گزارشى از ده کتاب عاشورایى

محمد صادق موسوى گرمارودى, چاپ اول, سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى, 1380, 144 ص, رقعى, فارسى.
در روزگار ما که تغییر و تحولات سخت گریبان آدمى را گرفته است, تنها یک تلاش, نویدبخش رهایى انسان خواهد بود و آن, بهره گیرى از آموزه هاى حوادث بزرگ تاریخ بشریت است; و چه حادثه اى بزرگ تر وسازنده تر از حادثه عاشورا؟!
((کربلا)) عصاره تاریخ است و ((عاشورا)) آبروى عشق; و ((محرم)) هویت شیعه. آن گاه که بحران معنویت با جهل مردم دست در دست هم, جامه حق بر باطل پوشاندند, اندوه بارترین واقعه تاریخ رخ داد. افسوس که نداى حق طلبى عاشورا هرگز به درستى شنیده نشد و کژفهمى ها و غرض ورزىها سیماى حقیقى اش را وارونه جلوه داده است!
کتاب ((در آئینه عاشورا)) تلاشى است براى شناساندن بیشتر ریشه هاى انقلاب حسینى و انگیزه هاى مخالفان آن; ولى نه به گونه اى که درسى باشد براى مردمان آن روزگار. بلکه افشاگرىیى باشد علیه مخالفان آن; گرچه در صف دوستان باشند و نیز شاهد و حجتى باشد بر دوستان; گرچه ندانند در صف دشمنان ایستاده اند.
آنچه بیشتر, نویسنده را آزرده ساخته و او را وادار کرده تا دست به قلم برد و تحلیلى واقع بینانه تر از حادثه عاشورا ارائه دهد, رویکرد برخى به اصطلاح روشن فکران و مطبوعات چى هاى این عصر و زمانه است که مى اندیشند هر لحظه, باید پاى در رکاب تغییرات و تحولات مدرنیته کرد و چالاک, او را به هرسوى که مى رود, همراهى کرد. غافل از آن که سواره نیستند; بلکه سیاهى لشکرى شده اند و خدایان مدرنیته به هر سوى که اراده کنند, آنها را به دنبال خود مى کشند. روشن فکرانى که واقعه عاشورا را داستانى کهنه به حساب مىآورند و آن را مربوط به زمان گذشته و پیشینیان و نه عصر مدرنیته, قلمداد مى کنند و یادآورى آن را ترویج خشونت و عصبیت قومى مى دانند.
نویسنده با ترتیب دادن نوشته خود در هفت قطعه, به تحلیل و بررسى تاریخ صدر اسلام و اندکى قبل از آن, تا حادثه عاشورا پرداخته و بیشترین همت خود را به بررسى دگرگونى ارزش هاى اسلامى و تحریف سنت نبوى و جدا سازى بعثت از غدیر توسط مشرکان و منافقان نهاده است و اذهان را به پیامد این فاجعه عظیم معطوف کرده است.
قلم روان و عبارت هاى دلنشین نویسنده, گرچه اثرى کوتاه را خلق کرده است, اما با اطمینان مى توان مطالعه آن را به عموم, بویژه نسل جوان جستجوگر, که هم ریشه در آرمان هاى عاشورا دارد و هم ناخواسته خود را در روزگار پرطمطراق تجدد و مدرنیته مى بیند, پیشنهاد کرد.
قطعات هفت گانه کتاب, از این قرار است: برداشتى آزاد ـ مخالفین عاشورا ـ شرایط آماده ـ وقتى ستم قانون مى شود ـ خفقان اموى ـ باطل در لباس حق ـ جوابى بر آن گفتار.
گفتنى است قطعه هفتم مشخصا به پاسخ گویى یکى از مقالات, که برداشتى انحرافى و مغرضانه از حادثه عاشورا داشته و در یکى از روزنامه ها به چاپ رسید, پرداخته است.
در پایان, فهرستى از نمایه ها به کتاب ضمیمه شده که مراجعه به متن کتاب را آسان تر نموده است.
O عزت و افتخار در حماسه حسینى علیه السلام
على نهاوندى, چاپ اول, مشهد, انتشارات عروج اندیشه, 1381, 94 ص, پالتویى, فارسى.
این کتاب به بهانه سال عزت و افتخار حسینى به رشته تحریر در آمده و در پنج فصل تنظیم شده است. در هر فصل, موضوعات متنوعى را با استناد به آیات و روایات مطرح کرده است. عناوین فصل هاى کتاب عبارتند از:
فصل 1. واژه شناسى عزت و افتخار (18-12).
