شهید سیدمحمد صدر و موسوعة الامام المهدی

نسبت آیة الله شهید سید محمد صدر، قدس سره، با سلسله ای که از نظر صحت، وضوح و تواتر کم نظیر است به امام هفتم امام موسی کاظم، علیه السلام، می رسد. داستان ولادت آن بزرگوار خود جلوه ای است از لطف و فضل بی کران الهی. مادر گرامی ایشان از داشتن فرزند ناامید بود به همین دلیل در اثنای سفر حج به پیامبر اکرم متوسل شد و نذر کرد که اگر صاحب پسری شود او را محمد بنامد. بدین ترتیب پس از مدت زمانی کوتاه این حاجت برآورده گشت و آیة الله سید محمد صدر در سالروز ولادت پیامبر عظیم الشان اسلام 17 ربیع الاول سال 1362 ق. پای به عرصه وجود گذارد.
ایشان تحت سرپرستی جد مادری خود آیة الله العظمی شیخ محمدرضا آل یاسین، قدس سره، که از مراجع مشهور بودند و مدتی پس از وفات سید ابوالحسن اصفهانی، قدس سره، به عنوان بزرگترین مرجع شناخته شده بودند، همچنین پدر بزرگوارشان حاج سید محمدصادق صدر، قدس سره، پرورش یافتند و بدین ترتیب از همان ابتدای کودکی در خانه علم و فضل طعم شیرین علم را چشیدند که انعکاس این آموخته ها را می شد در خلق رفیع، بزرگواری و گشاده رویی و سعه صدر ایشان مشاهده نمود.
سید محمد صدر، قدس سره، دروس حوزوی را در سنین کودکی و در سال 1373 ق. آغاز کرد. دروس ابتدایی را نزد پدر بزرگوارش و سپس سید طالب رفاعی و شیخ حسن طرد عاملی فرا گرفت و بقیه مقدمات را نزد سید محمدتقی حکیم صاحب کتاب «اصول العامة للفقه المقارن » و شیخ محمدتقی ایروانی آموزش دید. در سال 1379 ق. شروع به فراگیری کلیات فقه کرد، فلسفه الهیه را نزد شیخ محمدرضا مظفر و اصول و فقه مقارن را نزد سید محمدتقی حکیم و فقه را نزد شیخ محمدتقی ایروانی فرا گرفت. سید محمد صدر در این دوره همچنین از محضر شیخ مهدی مظفر در زمینه کلیات فقه، سید عبدالوهاب کربلائی در زمینه زبان انگلیسی، دکتر حاتم کعبی در علم نفس و دکتر فاضل حسین در تاریخ بهره برد. و در زمینه زبان انگلیسی و تاریخ از جمله موفقترین دانشجویان به شمار می رفت.
با پایان یافتن کلیات، سید محمد صدر در سال 1383 ق. وارد مرحله بالاتر شده به فراگیری کفایه و مکاسب پرداخت. ایشان کتاب کفایه، نوشته آخوند خراسانی، را نزد سید محمدباقر صدر، بخشی از کتاب مکاسب نوشته شیخ مرتضی انصاری را نزد سید محمدتقی حکیم و بقیه آن را نزد شیخ صدر باکوبی یکی از مبرزین فضلای حوزه که به ورع و راستی مشهور بود تلمذ نمودند.
پس از فراگیری کفایه و مکاسب به مرحله فراگیری دروس خارج رسید و همزمان از جلسات درس خارج اصول شهید محمدباقر صدر و آیة الله خوئی استفاده نمود. در مجموع استادان ایشان در دروس خارج فقه و اصول عبارتند از: سید محمدباقر صدر و آیة الله خوئی در دوره کامل اصول و کتاب طهارت، امام خمینی، قدس سره، در کتاب مکاسب و سید محسن حکیم در کتاب مضاربه.
از جمله مهمترین مشایخی که به شهید صدر، قدس سره، اجازه روایت داده اند می توان به آیة الله ملا محسن طهرانی مشهور به آغا بزرگ طهرانی صاحب کتاب «الذریعة الی تصانیف الشیعة »، پدرش سید محمدصادق صدر، دایی ایشان شیخ مرتضی آل یاسین و پسر عمویش آیة الله سید آغا حسین خادم الشریعه، سید عبدالرزاق مقرم صاحب کتاب «مقتل الحسین، علیه السلام »، آیة الله سید حسین خراسانی و آیة الله سید عبدالعلی سبزواری و نیز دکتر حسین علی محفوظ اشاره کرد.
