شیخ مفید
آرشیو
چکیده
متن
در میان دانشمندان اسلامى، بزرگانىیافت مىشوند که در پیشرفت احکام الهى درجوامع تاثیر بسیار داشته، آثارى جاویدان ازخود به جاى گذاشتهاند; شیخ مفید، در شمارچنین دانشمندانى جاى دارد.
نامش محمد بن محمد بن نعمان بنعبدالسلام و کنیهاش ابو عبدالله است و دریازدهم ذى قعده (سالروز میلاد حضرتثامن الحجج على بن موسى الرضاعلیه السلام)درسال 336 ه .ق. دیده به جهان گشود. (1)
شیخ طوسى، در کتاب رجال خود، دربخش کسانى که از ائمه روایت نقل نکردهاند،از این عالم گرانسنگ این گونه یاد مىکند:
«محمد بن محمد بن نعمان دانشمندىبزرگ و موثق است.» (2) او در فهرستمىنویسد: «محمد بن محمد به نعمانمعروف به «ابن معلم» از متکلمان امامیه استو در زمان او ریاست علمى و دینى شیعه به اومنتهى گردید. در علم فقه و کلام بر هر کسبرترى داشت. دانشمندى حاضر جواب بود ونزدیک به 200 جلد کتاب از او به یادگار ماندهاست. (3)
ابن شهر آشوب در مورد وى مىنویسد:شیخ مفید ابو عبدالله محمد بن محمد بننعمان از شاگردان ابو جعفر بن قولویه بود وحضرت ولى عصر او را به «شیخ مفید» ملقبفرمود. (4)
نجاشى - که خود از زمره شاگردان آن عالمگرانمایه است.- در باره استادش مىگوید:
استاد ما - رضىالله عنه - مقام والاى او درعلم و کلام و روایت و وثاقت، مشهورتر ومعروفتر از آن است که به وصف آید. (5)
جایگاه و مقام علمى و دینى شیخ مفیدزمانى بهتر روشن مىگردد که عصر وى موردبررسى قرارگیرد.
عصر حیات
در عصر شیخ مفید، شیعیان از آزادىبیشترى برخوردار بودند و وجود عالمبزرگوارى چون شیخ مفید در میان آنان بهاعتبارشان مىافزود. شیخ از پراکندگىشیعیان ممانعت ورزید، آنان را از خطر تفرقهنجات داد، با اعتبار خویش اوضاع اسفبارآنها را سامان بخشید و آنها را به اوج عزترسانید. شیخ مفید در محله کرخ بغداد - کهمرکز شیعیان بود.- مىزیست و مسجدمعروف «براثا»- که اکنون زیارتگاه شیعیاناست.- محل تدریس وى بود. (6)
از سوى دیگر، دوران شیخ مفید دورانرونق مباحث کلامى و اصولى در میاندانشمندان اهل سنتبود. پیش از وى،شیعیان در مسائل کلامى و اصولى حلقههاىدرس تشکیل داده بودند و شیخ صدوق - کهریاست علمى و دینى شیعیان را عهدهداربود.- سبک سادهاى در تصنیف و تالیف کتبپیش گرفت و بر همان شیوه نیز فتوا داد.
سبک ساده بیانى صدوق، جهت تفهیممسایل کلامى و اعتقادى سودمند بود، ولى باپیشرفت علماى اهل سنت در آن علوم، ادامهآن سبک سبب رکود جامعه شیعى مىشد. براین اساس، ایجاد یک تحول، ضرورى به نظرمىرسید. در این زمان شیخ مفید با استفادهاز مبانى علم کلام و اصول راه بحث و استدلالرا بر شیعیان گشود; ابواب فقه را با دقت موردتجزیه و تحلیل قرار داد، هر موضوعى را درجایگاه خویش بیان کرد و با این روش، جامعهمسلمانان را با روش صحیح استدلال آشناساخت (7)
شیخ مفید نه تنها نزد علماى شیعه بلکهنزد علماى اهل سنت نیز مقامى والا داشت وآنها نیز او را مىستودند.