فصل2. عزت و افتخار در فرهنگ عاشورا (24 ـ 19).
فصل3. اسباب عزت و افتخار از منظر دین (64 ـ 25).
فصل4. موانع عزت و عوامل ذلت (82 ـ 65).
فصل5. عزت و افتخار در آیینه اشعار (87 ـ 83).
این کتاب با آن که مختصر و کم حجم است, اما موضوعات متعدد و فراوانى را مطرح کرده است که هرکدام, مى تواند بهانه اى براى پژوهش هاى عمیق تر و وسیع تر در آن زمینه باشد.
O عبرت هاى عاشورا
سیداحمد خاتمى, چاپ اول, قم, دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم, 1379, 200 ص, رقعى, فارسى.
حوادثى در تاریخ رخ مى دهد که هیچ گاه از ذهن بشر پاک نخواهد شد. این حوادث به میزان نیاز حیات معنوى و اجتماعى بشر به آنها, تإثیرگذار و مورد اقبال قرار خواهد گرفت. حادثه عاشورا در قله این حوادث قرار دارد. عاشورا تنها مورد توجه یک طبقه خاص اجتماعى نبوده, بلکه همه طبقات در همه اعصار تلاش کرده اند تا با بررسى و تحلیل وقایع, نوعى ارتباط با آن برقرار کنند. اندیشمندان بسیارى از ادیان و مکاتب و فرقه ها و نژادهاى مختلف پیرامون این رخداد عظیم سخن گفته اند و هریک در خورشإن و مقام علمى و اجتماعى خود آموزه هایى از آن را براى مخاطبان خود به ارمغان آورده اند.
آنچه بیش از هرچیز حادثه کربلا را پرفروغ و سازنده نموده و با نگاهى به آینده در زندگى بشر مطرح کرده, همانا توجه به پیام هاى معنوى عاشوراست که هم در انگیزه هاى پیدایش آن و هم در دل آن نهفته است. پیام هایى که امروزه از آن به ((عبرت هاى این حادثه بزرگ)) نیز تعبیر مى شود. عبرت هاى عاشورا درسى است که حسین علیه السلام آموزگار آن است و همه جا, مدرسه آن و همه نسل ها, دانش آموختگان آن.
کتاب ((عبرت هاى عاشورا)) که با الهام از تإکیدات و هشدارهاى رهبر معظم انقلاب, در چند سخنرانى, به رشته تحریر در آمده است; پنج عامل زیر را در پیدایش حادثه عاشورا داراى نقش اساسى مى داند:
1. کنارگذاردن وصایاى پیامبراکرم(ص).
2. رنگ باختن معنویت پس از پیامبر(ص).
3. افول غیرت دینى.
4. کوتاهى خواص از انجام رسالت خود.
5. نفوذ و حاکمیت نفاق, بویژه نفاق پنهانى پس از پیامبر(ص).
تحلیل و شناخت هریک از عوامل یاد شده, نه تنها مى تواند براى جامعه شیعى امروز ما, که براى هر ملت تحت ستم و عدالت خواه که در پى عزت و سربلندى است, عبرتآموز باشد.
نویسنده در این کتاب تنها به بررسى سه عامل نخست پرداخته و عامل چهارم را در کتاب ((رسالت خواص)) به بحث کشیده است و در واقع کتاب ((رسالت خواص)), جلد دوم کتاب حاضر خواهد بود و عامل پنجم را نیز در کتاب ((سیماى نفاق از دیدگاه قرآن)) مطرح کرده است.
و اما این کتاب در شش فصل سامان یافته است:
فصل نخست را به ((عبرتآموزى در قرآن و روایات)) اختصاص داده است.
فصل دوم سخن از ((خطر بزرگ ارتجاع)) و بازگشت به ضد ارزش هاى جاهلى به میان آورده است.
در فصل سوم, چهارم و پنجم به عوامل زمینه ساز حادثه عاشورا پرداخته است; یعنى در فصل سوم به کنار گذاشتن وصایاى نبى اکرم(ص) و عدم تمسک به قرآن و عترت و در فصل چهارم به رنگ باختن معنویت که ارمغان بزرگ بعثت نبوى بوده است و افول غیرت دینى که نتیجه تسامح و تساهل در دین است, اشاره شده است...
