چشم انداز تمدن جهانی اسلام

اشاره:
در قسمت پیشین این مقاله گفتیم که تمدن اسلامی که به دست توانای امام عصر (ع) بنیان گذارده می شود و به تمامی جهان گسترش می یابد، جوهره دینی و الهی دارد و این روح در کالبد تمدن دارای جلوه هایی است . جلوه هایی همچون گسترش عدل و احسان، استواری پیوندهای اجتماعی و . . . دراین قسمت دیگر جلوه های این تمدن را بررسی می کنیم .
3 - 3 . برقراری امنیت
در فرهنگ و تمدن، امنیت اجتماعی اصل است . از مهمترین نیازهای اساسی بشر، که در هرم نیازهای او قرار دارد، نیاز به امنیت است . امنیت شغلی، مدنی، قضایی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی - اخلاقی، حقوقی و خانوادگی، بستر زندگی سالم و جامعه صالح و بی دغدغه را فراهم می سازد . در چنین جامعه ای، پیوندهای انسانی و اجتماعی با آرامش و بی تنش شکل می گیرد، تکاپوهای اجتماعی و اقتصادی، با رونق و شادابی انجام می پذیرد، رفتارهای ناهنجار اخلاقی و خشونت ها و خشم ها فروکش می کند . قانون گرایی و قانونمندی رواج می یابد، فرادستان خون فرودستان را نمی مکند، فاصله بین دولتمردان و مردم از بین می رود، دسترسی به مسؤولان آسان می شود، میدان برای نقد - نه نفی - فراهم می گردد، کاستی ها از روی خیرخواهی و نصیحت گوشزد و گفته می شود، نقطه های قوت و قدرت دست اندرکاران به دور از چاپلوسی و گزافه گویی مطرح می گردد و در نتیجه، همگان احساس مسؤولیت، نصیحت، و نگهداشت عدالت پیدا می کنند و راه های نفوذ هجوم ها و شبیخون های دشمنان داخلی و خارجی را با تمام توان می بندند و آقایی و سروری و سربلندی خویش را پاس می دارند .
در مدینه قرآنی، به رهبری حضرت مهدی (عج) همه جا امنیت برقرار می شود، جان و مال و ناموس و آبروی مردمان از هرگونه گزند و آسیبی در امان می ماند:
ولیبدلنهم من بعد خوفهم امنا . (1)
امام صادق (ع) می فرماید: آیه شریفه درباره امام زمان (عج) است; یعنی آن امام همام، ترس ها و هراس ها را به امید و اطمینان بدل می کند:
در آن زمان، چندان امنیت بر سراسر گیتی گسترده می شود که از هیچ چیز به چیز دیگر، زیان نمی رسد، ترس و وحشتی به چشم نمی خورد، حتی جانوران و حیوانات در بین مردم رفت و آمد می کنند و به یکدیگر آزاری ندارند . (2)
ایمان ایمنی بخش، سایه خود را بر فراز جامعه مهدوی می افکند . فضای آن روز جامعه، سرشار از اعتماد و اطمینان به یکدیگر است . در پرتو کلمه توحید و براساس وحدت و یگانگی اجتماعی، دل ها به هم نزدیک می شود و ضریب ناامنی ها، به صفر می رسد . (3)
رقابت های ناسالمی که بر اثر بیم از یکدیگر به وجود آمده به رقابت های سالم و رفتارهای ایثارگرانه دگر می شود .
درد جانکاهی که جامعه های متمدن امروز را فرا گرفته، ناامنی های خانوادگی و اجتماعی است . گزارش های رسیده از اینگونه جامعه ها، نشانگر آن است که صنعت و تکنولوژی، گرچه توانسته است تا اندازه ای زمینه آسایش مادی و جسمی شهروندان را فراهم سازد، اما دربرآوردن آرامش روحی و روانی ناتوان بوده است .
در باور شیعیان، جرعه نوشان کوثر زلال محمدی - علوی، آن رهایی بخش و امنیت گستر، امام زمان، حضرت حجة بن الحسن (ع) است که با قیام و ظهور خود، امنیت را می گستراند و این نیاز مهم انسانی را، به جامعه انسانی ارزانی می دارد و زندگی آرامش بخشی را برای مردمان جهان فراهم می سازد و با تدبیر و بینش، چهره تمدن ترس آلود و دلهره آور را به تمدنی انسانی و امیدبخش بدل می کند .
4 - 3 . سامان دهی اقتصادی
در آموزه های دینی، پیوندی استوار بین مسائل اقتصادی و مسائل معنوی دیده می شود، تا آنجا که پیامبر (ص) فرمود:
لولا الخبز ما صلینا ولا صمنا ولا ادینا فرائض ربنا . (4)
بدون نان، نه نماز می توانیم گزارد و نه روزه می توانیم گرفت و نه دیگر واجبات را می توانیم انجام داد .
