مصادرغیبت در فهرست نجاشی

منابع و مصادر بحث غیبت و مسائل مربوط به آن ، از دیرزمانی پیش از میلاد امام عصر (ع) تهیه و تدوین شده است. پیامبر(ص) و ائمه اطهار: در ضمن احادیث و اخبار خویش، به امامت دوازدهمین امام ، غیبت ایشان ، قیام ایشان ، ملاحم (1) و فتنه های پیش از ظهور و نیز علایم ظهور ارشاد فرموده اند.
راویان احادیث در کتابهای خویش این اخبار و روایات را جمع آوری نمودند و بدین ترتیب اسناد مربوط به آن امام عظیم الشان را به دوره های پس از خود انتقال دادند.
متاسفانه بسیاری از این مصادر اصلی و قدیمی به دست ما نرسیده است و تنها بعضی از مضامین روایات و اسناد در کتابهای دوره های بعد نقل شده ، اما فهرستهای تالیفات شیعه، نام این مصادر و نویسندگان آنها را ثبت و ضبط کرده است.
از مهمترین فهرستهای به جا مانده از آن دوران ، کتاب «فهرست اسماء مصنفی الشیعه » است که به «رجال نجاشی » شهرت یافته است. «ابوالعباس احمد بن علی بن احمد بن عباس نجاشی » (450-372 ق) از شاگردان شیخ مفید و سید مرتضی و همدرس شیخ طوسی بوده است. او نام مؤلفان شیعه تا آن عصر را در مجموعه ای که اینک به نام «رجال نجاشی » شناخته می شود، جمع آوری نمود.
از آنجا که بسیاری از کتابهای نامبرده در این مجموعه ، در حال حاضر موجود نیست ، لکن شناخت آنها در بررسی مصادر کتابهای دوره های بعد لازم است ، لذا ما مصادر موضوع مورد نظر را از این کتاب استخراج نمودیم که به نظر خوانندگان گرامی می رسانیم.
تذکر دو نکته در اینجا لازم است. اول اینکه ، کتابهای موضوع مورد نظر که توسط شیخ صدوق ، شیخ مفید، سیدمرتضی ، شیخ طوسی و شیخ نعمانی نگاشته شده است از آن جهت که اکثرا به دست ما رسیده است، به صورت جداگانه معرفی خواهند شد.
دوم اینکه ، مصادری که در شماره پیشین معرفی شد از این مجموعه استثنا شده است.
مصادر معرفی شده در رجال نجاشی و نویسندگان آنها عبارتند از:
1. ابراهیم بن الحکم بن ظهیر الفزاری
وی کتابی به عنوان «کتاب الملاحم » نگاشته است. (2)
2. اسماعیل بن مهران بن ابی نصر سکونی
وی که شخصی معتمد است ، از اصحاب امام رضا(ع) شناخته شده است. او کتابی به عنوان «الملاحم » دارد . (3)
3. حسن بن علی بن فضال
وی فطحی (4) مذهب بوده است و در آخر عمر خویش به مذهب حق روی کرده است. وی را در امر حدیث موثق دانسته اند. «کتاب ملاحم » نیز از جمله تالیفاتش ذکر شده است. وی به سال 224 ق وفات یافته است. (5)
4. حسن بن محمدصفار
از استادان حدیث و دانشمند موثق شیعه دوازده امامی بوده است. وی کتابی در «دلائل خروج القائم(ع)» و کتابی دیگر به عنوان «الملاحم » دارد. (6)
5. حسن بن علی ، الاطروش
وی از نوادگان امام سجاد(ع) بوده است. «کتاب انساب الائمة و موالید هم الی صاحب الامر:» از اوست . (7)
6. حسن بن سعیدبن حماد اهوازی
وی کتابی در «ملاحم » نگاشته و در قرن سوم هجری می زیسته است. (8)
7. حسن بن محمدبن یحیی ، معروف به ابی اخی طاهر
وی از نوادگان امام سجاد(ع) بوده و در سال 358 ق وفات یافته است. «کتاب الغیبة » و «ذکر القائم(ع)» را از کتابهای وی نام برده اند. (9)
8. حسن بن حمزة بن علی طبری ، مشهور به مرعش
از بزرگان و فقیهان شیعه به شمار می رفته است. کتابی در موضوع غیبت امام عصر (ع) به وی نسبت داده اند. او در سال 358 ق وفات یافته است. (10)
9. احمدبن محمدبن عمران ، مشهور به ابن جندی
وی استاد نجاشی بوده است و «کتاب الغیبه » را به وی اسناد داده است. (11)
10.احمدبن محمدبن عبیدالله