همچنین شهید سید محمد صدر، قدس سره، در سال 1369 ق. و در سن 34 سالگی مفتخر به کسب اجازه اجتهاد از محضر استاد بزرگوارشان سید محمد باقر صدر، قدس سره، گشت.
شهید صدر، قدس سره، علاوه بر فراگیری دروس و استفاده از محضر استادان خود به ارایه درس و آموزش طلاب نیز می پرداختند که در این زمینه از جمله جلسات درس ایشان که تا آخر عمر شریفشان ادامه داشت به مواردی اشاره می کنیم:
بحث اصولی بر متن کفایه الاصول، نوشته آخوند خراسانی، قدس سره، بحث فقهی استدلالی بر متن شرایع الاسلام محقق حلی، قدس سره، و نیز جلسات تفسیر قرآن کریم.
ویژگی جلسات تفسیر شهید صدر، قدس سره، که ایشان را از سایر استادان متمایز می ساخت این بود که ایشان تفسیر قرآن کریم را از انتها یعنی از سوره مبارکه ناس شروع می کرد.
با توجه به اینکه اغلب استادان قرآن را از ابتدا تفسیر می کنند در نتیجه سوره های ابتدایی قرآن به طور مفصل و مشروح بیان می شوند و هر چه به سوره های انتهایی نزدیک می شویم تفسیر اشاره وار با ارجاع به مطالب قبلی بیان می شود. لذا شیوه استاد باعث می شد که سوره های انتهایی با تفصیل بیشتر بیان شوند و در مجموع از مباحث استادان مختلف دوره کاملی از تفسیر قرآن کریم به دست آید.
عوامل متعدد در رشد و شکوفایی بعد علمی شهید صدر، قدس سره، مؤثر بودند که از جمله مهمترین آنها می توان به عوامل زیر اشاره نمود:
1- آگاهی ایشان از آراء و نظرات چهارگانه چهار تن از مشهورترین مجتهدان; یعنی شهید سید محمدباقر صدر، قدس سره، آیة الله العظمی خوئی، قدس سره، سید محسن حکیم و امام خمینی ، قدس سره.
2- ویژگی سید محمدباقر صدر، قدس سره، در بیان مسائل و آرای جدید در زمینه اصول که این ویژگی در خصیت شهید محمد صدر، قدس سره، نیز تاثیر قابل توجهی گذاشته بود.
3- اعلمیت ایشان علاوه بر آنکه از دو مورد فوق قابل دریافت است، خصوصا در درس اصول خارج مورد اذعان طلابی بوده و هست که در بحث ایشان و بحث سایر استادان شرکت داشته اند.
لازم به تذکر است که شهید سید محمد صدر، قدس سره، علاوه بر طی مدارج علمی و استفاده از محضر علمای و فضلای حوزه در زمینه معرفت الهی و علوم اخلاقی نیز با بهره گیری از محضر یکی از کسبه نجف اشرف مراحل سیر و سلوک معنوی را طی نمود.
از ویژگیهای شهید سید محمد صدر، می توان به خوش خلقی و تواضع ایشان اشاره نمود. همچنین ایشان در پاسخگویی به سؤالات فقهی، علمی و فکری از سرعت عمل قابل توجهی برخوردار بود.
آنچه در برخورد با استاد بسیار جلب توجه می کرد، حالت مراقبت و سلوک عرفانی ایشان بود. شهید صدر، دائما مراقب بود که در فعل و قول از خط الهی منحرف نشده، جانب اخلاص را رعایت کند و خود را از هر گونه ریا و تکبر دور نگهدارند و به همین دلیل بود که هرگز اجازه نمی داد کسی دست ایشان را ببوسد و یا موقع ورود ایشان به احترامشان صلوات بفرستد. شهید صدر، قدس سره، آنچنان در زمینه رعایت تقوی در همه اعمال و رفتار خود سعی می نمود که حتی مؤذنی را که در قرائت اذان اشتباه می کرد از اذان گفتن منع نکرده و فرمود: «نمی خواهم او را منع کنم، چه بسا میان او و خداوند ارتباط و اتصالی باشد که با این کار آن ارتباط از بین برود».