ثلاثة تحتاج الناس طرا الیها: الامن والعدل والخصب . (5)
سه چیز است که همه مردم به آن نیاز دارند: امنیت، عدالت و فراوانی .
در چشم انداز تمدن درخشان جهانی اسلام به رهبری امام زمان (ع) نیز این واقعیت نوید داده شده که: آن حضرت رفاه اقتصادی را همراه با عدالت اجتماعی به گونه ای گسترده و فراگیر، فراهم خواهد آورد . (6)
در دوران فرمانروایی آن حضرت، و در پرتو مدیریت شایسته و سالم و برنامه های جامع و همه سویه و سیاست های واقع نگر و انسان محور ایشان، زمینه شکوفایی استعدادها فراهم می آید، تلاش و کوشش مردم با انگیزه های معنوی در می آمیزد و کارآیی کسان و بهره گیری از منابع طبیعی و خدادادی دو چندان می شود، (7) کار وجهه عبادی و انجام تکلیف به خود می گیرد، نیروهای بالقوه و پنهان میدان بروز و ظهور می یابند، خوی مردم دوستی و خدمتگزاری در بین مردم، رشد می کند . (8) در چنین جامعه ای زندگی اقتصادی، چهره نوینی پیدا می کند و همگان از زندگی سالم و به دور از دغدغه و نگرانی، بهره مند می شوند . (9)
بر اثر پیشرفت علم و تکنولوژی در زمان آن حضرت، منابع جدید و ناپیدا کشف می شوند و زمین آنچه در درون خود دارد بیرون می افکند و بهره برداری بهینه از آن آغاز می شود . (10)
پیامبر اکرم (ص) فرموده:
یتنعم امتی فی زمن المهدی (ع) نعمة لم یتنعموا قبلها قط، یرسل السماء علیهم مدرارا ولاتدع الارض شیئا من نباتها الا اخرجته . (11)
پیروان من در زمان حکومت حضرت مهدی (ع) به آسایش و نعمت هایی دست می یابند که بیش از آن در هیچ دوره ای به آن دست نیافته اند . در آن زمان، آسمان باران فراوان می بارد و زمین نیز تمام روییدنیهایش را بیرون می اندازد .
براساس معیارهای قرآنی، تقوا و خویشتن بانی، (12) نیکوکاری، عدالت گستری (13) و . . . زمینه های نزول و ریزش رحمت ها و برکت ها از سوی پروردگار می شود . اگر فضای جامعه، فضایی معنوی و الهی باشد و زبان های آغشته به دعا، آلوده به گناه نگردد، لقمه ها لقمانی باشد و نیت ها انسانی، بی گمان، رزق و روزی ها فراوان تر می گردد . (14) روشن است هنگامی که پیوند انسان ها بر پایه داد و نیکی شکل می گیرد، بینوایان از یاد نمی روند و هر کسی مرز خود را می شناسد و به حقوق دیگران، دست دراز نمی کند . در چنین جامعه ای نعمت ها و بخشش های پروردگار بر مردمان فرو می ریزد و بسیاری از گرفتاری های اجتماعی، برطرف و بن بست های اقتصادی گشوده می شود و راه برای شکوفا شدن، هموار می گردد .
در روزگار حضرت مهدی (ع) حیات طیبه، بر پایه ایمان و عمل صالح رخ می نماید (15) از یکسو، آز، مهار می گردد، مساوات و مواسات دامن می گستراند، بخل و کنسی و تنگ چشمی، دامن برمی چیند و از دیگر سوی، انگیزه ها برای تلاش، بیشتر و خالص تر می شود و بستر استفاده بهترو سالم تر از طبیعت آماده می گردد .
طبیعی است که زمینه فراوانی نعمت ها و رونق مسائل اقتصادی نیز پدید آید و گسترش می یابد .
امام علی (ع) در این باب سخنی دارد، بدین سان:
. . . و تخرج له الارض افالیذ کبدها و تلقی الیه سلما، مقالیدها، فیریکم کیف عدل السیرة و یحیی میت الکتاب والسنة . (16)
. . . زمین گنجینه های خود را برون اندازد و کلیدهای خویش را از در آشتی، تسلیم او سازد . پس، روش عادلانه را به شما بنماید و آنچه از کتاب و سنت مرده است، زنده کند .