در فصل ششم که آخرین فصل کتاب است, دو سخنرانى مهم رهبر معظم انقلاب, تحت عنوان ضمایم, به کتاب ملحق شده است.
O اصلاح گرائى از منظر حسین بن على(علیهماالسلام)
محمدجواد رودگر, چاپ اول, قم, انتشارات تجلى, 1380, 70 ص, پالتویى, فارسى.
کسب معرفت و بصیرت نسبت به بعد احیاگرى و اصلاح طلبى امامان معصوم علیهم السلام که هر کدام در عصر و زمانه خود بدان قیام کرده اند, از جهات مختلف یک ضرورت اجتناب ناپذیر براى مردم و رهبران نهضت اسلامى ما به شمار مىآید. انقلاب اسلامى ما که خود را داراى عقبه فرهنگى و عقیدتى در قرآن و عترت مى داند, امروز بیش از هرچیز نیازمند بازنگرى اهداف و آرمان هاى مقدس خویش و جهت گیرى اصلاح اندیشه و عمل بر اساس اهداف و آرمان هاى قرآنى, علوى و حسینى است. این انقلاب که با جان فشانى و مبارزه خالصانه همه اقشار, یک نظام توانمند را پدید آورد نه تنها مشابهت فراوان با نهضت مقدس کربلا دارد, بلکه مى توان انقلاب خمینى(ره) را نزدیک ترین قیام اصلاح طلبانه تاریخ به نهضت حسینى علیه السلام دانست. لذا امروز نیز که گفت وگو در باره اصلاحات و اصلاح طلبى در میان رهبران و جامعه بحث روز انقلاب است; باید کوشید تا نقش احیاگرانه و اصلاح طلبانه حسین بن على علیه السلام را بهتر و بیش تر بشناسیم و مولفه هاى اصیل احیاى تفکر دینى و اصلاح گرایى را در جامعه خویش بازیابیم. بدیهى است شناخت پیشینه نهضت حسینى علیه السلام از این منظر و با این رویکرد, ضرورىتر مى باشد; چرا که ((قیام عاشورا)) الگویى حیاتى و کارآمد براى احیاى اندیشه دینى و اصلاح اجتماعى است. بر خلاف طرح هاى به ظاهر اصلاح طلبانه وارداتى, که با بافت و هویت دینى جامعه انقلابى ما سازگارى ندارد, نهضت عاشورا با خون و گوشت مردم ما آمیخته است.
نویسنده به امید آن که این نوشته پیش درآمدى باشد تا اندیشمندان و پژوهشگران باب این مباحث را بیش تر بگشایند, موضوعات زیر را به اختصار مطرح کرده است:
ـ مفهوم شناسى اصلاح و احیإ
ـ مولفه هاى اصلاح گرایى و احیاگرى در اندیشه و عمل حسین بن على علیه السلام
ـ آسیب شناسى اصلاح طلبى و احیاگرایى
ـ استاد شهید مطهرى و اصلاح طلبى
ـ روش شناسى اصلاح گرایى در نهضت عاشورا
ـ لایه هاى مختلف قیام عاشورا
ـ چگونه به قیام کربلا نگاه کنیم؟
O آذرخشى دیگر از آسمان کربلا
محمدتقى مصباح یزدى, چاپ پنجم, قم, موسسه آموزشى ـ پژوهشى امام خمینى(ره), 1380, 239 ص, وزیرى, فارسى.
کتاب حاضر از دوازده سخنرانى استاد مصباح یزدى فراهم آمده است که در محرم 1421 قمرى در حسینیه شهداى قم ایراد گردیده است. این کتاب در سال 1380 شمسى براى اولین بار منتشر و در همان سال, پنج بار تجدید چاپ شده است. این کتاب (سخنرانى ها) بیشتر ناظر به شبهات و تهاجمات آشکار و پنهان اعتقادى, فرهنگى و سیاسى دشمنان است که سخنران محترم با درسآموزى و عبرت گیرى از حادثه تلخ کربلا, مسائل جارى فرهنگى, اجتماعى و سیاسى را نیز مورد تحلیل و نقد قرار داده است.
عناوین اصلى این مجموعه, عبارت است از:
ـ شبهاتى پیرامون عاشورا و بزرگداشت آن.
ـ زمینه هاى قیام عاشورا
ـ هدف قیام عاشورا
ـ امر به معروف و نهى از منکر
ـ وظایف حکومت و مردم در شرایط حاضر
به دلیل اهمیت موضوعات مطرح شده در این کتاب به برخى از مطالب آن اشاره مى کنیم:
ـ چرا باید به یاد وقایع عاشورا عزادارى کرد؟
ـ نقش عاشورا در بقاى اسلام.
