صحاح العجم اولین لغتنامه ترکی آذربایجانی، در مقابل لغات فارسی و پهلوی
آرشیو
چکیده
صحاح العجم اولین فرهنگ لغات ترکی آذربایجانی (صحاح العجم ایلک آذربایجان تورکجه سی سؤزلویو) صحاح العجم اولین کتاب لغت تُرکی آذربایجانی می باشد. همانگونه که دیوان لغات تُرک اولین فرهنگ لغت، جهان تُرک می باشد که گویشهای مختلف زبان تُرکی را گرد آورده. صحاح العجم نیز اولین لغتنامه ای است که به زبان ادبی و رایج تُرکی در آذربایجان به عنوان شاخه غربی تُرکی اوغوزی نوشته شده است. می توان گفت که صحاح العجم بعد از دده قورقود اولین نوشته نثر ترکی می باشد که با ویژگیهای ترکی آذربایجانی که شاخه غربی ترکی اوغوزی محسوب می گردد تهیه شده است. به نظر پروفسور بیگدلی با توجه به ویژگیهای فرهنگ صحاح العجم، می توان ادعا کرد که با فرهنگهای مشابه مانند «دیوان لغات الترک» محمود کاشغری و «حلیه الانسان و حلاوت اللسان» ابن مهنّا و غیره برابری می نماید. این اثر در ماه ذیحجه سال 677 هجری (اول ماه مه 1279) از طرف فخرالدین هندوشاه ابن سنجر نخجوانی ادیب و رجل دولتی تبریز نوشته شده است.فرهنگ صحاح العجم از این نظر که کلیه لغات پهلوی و فارسی و بعضاً عربی را به زبان ترکی شرح نموده موجب بوجود آمدن فرهنگ بسیار غنی از زبان ترکی آذربایجانی که در آن زمان مرسوم بوده گردیده است. این لغات بیش از 4700 لغت را شامل می گردد. لغات ترکی بکار رفته عملا رایج ترین و متداول ترین کلمات و جملات بکار رفته در بین مردم و نویسندگان آن دوره بوده است.متاسفانه در زمانی که دهخدا لغتنامه اش را تنظیم می کرد شعوبیگری و آریاگرایی توسط پهلویها چنان بشدت تبلیغ میشد که نویسندگان یا از روی باور ویا به سبب ملاحظه حاکمیت، علیرغم شناختی که از این کتاب داشتند، نخواسته اند فرهنگ لغاتی را که در کنار لغات فارسی و پهلوی، زبان ترکی را نیز آورده اند معیار نوشته هایشان قرار دهند و بدین سبب نخواسته اند لغتنامه ای را که اینقدر حاوی لغات ترکی بوده و می تواند در ریشه یابی لغات ترکی بویژه لغات مصطلح در آذربایجان، راهگشا باشد و از طرف دیگر لغتنامه ای را که تقریبا مرجع اصلی لغتنامه های فارسی است که چندین قرن بعد نوشته شده اند به عالم فرهنگ و ادبیات شناسانده باشند. آنها با این تفکر که مبادا خدمتی به زبان ترکی کرده باشند، زبان فارسی را نیز از یکی از منابع اصلی خود بی بهره گذاشتند و همین امر موجب گردیده بسیاری از لغات و معانی اصلی آنها دیده نشود."Sahah ul-Ajam" The first Azerbaijani Turkish dictionary in front of Persian and Pahlavi words///// "Səhahül-əcəm" Ilk Azərbaycan türkcəsi sözlüyü, fars və pəhləvi sözlər qarşılığında/////////// Farsça ve Pehlevi Kelimelere Karşı İlk Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü Olan Sahahül-Ecem
Summary"Sahah ul-Ajam" The first Azerbaijani Turkish dictionary in front of Persian and Pahlavi words"Sahah ul-ajam" is the first book of Azerbaijani Turkish dictionary. Just like "divan gügat türk" is the first dictionary of the Turkish world that brings together different dialects of the Turkish language. "Sahah ul-Ajam" is the first dictionary written in the literary language of Azerbaijani Turkish, which belongs to the western branch of Oghuz Turkish, and it is possible to say that this book is the first prose written in Turkish after Deda Gorgud. According to Professor Beydili, according to the characteristics of the book "Sahah ul-Ajam", this book can be compared with the similar book "Divan lugat Turk" and "Hilyet ul-Insan ve Helavet ul-Lisan" written by Ibn Muhanna. This work was written by Fakhreddin Hindushah Ibn Sanjar Nakhjavani, who was a scholar and statesman in Tabriz in the month of Zilhajja 677 AH (May 1, 1279).The Saha ul-Ajam book, in terms of its explanation of all Pahlavi, Persian and sometimes Arabic words in Turkish, proves that Azerbaijani Turkish, which was considered a common language at that time, is a very rich language in terms of vocabulary. This