امام زمان (ع) در پرتو برنامه ریزی ها و مدیریت های خردمندانه، مناسب و برخاسته از نیاز جامعه و نگهداشت عدالت، در هر برنامه و تلاشی و پیاده کردن آن در تمام زوایا و زمینه ها و رواج و گستراندن ارزش های دینی و در جامعه و با کمک از امدادهای غیبی، جامعه الهی - قرآنی را می سازد و پرچم حق را برمی افرازد . در نظام و تمدن مهدوی، کارها و پست ها، به شایستگان واگذار می شود . ثروت های غصب شده به صاحبان ثروت برگردانده می شود . بیت المال از چنگ غارتگران و حرام خواران و خیانت پیشگان به در می آید . درهای رفاه و بهره مندی سالم از طبیعت و رزق و روزی حلال به روی مردم، گشوده می شود . دیو فقر، زوزه کشان سرزمین مهدوی را ترک می کند . همگان در اوج عزت و به دور از هرگونه منت و ذلت، روزگار می گذرانند . (17)
5 - 3 . رشد عقل و گسترش دانش
در اسلام و در پرتو آن، تمدن اسلامی، عقل، جایگاه بلندی دارد و رکن حرکت، پویش و تلاش به شمار می رود عقل ستون خیمه دین است و بدون عقل، دین جایگاه حقیقی خود را نمی یابد و بدون عقل، دین شناخته نمی شود و مجهول می ماند . عقل است که گوهر دین را می شناساند و به انسان دستور می دهد تا در برابر آن، سر فرود آورد و به فرمان هایش، گردن نهد . عقل است که زیبایی دین را می نمایاند و آن را بر اریکه قدرت می نشاند و انسان را به تماشای آن وا می دارد .
عقل، راهنماست به سوی زیبایی ها، خوبی ها، ارزش ها، راستی ها و پرهیز دهنده از خطرها . از این روی، در قرآن به خردورزی (18) اندیشیدن، (19) به علم دین آگاه شدن (20) و فرزانگی (21) سفارش بسیار شده است . و در فقه اسلامی، عقل، یکی از منابع چهارگانه اجتهاد به شمار می رود که اجتهاد بدون در نظر گرفتن این رکن مهم و پایه استوار، ناتمام است .
امام صادق (ع) درباره جایگاه عقل در اسلام، در پاسخ پرسنده ای که می پرسد: عقل چیست؟ می فرماید:
ما عبد به الرحمن واکتسب به الجنان .
[عقل] چیزی است که به آن، خداوند عبادت می شود و بهشت به دست می آید .»
آن حضرت در پاسخ این پرسش که: پس آنچه معاویه به کار می بست چه بود؟ فرمود:
تلک النکراء، تلک الشیطنة وهی شبیهة بالعقل و لیست بالعقل . (22)
آنچه او داشت، نیرنگ و شیطنت بود و آن، مانند عقل بود، نه خود عقل .
عقل، ریشه در بندگی دارد در تمدن اسلامی، عقل و بندگی، عقل و اخلاق، عقل و ارزش ها، عقل و تقوا، پیوند ناگسستنی دارند . هرگاه عقل، با یکی از اینها که برشمردیم و صدها ارزش والای دیگر، همراه نبود، از مدار خارج می شود و جامعه را به نیرنگ می آلاید و هرگونه سودجویی، استثمار، استعمار و به بردگی واداشتن دیگران و . . . خردورزی نام می گیرد . علم و تکنولوژی که دستاورد عقل و خرد است، اگر با عقل سالم، عقل به دور از هوی و هوس، عقل به دور از آلودگی ها، به کار گرفته نشود، فاجعه به بار می آورد، همان فاجعه ای که امروزه، شاهد آن هستیم .
عقل سالم، عقل محور جامعه انسانی، عقل راهنما به سوی نیکی ها، زیبایی ها، ارزش ها، عقل است که با اخلاق همراه و هم خانه و همزاد است و جدایی بین آنان در پندار نگنجد .
در آموزه های دینی، به ویژه شیعی، به پیوند عقل و اخلاق، توجه ویژه شده است .
امام صادق (ع) می فرماید:
انا لنحب من کان عاقلا، عاملا، فهما، فقیها، حلیما، مداریا، صبورا، صدوقا، وفیا . (23)
ما، دوستدار کسانی هستیم که عقل، دانش، فهم، فقاهت، بردباری، نرمش و صبر دارند و اهل وفا و راستی اند . [به عبارتی این والایی ها را به هم درآمیخته اند] .
عقلانیتی که در آن انسانیت انسان، نادیده گرفته شود و برتری ها و والایی های او به فراموشی سپرده شود . عقلانیتی است ابزاری و خشک و سوگمندانه، آنچه مورد نظر فرهنگ و تمدن غربی است و در غرب خود را نموده، این چنین عقلانیتی است .