ابن ندیم - که از معاصران او بود.- در بارهوى مىنویسد:«دانشمندى با هوش و بافراست است. من او را دیدهام، دانشمندىعالیقدر است. (8)
ابن حجر عسقلانى در باره وىمىنویسد:«مفید بسیار پارسا و فروتن وپاسدار علم بود. گروهى از دانشمندان ازمحضر او بهره جستند. او چنان در مکتبتشیع والامقام است که معروف استبر هردانشمندى منت (حق) دارد.» (9)
شیخ مفید در مناظره از قدرت خارقالعادهاى بر خوردار بود و مخاطب خویش رابه خوبى اقناع مىکرد.
خطیب بغدادى - که از علماى اهل سنت وهم عصر شیخ مفید بود.- مىگوید: «او، اگرمىخواست، قدرت داشت ثابت کند که ستونچوبى از طلا است». نامهاى چند تن ازعلماى اهل سنت - که شیخ مفید اغلب باآنها مناظره مىکرد.- عبارت است از: على بنعیسى رمانى، قاضى ابوبکر باقلانى و قاضىعبدالجبار معتزلى.
شیخ مفید و تبعید
شیخ مفید در عصر عضدالدوله دیلمى وحکومت آل بویه - که دوران عزت و اقتدارشیعه بود.- مىزیست و اکثر مناظرات وى درهمین دوران صورت گرفت. شیخ در زمانوفات عضدالدوله 34 ساله بود. البته ایندوران آزادى براى شیخ و شیعیان چندانپایدار نبود; زیرا به زودى دوران دستگیرى وتبعید شیخ و دوستانش آغاز شد.ابن اثیر ازآن دوران این گونه یاد مىکند: «در سال 409ه . سلطان الدوله، پسر بهاءالدوله، ابنسهلان را به کومتبغداد منصوب کرد.چون او وارد بغداد شد، ابو عبدالله بن نعمان،فقیه شیعه، راتبعید کرد. (10)
استادان شیخ
شیخ مفید از علماى بزرگوار شیعه ودانشمندان اهل سنتبهره برد. نامهاىشمارى از استادان شیخ عبارت است از:
1 - جعفر بن محمد قولویه قمى.
2 - ابو غالب زرارى.
3 - ابن جنید اسکافى.
4 - ابو حفص عمر بن محمد (معروف به ابن زیات).
5 - ابوالحسن على بن مالک النحوى.
شاگردان شیخ
در محضر او جمع کثیرى از دانش پژوهانشیعه و سنى حضور یافتند و بهرههاى وافرجستند. نامهاى شمارى از شاگردان موفقشیخ چنین است:سید رضى، سید مرتضى،شیخ طوسى، ابوالعباس نجاشى (رجالىمشهور) و سالار بن عبدالعزیز(سلار). همهاین دانشمندان، از بزرگان شیعه به شمارمىآیند; در نشر احکام الهى سهم به سزایىداشتند و منشا خیرات فراوان بودند.