ایشان در پاسخگویی به سؤالات نیز همیشه احتیاط می کرد تا مبادا سخنی به دور از تقوی از ایشان صادر گردد.
در رابطه با علاقه و پشتکار ایشان در عبادت و سحرخیزی، یکی از نزدیکان شهید سید محمدباقر صدر، قدس سره، نقل کرده است که روزی حاج سید محمدصادق صدر، قدس سره، نزد شهید سید محمدباقر صدر رفته، از فرزند خود یعنی سید محمد صدر، قدس سره، نزد ایشان شکایت کرد. شکایت پدر نه از جهات قصور یا تقصیر فرزند بلکه به دلیل کثرت عبادت و شب زنده داری و گریه های شبانه او بود تا آنجا که سلامتی او را در خطر انداخته بود بدین ترتبب شهید سید محمد صدر، قدس سره، از ایشان خواستند تا در عبادت و شب زنده داری جانب اعتدال را نگهدارد و از آنجا که اطاعت از استاد لازم بود سید محمد صدر، نیز خواسته استاد را اجابت کرد.
آن عالم بزرگوار در آخرین روزهای عمر شریف خود برای مقابله با رژیم بعث عراق، کفن پوشید و پس از وداع با نزدیکان و بستگان به قصد اقامه نماز جمعه به سمت مسجد کوفه که درهای آن توسط رژیم بعث بسته شده بود به راه افتاد، ایشان آن روز موفق شد با گشودن درهای مسجد نماز جمعه را با حضور جمع زیادی از مردم اقامه کند، اما حکومت عراق که از این حرکت ایشان سخت پریشان شده بود در 30 بهمن 1377 خودرو حامل ایشان و دو فرزندش را مورد حمله قرار داد و آن بزرگوار و فرزندانش را به شهادت رساند. روحش شاد و راهش مستدام باد.
از این شهید گرانقدر آثار متعدد و ارزنده ای به جا مانده که برخی از آنها چاپ شده و برخی به صورت دست نویس باقی است. یکی از ارزنده ترین آثار ایشان کتاب «موسوعة الامام المهدی، علیه السلام »، است که از این مجموعه تاکنون چهار جلد منتشر شده است:
1- تاریخ الغیبة الصغری
2- تاریخ الغیبة الکبری
3- تاریخ ما بعد الظهور
4- الیوم الموعود بین الفکر المادی و الدینی
و جلد پنجم این مجموعه به صورت دست نویس است و این امکان وجود دارد که مجموعه مذکور تا 12 جلد برسد.
شهید سید محمد صدر، قدس سره، خود در یکی از جلسات درس در مورد این مجموعه فرمود: این مجموعه برای هر سؤالی که درباره مساله مهدویت به ذهن خطور می کند; گشوده است تا سؤال مورد نظر را بر آن بیفزایم.
این مجموعه از آثار که مشتمل است بر آرا و نظرات پیرامون سؤالات متنوع حول مساله مهدویت و نیز نقد و بحث برخی از آرا، مجموعه ای است نسبتا کامل و جامع که می تواند مسلمین خصوصا شیعیان را در این زمینه مستغنی کند. نکته جالب توجه درباره این مجموعه آن است که سید محمد صدر در سن 29 سالگی این مجموعه را تالیف کرده اند.
با این مقدمه به شرح اجمالی مطالب مطرح شده در مجموعه یاد شده می پردازیم:
1- تاریخ الغیبة الصغری
نخستین جلد از «موسوعة الامام المهدی » به بررسی تاریخ غیبت صغری اختصاص دارد. مؤلف کتاب، در این جلد با روشی جدید به تحلیل تاریخ زندگانی حضرت هادی، حضرت عسکری و حضرت مهدی، علیهم السلام، پرداخته است.
کتاب «تاریخ الغیبة الصغری »، با مقدمه ای مبسوط از شهید سید محمدباقر صدر، استاد شهید سید محمد صدر، با عنوان «بحث حول المهدی » شروع می شود، که این مقدمه بعدها به صورت مستقل به چاپ رسیده است.