ـ قداست و تحریف ناپذیرى قیام عاشورا.
ـ زمینه هاى اجتماعى انحراف جامعه.
ـ تشابه جامعه ما با زمان امام حسین علیه السلام. ـ هدف امام على علیه السلام ارائه الگوى حکومت اسلامى.
ـ روش هاى به کارگیرى عوامل انحراف جامعه از سوى معاویه.
ـ فعالیت مخفیانه امام حسین علیه السلام در زمان معاویه.
ـ علل انفعال جامعه در برابر فعالیت هاى معاویه.
ـ اصلاح مفاسد, هدف اصلى قیام امام حسین علیه السلام.
ـ اصلاح از دیدگاه منافقان و اصلاح مطلوب.
ـ وظیفه مسلمانان در برابر منکرات. ـ مقابله با تهاجم فرهنگى.
ـ ایجاد تشکل هاى اسلامى براى انجام فعالیت هاى اجتماعى.
ـ امر به معروف و نهى از منکر در قرآن.
O فرهنگ سخنان امام حسین(ره)
محمد دشتى, چاپ اول, قم, موسسه تحقیقاتى امیرالمومنین(ع), 1377, 751 ص, وزیرى, فارسى.
ششمین جلد از مجموعه 15 جلدى ((نهج الحیاه)) که جلد نخست آن, به سخنان پیامبران الهى و مجلدات بعدى, هرکدام به سخنان یکى از چهارده معصوم علیهم السلام اختصاص دارد, با عنوان ((فرهنگ سخنان امام حسین علیه السلام)) منتشر شده است. در این کتاب 440 حدیث از امام گردآورى شده است. مجموعه این احادیث, موضوع بندى نسبتا مناسبى دارد که همین موضوعات براساس نظام الفبایى فهرست ابتدایى کتاب را تشکیل داده است و از واژه ((آب)) شروع و به واژه ((یارى طلبیدن)) ختم مى شود. البته هر موضوع اصلى, داراى چند موضوع فرعى نیز هست که با شماره هاى جداگانه مشخص شده اند. مثلا در زیر موضوع اصلى ((ازدواج)), موضوعات فرعى;
ـ ازدواج فرزندان آدم علیه السلام
ـ ازدواج موقت
ـ ازدواج سیاسى
ـ سادگى ازدواج
ـ مشورت در ازدواج
ـ معیار ازدواج
ـ تعدد زوجات
آمده است که در مقابل هریک, شماره صفحه کتاب نیز ذکر شده است.
همچنین براى دست یابى آسان تر به موضوعات فرعى, فهرست دیگرى از مجموعه عناوین فرعى به صورت الفبایى همراه با ارجاعات در پایان کتاب فراهم آمده است.
از دیگر ویژگى هاى این کتاب, آن است که قبل از ذکر حدیث, در حد امکان و به اختصار به علت, مکان و زمان صدور حدیث و هدف امام علیه السلام از بیان آن, اشاره شده است و تلاش گردیده تا در کنار هر حدیث, نتیجه هاى لازم و اهداف آموزشى آن مشخص شود.
آوردن سلسله راویان هر حدیث در پاورقى, ویژگى مثبتى است که محققان را در تشخیص جایگاه حدیث, از نظر صحت و ضعف, یارى مى دهد و نیز در ذکر منابع و مدارک حدیث, تنها به یک یا دو منبع بسنده نشده و سعى گردیده تامنابع مختلف از شیعه و سنى ذکر شود.
نویسنده و همکاران ایشان, هدف اصلى خود را از این کتاب و مجلدات دیگر, معرفى اسوه ها و ارزش هاى ناب اسلامى به جامعه, خصوصا نسل جوان, برشمرده اند. به همین دلیل, از آوردن تمام راویان منسوب به امام علیه السلام صرف نظر کرده اند و تنها احادیث معتبر را در این مجموعه جاى داده اند. لذا روایاتى را انتخاب کرده اند که:
1 ـ مخالف قرآن نباشد.
2 ـ مخالف سنت رسول خدا(ص) نباشد.
3 ـ مخالف عقل (مستفاد از قرآن و حدیث) نباشد.
4 ـ مخالف اجماع علماى شیعه نباشد.