آثار شیخ مفید
شیخ در سایه پشتکار فراوان در کلیه علوماسلامى تالیف و تصنیف دارد و تقریبا از همهموضوعات علمى ودینى سخن به میان آوردهاست. ذهبى - که خود از بزرگان و علماى اهلسنت است.- از کتابهاى این دانشمند شیعى باعبارت «تصانیف بدیعة و کثیرة» یادمىکند. (11)
و نجاشى، شاگرد با ارزش شیخ، 175 کتاببراى وى ذکر مىکند. نامهاى شمارى ازکتابهاى او عبارت است از: عیون و محاسن،مختصرى در غیب، مصابیح النور، اصولالفقه، فرائض شرعیه، ایمان ابى طالب،مسایل اهل خلاف، الایضاح فى الامامة،الارشاد، کشف السرائر.... (12)
ابن شهر آشوب در کتاب خویش 52 کتابرا بر مىشمارد و افزون بر آنچه شیخ طوسى ونجاشى ذکر کردهاند، از 15 کتاب دیگر ناممىبرد بر این اساس، شمار کتابهاى شیخ190 عنوان مىشود. (13)
افول ستاره
نجاشى، شاگرد عالیقدر شیخ، از زمان فراقاستاد چنین مىگوید: «مفید (ره) سه شبمانده به آخر ماه رمضان سال 413 ه . وفاتیافت و ولادتش روز یازدهم ذى قعده سال336 ه. بود. شریف مرتضى ابو القاسم علىبن حسین (سید مرتضى) در میدان اشنان برپیکر او نماز گزارد. میدان با وجود وسعتفراوانى که داشت، از کثرت معیتبه تنگآمده بود. بعد از نماز، جسد مطهرش را درخانهاش به خاک سپردند. چند سال بعد او رابه مقابر قریش، کنار مرقد حضرت امام موسىبن جعفرعلیه السلام منتقل ساختند. (14)
پىنوشتها:
1 - البته گروهى معتقدند در سال 338 به دنیاآمدهاست.(رجال، نجاشى، ص403).
2 - رجال، شیخ طوسى، ص514.
3 - فهرست، شیخ طوسى، ص157.
4 - معالم العلماء، ابن شهر آشوب، ص 112. البتهمرحوم خویى این مطالب را بعید مىشمرد ومىفرماید: اگر توقیع حضرت به شیخ مفید ثابتباشد، این در اواخر عمر ایشان بوده و حال آن کهشیخ مفید از دوران جوانى ملقب به مفید بود.(معجمرجال الحدیث، ج17، ص209)
5 - رجال، نجاشى، ص399.
6 - مفاخر اسلام، على دوانى، ج3، ص241.
7 - همان، ص242.
8 - فهرست ابن ندیم، ص266.
9 - لسان المیزان، ابن حجرعسقلانى، ج5، ص368.
10 - مفاخر اسلام، ج3، ص253.
11 - میزان الاعتدال، ذهبى، ج4، ص26 و 30.
12 - رجال، نجاشى، ص399.
13 - معجم رجال الحدیث، ج17، ص207.
14 - رجال، نجاشى، ص402.
نامش محمد بن محمد بن نعمان بنعبدالسلام و کنیهاش ابو عبدالله است و دریازدهم ذى قعده (سالروز میلاد حضرتثامن الحجج على بن موسى الرضاعلیه السلام)درسال 336 ه .ق. دیده به جهان گشود. (1)
شیخ طوسى، در کتاب رجال خود، دربخش کسانى که از ائمه روایت نقل نکردهاند،از این عالم گرانسنگ این گونه یاد مىکند:
«محمد بن محمد بن نعمان دانشمندىبزرگ و موثق است.» (2) او در فهرستمىنویسد: «محمد بن محمد به نعمانمعروف به «ابن معلم» از متکلمان امامیه استو در زمان او ریاست علمى و دینى شیعه به اومنتهى گردید. در علم فقه و کلام بر هر کسبرترى داشت. دانشمندى حاضر جواب بود ونزدیک به 200 جلد کتاب از او به یادگار ماندهاست. (3)
ابن شهر آشوب در مورد وى مىنویسد:شیخ مفید ابو عبدالله محمد بن محمد بننعمان از شاگردان ابو جعفر بن قولویه بود وحضرت ولى عصر او را به «شیخ مفید» ملقبفرمود. (4)
نجاشى - که خود از زمره شاگردان آن عالمگرانمایه است.- در باره استادش مىگوید:
استاد ما - رضىالله عنه - مقام والاى او درعلم و کلام و روایت و وثاقت، مشهورتر ومعروفتر از آن است که به وصف آید. (5)
جایگاه و مقام علمى و دینى شیخ مفیدزمانى بهتر روشن مىگردد که عصر وى موردبررسى قرارگیرد.