در فرهنگ و تمدن اسلامی، عقلانیت و اخلاق به گونه ای به هم تنیده شده که جداسازی آن دو از یکدیگر کاری است ناشدنی . خردورزی و تکامل مادی و معنوی، کامل کننده و یاری رسان یکدیگرند . «مدینه » واژه ای است که «دین » را دربرگرفته است; یعنی بدون دین و ارزش های دینی و اخلاقی، بنیان های مدینه و تمدن هم سست و ناپایدار است .
مدینه فاضله مهدوی، سرشار از خردورزی و اخلاق است . در آن دوران، اندیشه ها به اوج شکوفایی می رسد، علوم و فنون تکامل می یابد و همراه آن برتری ها و والایی های انسانی و اخلاقی، مراحل عالی و ارجمند خود را پیدا می کند .
امام صادق (ع) فرمود:
العلم سبعة و عشرون حرفا فجمیع ماجاءت به الرسل حرفان فلم یعرف الناس الیوم غیر حرفین، فاذا قام قائمنا اخرج الخمسة والعشرین حرفا فبثها فی الناس و ضم الیها الحرفین حتی یبثها سبعة و عشرین حرفا . (24)
دانش، بیست و هفت بخش دارد که بشر تا کنون دو بخش از آن را آموخته است . به هنگام قیام امام زمان (ع) بیست و پنج باب دیگر بر آن افزوده می شود و در میان جامعه گسترش می یابد .
روشن است که با پیشرفت علم، به رهبری پیشوای عالم و عادل، زمینه توسعه همه سویه و بهبود زندگی مردمان، فراهم خواهد آمد و دگرگونی ژرف، پدید خواهد گردید . از آنجا که علم تیغ دو دم است و اگر به دست نااهل سپرده شود، ویرانگری به بار می آورد، در برنامه آن حضرت تکامل اخلاقی، در کنار تکامل علوم نیز پیش بینی شده است .
امام باقر (ع) می فرماید:
اذا قام قائمنا وضع یده علی رؤس العباد، فجمع به عقولهم و اکمل به اخلاقهم . (25)
آنگاه که قائم ما قیام کند، دست محبت و امامت بر سر بندگان نهد و پس از آن، خردها را بالنده و خلق و خوی ها را به تمام و کمال می رساند .
رشد عقلانی همراه با رشد اخلاقی، جامعه ای رشید به وجود می آورد که شایستگی اداره تمام جهان را پیدا می کند . حاکمیتی که همراه خود، تربیت و انسان سازی را با عقلانیت و سیاست و جامعه پردازی، درآمیخته است و رهاورد آن، رهایی انسان های گرفتار در بند هوا و هوس و هدایت آنان به سوی هدی و هدایت همه سویه و همه جانبه است .
امام علی (ع) در این باب می فرماید:
یعطف الهوی علی الهدی اذا عطفوا الهدی علی الهوی و یعطف الرای علی القرآن اذا عطفوا القرآن علی الرای . (26)
خواهش نفسانی را به هدایت آسمانی بازگرداند، و آن هنگامی است که - مردم - رستگاری را تابع هوی ساخته اند، و رای آنان را پیرو قرآن کند، و آن هنگامی است که قرآن را تابع رای خود کرده اند .
این است روح انقلاب اصلاحی و بنیادی امام زمان (عج) که چشم اندازی از تمدن والا و متعالی الهی - قرآنی است .
پی نوشت ها:
1 . سوره نور (24)، آیه 55 .
2 . کتاب الغیبة، ابراهیم بن محمد نعمانی ، ص 240، مکتبة صدوق .
3 . کمال الدین، شیخ صدوق، ج 2، ص 646 .
4 . الکافی، ثقة الاسلام کلینی، ج 5، ص 73 .
5 . تحف العقول، ابن شعبه حرافی ص 236 ، بیروت .
6 . بحارالانوار، علامه مجلسی ج 52، ص 362، حدیث 131 .
7 . همان ، ص 317 .
8 . همان، ج 51، ص 84 .
9 . همان ، ص 78 .
10 . همان ، ص 82 .
11 . همان ، ص 83 .
12 . سوره اعراف (7)، آیه 96 .
13 . سوره نحل (16)، آیه 90 .
14 . سوره نوح (71)، آیه 10 و 11 .
15 . سوره نحل (16)، آیه 97 .
16 . نهج البلاغه، صبحی صالح، ترجمه سید جعفر شهیدی، خطبه 138 .
17 . منتخب الاثر ، ص 473 - 474 .
18 . سوره یوسف (12)، آیه 2 .
19 . سوره آل عمران (3)، آیه 193 .
20 . سوره توبه (9)، آیه 122 .
21 . سوره نساء (4)، آیه 82 .
22 . الکافی، ج 1، ص 11، ح 3 .
23 . تحف العقول ، ص 266 .
24 . بحارالانوار، ج 52، ص 336 .
25 . همان .
26 . نهج البلاغه، خطبه 138 .