شهید سید محمدباقر صدر در پایان این مقدمه می گوید:
پس من به همین مقدار اکتفا می کنم و توضیح و تشریح مسائل را به این کتاب وامی گذارم. براستی که این کتاب، مجموعه ایست گرانقدر درباره امام مهدی، علیه السلام، که به وسیله یکی از فرزندان شاگردان عزیز ما یعنی علامه بحاثه سید محمد صدر، نوشته شده و تا کنون نظیر این نوشته در میان کتب و تصانیف شیعه از جهت جامعیت مطالب وجود نداشته است...
پس از مقدمه شهید سید محمدباقر صدر شاهد مقدمه ای از مؤلف هستیم که در آن به نقاط ضعف تاریخنگاری اسلامی به طور عام و تاریخنگاری شیعی به طور خاص اشاره شده است. مؤلف اساسی ترین نقاط ضعف تاریخنگاری شیعی را چنین بیان می کند:
1- تاکید بر جنبه اعتقادی موضوع امامت و اثبات امامت ائمه و بی توجهی به تلاشها و فعالیتهایی که ائمه، علیهم السلام، در عرصه اجتماع داشته اند. و همچنین نپرداختن به رویدادها، انقلابها و حوادث اجتماعی که در عصر ائمه به وقوع پیوسته است;
2- پراکندگی، و نبود دسته بندیهای مناسب در بیان رویدادها و وقایع تاریخی;
3- مشخص نبودن زمان و مکان بسیاری از وقایع تاریخی و عدم ذکر رویدادهای همزمان با یک حادثه تاریخی خاص;
4- رعایت نکردن حجم مورد نیاز هر مطلب تاریخی و در نتیجه زیاده گویی در جایی که باید اختصار گذشت و گزیده گویی در جایی که نیاز به تفصیل است.
مطالب کتاب در دو بخش اصلی سامان یافته است; بخش اول تاریخ زندگانی امام هادی و امام حسن عسکری، علیهماالسلام، که در آن در ضمن چهار فصل موضوعات زیر بررسی شده است:
1- عصر امامت امام هادی و امام حسن عسکری، علیهماالسلام (ویژگیهای این عصر و نهضتهایی که در آن واقع شده است) ;
2- تاریخ امام علی بن محمد هادی، علیه السلام;
3- تاریخ امام حسن بن علی عسکری، علیه السلام;
4- تاریخ امام مهدی، علیه السلام، در زمان زندگی پدرشان;
بخش دوم کتاب به بررسی تاریخ غیبت صغری اختصاص دارد. اصلی ترین عناوین که در این قسمت مورد بررسی قرار گرفته اند عبارت اند از:
1- تاریخ عمومی دوران غیبت صغری;
2- خط مشی های عمومی [حضرت مهدی] در این دوران;
3- سفیران چهارگانه، زندگانی و فعالیتهای آنها;
4- سفیران دروغین امام مهدی;
5- امام مهدی، زندگی و فعالیتهای ایشان;
شایان ذکر است بخش اول کتاب «تاریخ الغیبة الصغری » توسط آقای محمد امامی شیرازی ترجمه شده و با نام «پژوهشی در زندگی امام مهدی و نگرش به تاریخ غیبت صغری » شده است.
2- تاریخ الغیبة الکبری
این کتاب پس از بحثی مقدماتی در زمینه تقسیم غیبت در ضمن سه بخش موضوعات زیر را مورد بررسی قرار داده است:
بخش اول: تاریخ شخص امام مهدی، علیه السلام این بخش مشتمل بر فصول زیر است:
از جمله مهمترین مشایخی که به شهید صدر، قدس سره، اجازه روایت داده اند می توان به آیة الله ملا محسن طهرانی مشهور به آغا بزرگ طهرانی صاحب کتاب «الذریعة الی تصانیف الشیعة »، اشاره کرد.
از ویژگیهای شهید سید محمد صدر، می توان به خوش خلقی و تواضع ایشان اشاره نمود. همچنین ایشان در پاسخگویی به سؤالات فقهی، علمی و فکری از سرعت عمل قابل توجهی برخوردار بود.
