشریف بالمنن نیز به چاپ رسیده است .
82 . چاپ دیگر کتاب: چاپ اول، 1408ق، بیروت، مؤسسه اعلمی، 204ص، وزیری .
83 . سید ابن طاووس، ابوالقاسم علی بن موسی (م . 664ق).
الملاحم والفتن، یا فتنه ها و آشوبهای آخر الزمان ترجمه محمد جواد نجفی، چاپ اول، تهران، کتابفروشی اسلامیه، تهران، 230ص، فارسی، رقعی .
84 . طوسی، محمد بن قاسم
الملاحم والفتن و ما اصاب السلف و یصیب الخلف من المحن، عربی (به نقل از: معالم العلماء، ابن شهر آشوب، ص 117) .
85 . همدانی طاوه ای، شیخ محمد حسین
الملاحم، یا علائم آخرالزمان، قم، کتابفروشی صحفی، 1383ق، 111 ص، فارسی، جیبی .
86 . خادمی شیرازی، محمد (معاصر)
نشانه های ظهور او، چاپ اول، قم، مؤلف، 1371ش، 220ص، فارسی، وزیری .
87 . علیزاده، مهدی (معاصر)
نشانه های یار و چکامه انتظار، چاپ اول، قم، انتشارات مسجد مقدس جمکران، 153ص، 1379ش، فارسی، رقعی .
88 . ابن کثیر دمشقی، حافظ ابوالفداء (م . 774ق).
نهایة البدایة والنهایة، 2ج، تحقیق شیخ محمد فهیم ابوعبیه، چاپ اول، عربستان، مکتبة النصر الجدیدة، ریاض، 1968م، 400 + 391ص، عربی، وزیری .
89 . ابن کثیر دمشقی، حافظ ابوالفداء اسماعیل (م . 774ق).
النهایة، فتن و اهوال آخرالزمان، چاپ اول 1410ق، قاهره، التراث الاسلامی، 372ص، عربی، وزیری .
90 . ابن کثیر دمشقی، حافظ ابوالفداء اسماعیل
النهایة فی الفتن والملاحم، تحقیق: محمد احمد عبدالعزیز، 2ج، بیروت، دارالجیل، بی تا . 440+439ص، عربی، وزیری .
91 . میرجهانی، سید حسن (م . 1413ق).
نوائب الدهور فی علائم الظهور، 4ج، چاپ دوم، تهران، کتابخانه صدر، 1369ش، تهران، 460+456+ 319ص، فارسی، وزیری .
92 . سادات مدنی، سیدعلی اصغر (معاصر)
نشانه های ظهور، چاپ سوم، تهران، منیر، 1373ش، 160ص، فارسی، رقعی .
پی نوشتها:
1 . ر . ک: نعیم بن حماد بن معاویه، الفتن، تحقیق مجدی بن منصور بن سیدالشوری، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418 ق . ص 11 .
2 . کلمه «فتن » جمع «فتنه » است و این لغت به معنای آزمایش، امتحان، شورش، اختلاف آراء، رنج و محنت و . . . آمده است و در اصل به عملی که برای پاک کردن طلا و نقره از ناخالصی صورت می گیرد اطلاق می شود .
ر . ک: ابن منظور، لسان العرب، ج 10، ص 178، ماده «فتن » .
3 . کلمه «ملاحم » جمع «ملحمه » به معنای جنگ و خونریزی بزرگ و رزمگاه است . در مورد ریشه این کلمه نیز گفته اند که: ملحمه از «لحمه » به معنای تار پارچه گرفته شده و چون معمولا در رزمگاه طرفین نبرد چون تار و پود پارچه در هم می پیچند به آن «ملحمه » می گویند . برخی نیز گفته اند این کلمه از «لحم » به معنای گوشت گرفته شده و از این رو به رزمگاه «ملحمه » می گویند که در آن گوشتهای کشته شدگان به فراوانی به چشم می خورد .
ر . ک: همان، ج 12، ص 254، ماده «لحم » .
4 . کتاب شناس بزرگ شیعی مرحوم آقا بزرگ تهرانی از بیش از سی مورد کتاب که با عناوینی نظیر الفتن والملاحم نوشته شده اند یاد کرده است .
ر . ک . آقا بزرگ الطهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج 16، ص 112 - 114 و ج 22، ص 187 - 190 .
5 . ر . ک: مهدی پور، علی اکبر، کتابنامه امام مهدی، ج 1، ص 163 - 154، ص 85 - 86; ج 2، ص 440، 520 - 529، 546 - 550، 671 - 678، 760 - 761 و 763 - 764، ص 749 .