نجاشی درباره وی می گوید: «من این شیخ را دیدم ، او دوست من و پدرم بود، و بسیار از وی روایت شنیدم ... او به سال 401 ق وفات یافت.» (12) سپس دو کتاب را به وی نسبت می دهد، یکی «کتاب مانزل من القرآن فی صاحب الزمان » که موضوع آن آیاتی است که در مورد امام عصر (ع) نازل شده است، دیگری «کتاب اخبار وکلاءالائمة الاربعة » که ظاهرا در تاریخ نمایندگان چهار امام معصوم شیعه; حضرت جوادالائمه ، حضرت امام علی النقی ، حضرت امام حسن عسکری و حضرت صاحب الامر: است. (13)
11.احمدبن محمدبن احمدجرجانی
وی در مصر سکونت داشته و به زهد و امانتداری ستوده شده است. کتابی بزرگ در موضوع راویان روایت «مهدی از فرزندان امام حسین(ع)» است ، تالیف نموده است. نجاشی اضافه می کند که در این کتاب اخبار قائم(ع) آمده است. (14)
12.احمدبن علی بن عباس بن نوح
او ساکن بصره و فقیهی بصیر و موثق در روایت بوده است. نجاشی شاگرد وی بود او کتاب «اخبار الوکلاءالاربعة » را در تاریخ چهار وکیل امام عصر (ع) در طول غیبت صغری ، به وی نسبت می دهد. (15)
13.احمدبن ابی زاهر
او که در قم صاحب وجاهت بوده است، کتابی در وظیفه مردم در زمان عدم حضور امام تالیف کرده و آن را «کتاب مایفعل الناس حین یفقدون الامام » نامیده است. (16)
14. احمدبن علی ، ابوالعباس رازی
نجاشی «کتاب الشفاء و الجلاء فی الغیبة » را از او دانسته است. (17)
15. جعفربن محمدبن مالک
وی کتابی در «الفتن و الملاحم » تالیف کرده است و همچنین «کتاب اخبارالائمة و موالیدهم:» از اوست. (18)
16. حنظلة بن زکریا، ابوالحسن قزوینی
وی نیز «کتاب الغیبة » تالیف نموده است. (19)
17. سلامة بن محمد ، ابوالحسن الارزنی
به عنوان استاد جلیل و موثق شیعه از او نام برده شده است ، «کتاب الغیبة و کشف الحیرة » راء تالیف کرد. او به سال 339 ق وفات یافته است. (20)
18. عبدالله بن جبله
خاندان جبله در کوفه شهرت داشته اند و عبدالله فقیهی مشهور و موثق از این خاندان است. «کتاب الصفة فی الغیبة علی مذهب الواقفه » را وی بنابر مسلک واقفیان (21) نگاشته است. او به سال 219 ق وفات یافته است. (22)
19. عبدالله بن جعفر حمیری
استاد راویان قم و صاحب جلالت در بین ایشان بود. «کتاب الغیبة و الحیرة » و «کتاب قرب الاسناد الی صاحب الامر» و «مسائل ابی محمد و توقیعات » از تالیفات اوست. وی در اوایل قرن چهارم هجری وفات نمود. (23)
20. عبدالعزیزبن یحیی
وی را استاد بصریان و تاریخدان آنان دانسته اند. او از اصحاب ابی جعفر، امام جواد(ع) بوده است. «کتاب ذکر کلام [امیرالمؤمنین(ع)] فی الملاحم » از آثار اوست. همچنین کتاب «قوله فی قتال اهل القبله و انکار الرجعة و الامر بالمعروف » و «کتاب اخبار المهدی(ع)» به وی منسوب است. (24)
21. عبدالوهاب مادرایی
کتابی در غیبت امام عصر7 تالیف نموده است. (25)
22. علی بن ابی صالح
نجاشی از بعضی فهرستها نقل می کند که «کتاب الملاحم » تالیف اوست. (26)
23. علی بن محمدبن علی، ابوالحسن سواق
وی واقفی مذهب بود ولکن موثق و صحیح در روایت بوده است. «کتاب الغیبة » از جمله تالیفات وی است. (27)
24. علی بن سلیمان زراری
وی از مرتبطین با حضرت صاحب الامر (ع) بوده و توقیعاتی را از سوی آن حضرت دریافت داشته است. (28)
25. علی بن محمد بن ابراهیم کلینی ، معروف به علان
وی به قصد حج به طرف مکه می رفت که به قتل رسید. «کتاب اخبار القائم(ع)» را از او دانسته اند. (29)
26. علی بن احمد کوفی