5 - مخالف اصول مسلم اعتقادى نباشد.
6 ـ مخالف صفات و ویژگى هاى معصومین علیهم السلام (مانند علم غیب, عصمت و...) نباشد.
O کتاب شناسى تاریخى امام حسین علیه السلام
محمد اسفندیارى, چاپ اول, تهران, سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى, 1380, 520 ص, وزیرى, فارسى.
انگیزه اصلى این پژوهش, که کتاب شناسى تاریخى امام حسین علیه السلام نام گرفته است; پاسخ به این پرسش ها است:
1 ـ صد کتاب مهم در باره امام حسین علیه السلام به عربى و فارسى که از دیرباز تاکنون نوشته شده, کدام است؟
2 ـ محتوا و اشتراکات و امتیازات آنها چیست؟
3 ـ ترتیب تاریخى آنها چگونه است؟
نویسنده با انتخاب, معرفى و توصیف صد کتاب در صفحه 57 تا 284 به نخستین پرسش, پاسخ گفته است. و به پرسش دوم در مقدمه این پژوهش در صفحه 30 پاسخ داده است, و زیر عنوان ((نتایج)), پانزده مورد را به عنوان نتیجه گیرى از بررسى صد کتاب مطرح کرده است.
و نیز با چیدن کتاب ها براساس تاریخ تإلیف و سبقت در انتشار, به پرسش سوم نیز پاسخ داده است.
آنچه از این پژوهش حاصل آمده, یک کتاب شناسى تاریخى است که اولا بیشتر توصیفى است نه تحلیلى و انتقادى, ثانیا گزیده است تا جامع, ثالثا این که ملاک گزینش این صد کتاب و در نتیجه مهم بودن آنها نزد نویسنده چه بوده است; خود مى تواند مهم باشد. از این رو, نویسنده در صفحه 24 مى گوید:
معیار ما براى گزیدن هر کتاب, ((مهم)) بودن آن است; با قطع نظر از مثبت و منفى یا درست و نادرست بودن آن. بنابراین, ممکن است کتابى مهم باشد, اما معتبر و متقن نباشد.
سپس هشت معیار گزینش کتاب ها را چنین برمى شمارد:
یکم: قدمت آن تا هنگام تإلیف کتاب بحارالانوار; مشروط به این که با مسامحه برخوردار از یکى دیگر از معیارها باشد.
دوم: تإثیرگذارى آن; مشروط به این که تإثیر آن فقط بر عوام نباشد.
سوم: مرجع بودن آن; مشروط به این که ضعیف یا ناقص نباشد.
چهارم: ندرت موضوع آن; مشروط به این که محتواى آن درست و متقن باشد.
پنجم: مخدوش بودن آن; مشروط به این که صبغه و زبان علمى داشته باشد.
ششم: اعتبار آن; مشروط به این که حاصل اجتهاد و تحقیق نویسنده باشد.
هفتم: ابتکارى بودن آن; مشروط به این که مطالب جدید آن, ضعیف (نه مخدوش) نباشد.
هشتم: تحلیلى بودن آن; مشروط به این که تحلیل هاى کتاب, ضعیف (نه مخدوش) و تکرارى نباشد.
کتاب شناسى کتاب شناسى هاى امام حسین علیه السلام که نویسنده قبل از معرفى صد کتاب مهم, گردآورى کرده به این پژوهش جایگاه ویژه اى بخشیده است; چرا که هر پژوهشى باید مسبوق به کتاب شناسى باشد, حتى اگر موضوع پژوهش, کتاب شناسى باشد.
این کتاب شناسى ها از صفحه 41 آغاز و در صفحه 56 پایان مى پذیرد. وى چهل و سه عنوان کتاب شناسى را معرفى و توصیف اجمالى کرده است.
همچنین ضمیمه کردن ((کتاب شناسى امام حسین علیه السلام در الذریعه)) ویژگى دیگر این پژوهش است. این ضمیمه که از صفحه 285 تا 491 ادامه دارد و نیمى از حجم کتاب را به خود اختصاص داده است; به معرفى حدود نهصد کتاب ازجلدهاى مختلف الذریعه پرداخته است. قبل از معرفى کتاب ها, زندگى نامه مختصرى از شیخ آقا بزرگ تهرانى مولف کتاب ((الذریعه الى تصانیف الشیعه)) همراه با بررسى کتاب ((الذریعه)) عرضه شده است.