عصر حیات
در عصر شیخ مفید، شیعیان از آزادىبیشترى برخوردار بودند و وجود عالمبزرگوارى چون شیخ مفید در میان آنان بهاعتبارشان مىافزود. شیخ از پراکندگىشیعیان ممانعت ورزید، آنان را از خطر تفرقهنجات داد، با اعتبار خویش اوضاع اسفبارآنها را سامان بخشید و آنها را به اوج عزترسانید. شیخ مفید در محله کرخ بغداد - کهمرکز شیعیان بود.- مىزیست و مسجدمعروف «براثا»- که اکنون زیارتگاه شیعیاناست.- محل تدریس وى بود. (6)
از سوى دیگر، دوران شیخ مفید دورانرونق مباحث کلامى و اصولى در میاندانشمندان اهل سنتبود. پیش از وى،شیعیان در مسائل کلامى و اصولى حلقههاىدرس تشکیل داده بودند و شیخ صدوق - کهریاست علمى و دینى شیعیان را عهدهداربود.- سبک سادهاى در تصنیف و تالیف کتبپیش گرفت و بر همان شیوه نیز فتوا داد.
سبک ساده بیانى صدوق، جهت تفهیممسایل کلامى و اعتقادى سودمند بود، ولى باپیشرفت علماى اهل سنت در آن علوم، ادامهآن سبک سبب رکود جامعه شیعى مىشد. براین اساس، ایجاد یک تحول، ضرورى به نظرمىرسید. در این زمان شیخ مفید با استفادهاز مبانى علم کلام و اصول راه بحث و استدلالرا بر شیعیان گشود; ابواب فقه را با دقت موردتجزیه و تحلیل قرار داد، هر موضوعى را درجایگاه خویش بیان کرد و با این روش، جامعهمسلمانان را با روش صحیح استدلال آشناساخت (7)
شیخ مفید نه تنها نزد علماى شیعه بلکهنزد علماى اهل سنت نیز مقامى والا داشت وآنها نیز او را مىستودند.
ابن ندیم - که از معاصران او بود.- در بارهوى مىنویسد:«دانشمندى با هوش و بافراست است. من او را دیدهام، دانشمندىعالیقدر است. (8)
ابن حجر عسقلانى در باره وىمىنویسد:«مفید بسیار پارسا و فروتن وپاسدار علم بود. گروهى از دانشمندان ازمحضر او بهره جستند. او چنان در مکتبتشیع والامقام است که معروف استبر هردانشمندى منت (حق) دارد.» (9)
شیخ مفید در مناظره از قدرت خارقالعادهاى بر خوردار بود و مخاطب خویش رابه خوبى اقناع مىکرد.
خطیب بغدادى - که از علماى اهل سنت وهم عصر شیخ مفید بود.- مىگوید: «او، اگرمىخواست، قدرت داشت ثابت کند که ستونچوبى از طلا است». نامهاى چند تن ازعلماى اهل سنت - که شیخ مفید اغلب باآنها مناظره مىکرد.- عبارت است از: على بنعیسى رمانى، قاضى ابوبکر باقلانى و قاضىعبدالجبار معتزلى.
شیخ مفید و تبعید
شیخ مفید در عصر عضدالدوله دیلمى وحکومت آل بویه - که دوران عزت و اقتدارشیعه بود.- مىزیست و اکثر مناظرات وى درهمین دوران صورت گرفت. شیخ در زمانوفات عضدالدوله 34 ساله بود. البته ایندوران آزادى براى شیخ و شیعیان چندانپایدار نبود; زیرا به زودى دوران دستگیرى وتبعید شیخ و دوستانش آغاز شد.ابن اثیر ازآن دوران این گونه یاد مىکند: «در سال 409ه . سلطان الدوله، پسر بهاءالدوله، ابنسهلان را به کومتبغداد منصوب کرد.چون او وارد بغداد شد، ابو عبدالله بن نعمان،فقیه شیعه، راتبعید کرد. (10)
استادان شیخ
شیخ مفید از علماى بزرگوار شیعه ودانشمندان اهل سنتبهره برد. نامهاىشمارى از استادان شیخ عبارت است از:
1 - جعفر بن محمد قولویه قمى.