شهید صدر، دائما مراقب بود که در فعل و قول از خط الهی منحرف نشده، جانب اخلاص را رعایت کند و خود را از هر گونه ریا و تکبر دور نگهدارند و به همین دلیل بود که هرگز اجازه نمی داد کسی دست ایشان را ببوسد.
1- راز اساسی غیبت امام مهدی، علیه السلام;
2- تکلیف اسلامی امام مهدی، علیه السلام، در زمان غیبت;
3- زندگی شخصی امام مهدی، علیه السلام;
4- ملاقات با امام مهدی، علیه السلام، در دوران غیبت کبری;
5- نامه امام مهدی، علیه السلام، برای شیخ مفید.
بخش دوم: تاریخ انسانی در عصر غیبت کبری
این بخش مشتمل بر فصول زیر است:
1- بررسی اخباری که در زمینه پیشگویی آینده وارد شده اند;
2- پیشگویی هایی که در اخبار آمده است.
3- تکلیف اسلامی در زمان غیبت کبری
الف) عزلت یا جهاد
ب) تقیه
ج) انتظار
بخش سوم: شرایط و نشانه های ظهور
این بخش مشتمل بر فصول زیر است:
1- شرایط ظهور
مؤلف در این فصل، ضمن بیان تفاوت میان شرایط و نشانه های ظهور، این موضوعات را مورد بررسی قرار داده است: شرایط لازم برای تحقق ظهور و حکومت عدل جهانی، ارتباط شرایط ظهور با طرح و برنامه الهی و طرح و برنامه خاص خداوندی برای تعیین و به وجود آوردن شخصی که بتواند جهان راء رهبری کند.
2- نشانه های ظهور
مؤلف در این فصل ابتدا، روش کلی خود را در برخورد با روایات مربوط به تعداد نشانه های ظهور بیان می کند، سپس به بیان مفهوم نشانه و انواع تقسیم بندیها در این زمینه می پردازد. در ادامه برخی اشکالات و ابهاماتی را که در زمینه نشانه های ظهور مطرح شده اند، بیان می کند و به آنها پاسخ می دهد. سپس نشانه های ظهور را اعم از حتمی و غیر حتمی با عنایت به تقسیم بندی آنها از نقطه نظرهای مختلف بیان می کند.
3- تاریخ مابعدالظهور
این کتاب ابتدا در مقدمه خود درباره اهمیت شناختن تاریخ بعد از ظهور، طرق استدلالی به کار گرفته شده در کتاب برای تمیز دادن مطالب صحیح و ناصحیح از یکدیگر، مشکلات موجود در بحث کردن از تاریخ بعد از ظهور، راه حل مشکلات مذکور و نیز بیان سرفصل مطالب مطرح شده در ادامه کتاب، مطالبی را بیان کرده است. در ادامه تاریخ بعد از ظهور سه بخش بیان گردیده است:
بخش اول: مقدمات ظهور
این بخش خود در دو باب بیان گردیده است:
باب اول: مطالب اساسی و زیر بنایی مربوط به ظهور که خود در پنج عنوان مورد بررسی قرار گرفته است. در اینجا به طور اجمال به این پنج عنوان اشاره می کنیم:
1- ارتباط روز ظهور با طرح کلی خداوند برای بشریت;
2- تاثیر غیبت کبری بر بعد از ظهور;
3- تعیین زمان طهور با توجه به شرایط و نشانه های آن و نیز فایده تحقق این نشانه ها در نسبت با زمان بعد از ظهور;
4- طرح و برنامه کلی امام مهدی، علیه السلام، در ارتباط با زندگی، وجود و قانونگذاری;
5- طرح و نقشه کلی خداوند برای دوران بعد از ظهور.
باب دوم: در این باب، حوادث و وقایع نزدیک به زمان ظهور از قبیل جنگهای سفیانی، فتنه دجال، قتل نفس زکیه و... بیان گردیده اند.
بخش دوم: حوادث مربوط به ظهور و برپایی حکومت جهانی امام زمان، علیه السلام، تا زمان وفات آن امام، علیه السلام; این بخش مشتمل بر چهار فصل است:
1- معنای ظهور و چگونگی آن و رویدادهایی که در مسیر حرکت امام مهدی، علیه السلام، به سمت عراق رخ می دهد;
2- چگونگی برپایی عدل در جهان به دست امام مهدی، علیه السلام;
3- حکومت جهانی امام مهدی، علیه السلام;
4- چگونگی ارتحال امام مهدی، علیه السلام;
بخش سوم: جهان بعد از امام مهدی، علیه السلام.