مقدمه عالمانه این پژوهش (40-19) و ورود و خروج شایسته ایشان در بحث, گویاى شرح صدر و سوز دل نویسنده در حرفه کتاب شناسى است که حاصل سال ها تجربه در این زمینه است. ایشان فهرست نگارى و ویرایش را با قلمى روان تقدیم پویندگان این راه کرده است. از جمله این که شیوه تدوین و نگارش این کتاب شناسى را برپایه رساله سى وپنج صفحه اى ((آیین تدوین کتاب شناسى)) بنا نهاده که از همین نویسنده قبلا در آغاز کتاب ((کتاب شناخت)), (چاپ اول, قم, نشر خرم, 1376) منتشر شده است.
در پایان کتاب فهرست راهنما از اشخاص, سازمان ها, کتاب ها و نشریات, همراه با شماره صفحه بازیابى آن در متن کتاب به گونه اى قاعده مند فراهم آمده است.
O فرهنگ عاشورا
جواد محدثى, قم, نشر معروف, 512ص, وزیرى, فارسى.
نویسنده در پیش گفتار کتاب, هدف از تدوین این فرهنگ را چنین ذکر مى کند:
((هدف از تدوین این فرهنگ نامه, آن بوده است که یک مجموعه یک جلدى, فشرده, دم دست و کاربردى, حاوى لازم ترین دانستنى ها پیرامون موضوعاتى که به آن نهضت جاوید, چه در عصر حادثه و چه زمان هاى پس از آن تا امروز مربوط مى شود, ارائه گردد.
از این رو, مدخل هاى کتاب که به ترتیب الفبا است, اشخاص, گروه ها, جاها, کتاب ها, اصطلاحات, سنت ها, شعایر, تعالیم مکتبى و محورهاى دیگر را که به نحوى در ارتباط با فرهنگ عاشورا است, شامل مى شود.))
یکى از مزایاى این فرهنگ نامه, آن است که در پایان اغلب مطالب مربوط به هر عنوان, با علامتg) ) به مطالب عنوان یا عنوان هاى دیگر که به نوعى به مطلب مورد نظر مربوط است و در این کتاب مورد بحث قرار گرفته است, ارجاع داده مى شود.
مثلا در آخر مطلبى که در زیر عنوان ((اهل بیت)) آمده است, با علامتg به دو عنوان دیگر ((عترت)) و ((بنى هاشم)) ارجاع داده شده است. ایجاد این نظام ارتباطى میان مطالب کتاب, بهره خواننده را از کتاب افزایش مى دهد.
گاهى مدخل ها نیز داراى ارجاع است و عناوین و مدخل هاى مشابه یکى به دیگرى ارجاع داده شده است. مثلا ((خون خداg ثارالله)) بدین معنى که مطلبى زیر عنوان ((خون خدا)) نیامده است و باید به زیر عنوان ((ثارالله)) مراجعه کرد. گرچه نویسنده معیار ارجاع مدخل ها را ذکر نکرده است, ولى روشن است که سعى شده تا میان مدخل هاى مشابه, مدخلى که مشهور و معروف تر است, به عنوان مدخل اصلى برگزیده شود و مدخل غیر مشهور به آن ارجاع گردد. به هر حال, به دلیل نظام الفبایى مدخل ها, خواننده از طریق هر کدام از مدخل هاى مشهور و غیر مشهور که ابتدا در نظرش مىآید, مى تواند به مطلب خود دست یابد.
از امتیازات این فرهنگ نامه, این است که در پانوشت صفحات, علاوه بر مآخذ مطالب, گاهى کتاب ها و منابع دیگرى معرفى شده است که براى علاقه مندان مطالعه, بیشتر سودمند است.
O پس از پنجاه سال
پژوهشى تازه پیرامون قیام امام حسین علیه السلام
سیدجعفر شهیدى, چاپ بیست و یکم, تهران, دفتر نشر فرهنگ اسلامى, 1377, 216 ص, رقعى, فارسى.
نویسنده که سابقه طولانى پژوهشى در زمینه تاریخ اسلام دارد, با تردید در آثار مورخان ساده لوح حادثه عاشورا که در پاره اى اوقات, دستاویزى براى شرق شناسان و معاندان اسلام و تشیع شده است و با یقین به این مهم که کمتر حادثه تاریخى است که از رنگ و تبلیغات سیاسى امویان و عباسیان و با تعصبات دینى, برکنار مانده و حقیقت آن دگرگون نشده باشد, دست به پژوهشى نو پیرامون حادثه عظیم کربلا زده است.