2 - ابو غالب زرارى.
3 - ابن جنید اسکافى.
4 - ابو حفص عمر بن محمد (معروف به ابن زیات).
5 - ابوالحسن على بن مالک النحوى.
شاگردان شیخ
در محضر او جمع کثیرى از دانش پژوهانشیعه و سنى حضور یافتند و بهرههاى وافرجستند. نامهاى شمارى از شاگردان موفقشیخ چنین است:سید رضى، سید مرتضى،شیخ طوسى، ابوالعباس نجاشى (رجالىمشهور) و سالار بن عبدالعزیز(سلار). همهاین دانشمندان، از بزرگان شیعه به شمارمىآیند; در نشر احکام الهى سهم به سزایىداشتند و منشا خیرات فراوان بودند.
آثار شیخ مفید
شیخ در سایه پشتکار فراوان در کلیه علوماسلامى تالیف و تصنیف دارد و تقریبا از همهموضوعات علمى ودینى سخن به میان آوردهاست. ذهبى - که خود از بزرگان و علماى اهلسنت است.- از کتابهاى این دانشمند شیعى باعبارت «تصانیف بدیعة و کثیرة» یادمىکند. (11)
و نجاشى، شاگرد با ارزش شیخ، 175 کتاببراى وى ذکر مىکند. نامهاى شمارى ازکتابهاى او عبارت است از: عیون و محاسن،مختصرى در غیب، مصابیح النور، اصولالفقه، فرائض شرعیه، ایمان ابى طالب،مسایل اهل خلاف، الایضاح فى الامامة،الارشاد، کشف السرائر.... (12)
ابن شهر آشوب در کتاب خویش 52 کتابرا بر مىشمارد و افزون بر آنچه شیخ طوسى ونجاشى ذکر کردهاند، از 15 کتاب دیگر ناممىبرد بر این اساس، شمار کتابهاى شیخ190 عنوان مىشود. (13)
افول ستاره
نجاشى، شاگرد عالیقدر شیخ، از زمان فراقاستاد چنین مىگوید: «مفید (ره) سه شبمانده به آخر ماه رمضان سال 413 ه . وفاتیافت و ولادتش روز یازدهم ذى قعده سال336 ه. بود. شریف مرتضى ابو القاسم علىبن حسین (سید مرتضى) در میدان اشنان برپیکر او نماز گزارد. میدان با وجود وسعتفراوانى که داشت، از کثرت معیتبه تنگآمده بود. بعد از نماز، جسد مطهرش را درخانهاش به خاک سپردند. چند سال بعد او رابه مقابر قریش، کنار مرقد حضرت امام موسىبن جعفرعلیه السلام منتقل ساختند. (14)
پىنوشتها:
1 - البته گروهى معتقدند در سال 338 به دنیاآمدهاست.(رجال، نجاشى، ص403).
2 - رجال، شیخ طوسى، ص514.
3 - فهرست، شیخ طوسى، ص157.
4 - معالم العلماء، ابن شهر آشوب، ص 112. البتهمرحوم خویى این مطالب را بعید مىشمرد ومىفرماید: اگر توقیع حضرت به شیخ مفید ثابتباشد، این در اواخر عمر ایشان بوده و حال آن کهشیخ مفید از دوران جوانى ملقب به مفید بود.(معجمرجال الحدیث، ج17، ص209)
5 - رجال، نجاشى، ص399.
6 - مفاخر اسلام، على دوانى، ج3، ص241.
7 - همان، ص242.
8 - فهرست ابن ندیم، ص266.
9 - لسان المیزان، ابن حجرعسقلانى، ج5، ص368.
10 - مفاخر اسلام، ج3، ص253.
11 - میزان الاعتدال، ذهبى، ج4، ص26 و 30.
12 - رجال، نجاشى، ص399.
13 - معجم رجال الحدیث، ج17، ص207.
14 - رجال، نجاشى، ص402.
تبلیغات