این بخش نسبت به دو بخش قبل مختصرتر است و تفصیل مطالب آن به کتاب چهارم واگذار شده است، در بخش سوم کتاب در دو باب تنظیم گردیده است:
1- رهبری بعد از امام مهدی، علیه السلام;
2- سرنوشت نهایی بشریت.
4- الیوم الموعود بین الفکر المادی و الدینی
سه کتاب قبلی در مورد تاریخ امام مهدی، علیه السلام، از دیدگاه امامیه بود. در این کتاب مؤلف اعتقاد به وجود روز موعود و آینده ای درخشان و امیدوارکننده برای بشریت را از دو دیدگاه مادی و دینی بررسی کرده است.
در بخش اول این کتاب مؤلف به طور مختصر بر این نکته تاکید می کند که فرد مادی با اتکاء به دیدگاه مادی اش نمی تواند آینده ای درخشان و سعادتمند را برای جهان پیشگویی کند اما در میان مذاهب مادی مارکسیسم به سبب دیدگاه ویژه ای که در زمینه جامعه و تاریخ بشریت دارد عقیده ای متفاوت با سایر مذاهب مادی دارد.
در بخش دوم کتاب به طور مفصل دیدگاه مارکسیسم مورد بررسی قرار گرفته است، روال بحث در این بخش به صورت زیر می باشد:
مقدمه این بخش خود شامل سه مبحث زیر است:
1- مضمون مشترک بین مادیت تاریخی و سنت عام الهی;
در این بخش بشارت به آینده ای سعادتمند برای بشریت به عنوان عقیده و نظریه ای مشترک مطرح گردیده است.
2- ریشه ها و سرچشمه های تفکر مارکسیستی در این قسمت به دلایل به وجود آمدن تفکر مارکسیستی در بین انسانها اشاره شده است;
3- مشکلات موجود در مباحثه و گفتگو با مارکسیستها.
پس از این مقدمه مؤلف برای بیان (مادیت تاریخی) ابتدا دو مبحث زیر را به صورت مقدمه بحث بیان کرده سپس به تشریح نظریه مادیت تاریخی می پردازد:
1- پایه های فلسفی مادیت تاریخی;
2- پایه های اقتصادی و اجتماعی مادیت تاریخی.
بخش سوم کتاب آینده سعادتمند برای بشریت را از نقطه نظر سنت عام الهی برای تکامل بشریت مورد بحث فرار داده است.
در این بخش مطالب زیر به چشم می خورد:
1- پایه ها و اصولی که این طرح و سنت عام الهی بر آنها استوار گردیده است;
2- تفصیل و تشریح طرح و سنت عام الهی و مراحل آن;
3- تطبیق بعضی حوادث تاریخی با طرح سنت عام الهی و نیز بیان برخی شبهات و ایرادات پیرامون سنت عام الهی و پاسخگویی به آنها.
قابل ذکر است که مؤلف در این کتاب طرح عام الهی را در مقابله با مادیت تاریخی که مارکسیستها به آن قائلند مورد بررسی قرار داده است و از این دو نقطه نظر آینده بشریت را به تصویر کشیده است.
× زندگینامه شهید سید محمد صدر، با استفاده از کتاب «نبذة مختصرة عن حیاة الشهید السید محمد الصدر» که توسط مؤسسة الرضا، علیه السلام، تهیه شده، تنظیم گردیده است.
از این شهید گرانقدر آثار متعدد و ارزنده ای به جا مانده که برخی از آنها چاپ شده و برخی به صورت دست نویس باقی است. یکی از ارزنده ترین آثار ایشان کتاب «موسوعة الامام المهدی، علیه السلام »، است نخستین جلد از «موسوعة الامام المهدی » به بررسی تاریخ غیبت صغری اختصاص دارد. مؤلف کتاب، در این جلد با روشی جدید به تحلیل تاریخ زندگانی حضرت هادی، حضرت عسکری و حضرت مهدی، علیهم السلام، پرداخته است.