ایشان معتقد است خواندن متن تاریخ آن سال ها به تنهایى کافى نیست, بلکه باید تاریخ را با دیگر شرایط, از جمله وضع جغرافیایى, اقتصادى و اجتماعى سنجید. لذا مورخان پیشین هر چند در ثبت و ضبط آن وقایع کوشیده اند, اما در تحلیل و تحقیق آن, چنان که باید رعایت شرایط لازم نشده است. و اگر تاریخ اسلام با بینشى نو بررسى شود, پرده از روى بسیارى از وقایع پراهمیت برداشته خواهد شد. این پژوهش گرچه از مآخذ نزدیک تر به حادثه, به دلیل عدم احتمال دستکارى و تغییر, استفاده کرده است; اما در تحلیل و بررسى, به نوشته هاى بعد نیز از قرن پنجم تا عصر حاضر مراجعه کرده و حتى آثار مورخان غربى را از نظر دور نداشته است.
نویسنده با پیش کشیدن اساسى ترین پرسش که پس از گذشت پنجاه سال از رحلت پیامبر اسلام(ص) ((حادثه کربلا چرا رخ داد؟)) خیمه مطالب خود را که در سى قطعه سامان داده, برستون همین پرسش بناکرده است و با طرح پرسش هاى فرعى دیگر, تلاش نموده تا پاسخ هاى مستند و قانع کننده اى پیش روى خوانندگان قرار دهد. وى در همین ارتباط مى گوید:
براى آن که پاسخ درست را دریابم, دین و معتقدات خود را نا دیده گرفته ام, روایات و داستان هاى ضد و نقیض بیش از یک قرن را کنار هم گذاشته ام و از میان همه, آن را نوشته ام که گذشته از تاریخ درست, شرایط اقلیمى, دینى, اقتصادى و اجتماعى نیز, آن را تإیید مى کند. من در این کتاب از زاویه اى بدین حادثه نگریسته ام که در گذشته کمتر بدان توجه کرده اند. اگر در چنین کوششى توفیق یافته باشم, یقین دارم آنچه به دست آورده ام, عبرتى براى حال و آینده خواهد بود. چه اگر قهرمان حادثه کشته شده است, آنچه او براى آن جنگید و آنان که براى رسیدن بدان هدف بدو وعده یارى دادند و به وعده خود وفا کردند یا نکردند, در طول تاریخ فراوان بوده و هستند و خواهند بود.
نویسنده کوشیده است تا چرائى قیام حسین علیه السلام و به دنبال آن, رویداد عظیم عاشورا را در عوامل زیر بیابد:
ـ دگرگون کردن اصول مسلم اسلامى و رواج بدعت ها.
ـ سمت و سو گرفتن جامعه به سوى ارتجاع جاهلى و دورى از ارزش هاى قرآنى و نبوى(ص).
ـ رواج تفسیر و تإویل هاى نابجا از مسائل دین (قرآن و سنت نبوى(ص)).
ـ نفوذ منافقان و وابستگان فرهنگى و اقتصادى به بلوک اموى در حوزه مدیریت و خلافت مسلمانان.
ـ زنده شدن اختلافات قومى و قبیلگى در حوزه هاى اصلى و محورى سرزمین اسلامى.
ـ ظهور طبقه سرمایه دار و ثروت اندوز در میان مسلمانان و دورى از قسط و عدالت.
ـ سکوت صحابه و نخبگان و سرداران در برابر کژىها و انحرافات.
O قیام جاودانه
(سخنى چندپیرامون عاشوراوآفاقآن)
محمدرضا حکیمى, چاپ اول, تهران, دفتر نشر فرهنگ اسلامى, 1373, 231 ص, رقعى, فارسى.
در تاریخ بشر هیچ گاه فاجعه اى به این عظمت رخ نداده بود که کسى مانند یزید پسر معاویه, در جاى کسى مانند پیامبر آخرالزمان و آورنده قرآن, حضرت محمد(ص) بنشیند و به نام خلیفه و جانشین پیامبر خدا و نماینده نظام قرآنى و مجرى احکام قرآن, بر مردم حکم راند و سرنوشت اسلام و مسلمانان را تعیین کند. و این چنین حق و باطل باهم آمیخته شود که همگان از تمیز آن دو در حیرت شوند. این جاست که یکى از نشانه هاى بسیار سترگ رسالت هاى بزرگ, جداسازى حق از باطل است, در همه نمودهاى حق و همه نمودهاى باطل. رسالت جداسازى حق از باطل و عدل از ظلم, به منظور پایدارى حق و عدل و نابودى باطل و ظلم ـ همواره ـ رسالتى عظیم است و عاشوراى عظیم, تجلى تام اداى این رسالت است. عاشورا فریادى است که براى همیشه خواب غفلت را از سرهاى شورگستران آبادىها و افق ها بیرون کرد. عاشورا براى همیشه حق را از باطل جدا ساخت, تا دیگر یزیدیان عصرها نتوانند با پوشش اسلام, جاهلیت را زنده سازند, چه جاهلیت کهن و چه جاهلیت نو.