book includes more than 4,700 words that are also used in Turkish. . The Turkish words used were practically the most commonly used common words and sentences among the people and writers of that time.Unfortunately, at the time when the famous Iranian scholar Dehkhoda wrote his dictionary, Shuubism and Aryanism were so strongly propagated by the Pahlavis that the authors, either because of their adherence to that belief or because of the fear of the authorities, despite knowing this book, and in this book Because of the existence of Turkish dictionaries, they did not want to introduce it, and they avoided being injured as a source in their writings.However, this book was a pioneer in finding the roots of Turkish words, especially idiomatic words in Azerbaijan, and on the other hand, it was also the main source of Persian dictionary books written several centuries later.Fearing that they might have done a service to the Turkish language, they deprived the Persian language of one of its main sources, and this caused many words and their main meanings to be invisible./////////
"Səhahül-əcəm" Azərbaycan türkcəsi lüğətinin ilk kitabıdır. Necə ki, "Divanü lüğət-it türk" türk dünyasının ilk sözlüyü olaraq türk dilinin müxtəlif dialektlərini bir araya gətirən ilk lüğətdir. "Səhahül-əcəm" də oğuz türkcəsinin qərb qoluna aid olan Azərbaycan türkcəsinin ədəbi dilində yazılmış ilk lüğət kitabıdır və bu kitabın Dədə Qorquddan sonra türk dilidə yazılan ilk nəsr yazısı olduğunu da söyləmək mümkündür. Professor Bəydilinin fikrincə, “Səhahül-əcəm” kitabı özəlliklərinə görə, əmələn ona oxşar "Divanü lüğət-it türk" və ibn Mühənnanın yazdığı "Hilyət ül-insan və həlavət ül-lisan" kitabıyla eynidir. Bu əsər hicri 677-ci il Zilhəccə ayında (1 may 1279-cu il) Təbriz`də ədib və dövlət xadimi olan Fəxrəddin Hinduşah İbn Səncər Nəxcəvani tərəfindən yazılmışdır.
“Səhahül-əcəm” kitabı, onun bütün pəhləvi, fars və bəzən də ərəb sözlərini türk dilində izah etməsi baxımından o dövrdə ortaq dil sayılan Azərbaycan türkcəsinin lüğət tərkibi olaraq çox zəngin bir dil olduğunu təsdiq edir. Bu kitaba 4700-dən çox türk dilində işlənən söz daxildir. İstifadə olunan türkcə sözlər o dövrün adamları və yazıçıları arasında nəzəri olaraq ən çox işlənən yayğın söz və cümlələr idi.///////////
Sahahül-Ecem, Azerbaycan Türkçesinin söz varlığının ilk kitabıdır. Tıpkı Divanü lüğet-it türk`ün Türk dilinin farklı lehçelerini bir araya getiren Türk dünyasının ilk sözlüğü olması gibi. Sahahül-Ecem, aynı zamanda Oğuz Türkçesinin batı kolu olan Azerbaycan'da edebi ve ortak Türkçe dilinde yazılan ilk sözlüktür. Oğuz Türkçesinin batı kolu sayılan Azerbaycan Türkçesinin özellikleriyle hazırlanan Sahahül-Ecem'in Dede Korkut'tan sonra yazılan ilk Türkçe nesir olduğu söylenebilir. Profesör Begdali'ye göre Sahahül-Ecem kültürünün özelliklerine göre Mahmud Kaşgari'nin Divanü lüğet-it türk`ü ve İbn Mahanna'nın Haliya al-İnsan ve Halawat al-Lsan gibi benzer kültürlerle eşdeğer olduğu iddia edilebilir. Bu eser, Tebrizli yazar ve kamu görevlisi Fahraddin Hindushah İbn Sencer Nahcavani tarafından hicri Zilhicce 677 (1 Mayıs 1279) ayında yazılmıştır..
Sahahül-Ecem'in kültürü, Pehlevi, Farsça ve bazen de Arapça kelimelerin tamamını Türk dilinde açıklamış olması açısından, o dönemde yaygın olan Azerbaycan Türkçesinin çok zengin bir kültürünün oluşmasına neden olmuştur. Bu sözlük 4700'den fazla kelime içermektedir. Kullanılan Türkçe kelimeler, o dönemin insanları ve yazarları arasında neredeyse en yaygın ve yaygın olarak kullanılan kelime ve cümlelerdi..
تبلیغات