((قیام جاودانه)) برداشتى است نو و در عین حال مستند از عاشورا با همین نیت که پیام واقعى عاشورا همین است و بس. گرچه جداسازى حق و باطل به دنبال خود, عاشورا را به عنوان یک حرکت انقلابى سرمشق انسان هاى آزاده معرفى مى کند و مشعل جاویدى است که قرآن و عترت را از هم ناگسستنى ساخته و عقبه فکرى و اعتقادى خود را در سخنان پیامبر(ص) جسته است. عاشورا علاوه بر آن که رمز بقاى اسلام و قرآن است, حضور مجدد پیامبران است در قله فریادگرى و هدایت. عاشورا نه تنها براى انسان دیروز هدایت ساز بوده که براى انسان نو نیز هویت بخش است. و نگاهش به آفاق بشریت است اولا و اتحاد بزرگ اسلامى ثانیا. چرا که عاشورا همان گونه که در بعثت ریشه دارد (آن چنان که یزیدیان در جاهلیت), منطق قرآنى غدیر را در مقابل مغالطه کاران اشرافیت جاهلى و نفاق جدید مطرح مى کند, و هم نگاهى به مهدى; یعنى آخرین خاستگاه ارزش هاى انسانى و الهى نیز دارد و اگر عاشورا نبود و یا امروز و فردا عاشورا همچنان به عنوان یک حادثه تاریخى در کتاب ها و سینه ها بماند, جاده هدایت الهى انسان, شروع و پایان ندارد و نتیجه آن, همان است که زورمندان و توحید ستیزان در پى آن هستند و آن, گمراهى بشر در همه تاریخ است و اینجاست که عاشورا هم آیه هاى سبز ملکوت را زمزمه مى کند و هم براى پایدارى ملک, عدالت را فریاد مى کند.
قیام جاودانه, رمز جاودانگى عاشورا را در همین مى داند که اگر حسین انقلابى بزرگ بود, اما عدالت خواه هم بود. گرچه افسوس بس گران که عاشورا هم, چنان که باید شناخته باشد, شناخته نیست; دوست به گونه اى عاشورا را ننمایانده است و دشمن به گونه اى عاشورا را پوشانده است!
قیام جاودانه, نخبگان و حکمرانان را هشدار مى دهد که براى بقاى دین و دنیا, راهى جز به صحنه کشاندن عاشورا نیست و مسلمانان را که دو تکلیف بزرگ در برابر عاشورا دارند:
1. تجدید نظر در شناخت عاشورا, شناختى ژرف و گسترده, و رابطه آن با اهداف پیامبران و آرمان هاى قرآن; و سپس شناساندن آن به همه ابعاد, و رساندن پیام آن, به همه انسان ها به نام یک وظیفه بزرگ انسانى و یک اقدام سترگ اسلامى.
2. تجدید نظر در چگونگى بهره ورى از عاشورا و بهره رسانى به انسان ها به وسیله آن و برگزارى مراسم آن و مناسبات متعصبان و شرایط ضرورى و بسیار مهم و لازم الرعایه وعاظ حسینى و ذاکران و مداحان و... و خلاصه بازسازى فرهنگ عاشورا و گسترش دادن نفوذ آن در نسل ها و عصرها... به منظور رهایى خلق ها از باطل و ستم و رسیدن به حق و عدالت.
نویسنده در قیام جاودانه, آنچه را گفتیم, در هشت بخش سامان داده است:
عاشورا و جهان اسلام ـ عاشورا و انسان نو ـ عاشورا و عدالت ـ عاشورا, انقلاب ها و حکومت ها ـ حکومت مسانخ ـ اسلام و مردم (دین مردمى) ـ طاغوت زدایى, تنها راه رهایى ـ عدالت, محو سیماى فقر.