نجاشی کتابی به نام «ابان حکم الغیبة » را به وی نسبت داده است. (30) او به سال 352 ق در نواحی فسا در نزدیکی شیراز وفات یافته است. (31)
27. عیسی بن مهران مستعطف
«کتاب المهدی » تالیف اوست، نجاشی نقل می کند که این کتاب را نزد استادش خوانده است. (32)
28. عمرکی بن علی
وی که از اهالی قریه ای نزدیک نیشابور بود، از استادان و شیوخ موثق شیعه به حساب می آمده و او «کتاب الملاحم » را تالیف نموده است. (33)
29. محمد بن ابی عمیر
او از اصحاب امام کاظم و امام رضا (ع) بوده است و در بین شیعیان جایگاهی رفیع داشته و دارد. «کتاب الملاحم » از جمله آثار اوست. وی به سال 210 ق وفات یافته است. (34)
30. محمد بن اوربمه
نجاشی «کتاب الملاحم » را از او دانسته است. وی از اصحاب امام هادی(ع) است. (35)
31. محمد بن جمهور
راوی حدیث از امام رضا(ع) می باشد و «کتاب الملاحم الکبیر» از آثار اوست. (36)
32. محمد بن عباس بن عیسی
او را ثقه و معتمد دانسته اند و «کتاب الملاحم » از تالیفات اوست. (37)
33. محمدبن احمدبن یحیی
وی صاحب کتاب «نوادر الحکمة » بوده و این کتاب که پیش از تالیف کتاب کافی ، کتاب مرجع شیعیان بوده است، کتابی نیز در ملاحم نگاشته است. (38)
34. محمد بن عبدالله بن مهران
«کتاب الملاحم » از جمله کتابهای اوست. (39)
35. محمد بن مسعود عیاشی
از بزرگان و دانشمندان شیعه محسوب می شود. او در ابتداء سنی مذهب بوده و سپس شیعه شده است . نجاشی «کتاب الغیبة » و «کتاب الرجعة » را از تالیفات وی دانسته است. (40)
36. محمد بن حسن صفار
از موثقین و صاحب جلالت در بین شیعه بوده است. «کتاب الملاحم » و «کتاب ماروی فی شعبان » که درباره امام عصر (ع) نگاشته شده ، از تالیفات اوست. او به سال 290 ق وفات یافته است. (41)
37. محمدبن قاسم
نجاشی کتابی کلامی در موضوع غیبت را از وی نام برده است. ظاهرا عنوان کلام از آنجا ذکر شده که وی را متکلم دانسته اند و او کتابش را در موضوع غیبت از دیدگاه کلامی نگاشته است. (42)
38. محمدبن احمدبن عبدالله
از مشایخ شیعه و فقیه ایشان بوده است. «کتاب الغیبة و کشف الحیرة » را از وی دانسته اند. (43)
39. محمدبن حسن بن حمزة
او که جانشین شیخ مفید و از متکلمان و فقیهان بنام بوده ، کتابی با عنوان «المسالة فی مولد صاحب الزمان(ع)» تحریر کرده است. وفات وی را به سال 463 ق گفته اند. (44)
40. معلی بن محمد بصری
کتابهای او را معتمد دانسته اند که از جمله آنها «کتاب سیرة القائم(ع)» است. (45)
41. هبة الله بن احمد، معروف به ابن برنیه
وی از نوادگان دختری محمد بن عثمان عمری بوده و کتابی در تاریخ «ابوعمروعمری و ابوجعفر عمری » نگاشته است.
نجاشی می گوید: «ابن نوح در کتاب «اخبار الوکلاء» به روایتهای این کتاب اعتماد نموده است. ما در سال 400 ق با هم به زیارت امیرالمؤمنین(ع) رفتیم.» (46)
42. ابوحیون
تنها کتابی که از وی نام برده شده است، «کتاب الملاحم » اوست. (47)
با توجه به عناوین کتابها و تاریخ زندگی مؤلفان آنها، این نکته اثبات می شود که امامت امام عصر (ع) به عنوان دوازدهمین حجت خدا و غیبت ایشان و شرایط ظهور آن حضرت، از حکمتهای الهی است که مشیت خداوند به آن تعلق گرفته و معصومین(ع) در فرصتهای مناسب مردم را به آن توجه داده اند.
از طرف دیگر منابع و مصادر غیبت و علائم ظهور و فتنه های آخرالزمان در قدیمی ترین احادیث شیعه ریشه دارد که این، جای هیچ گونه تشکیک در مضمون اخبار و احادیث مربوط به این موضوع را باقی نمی گذارد.
پی نوشتها:
1. ملاحم، جمع «ملحمه » به معنای جنگ بزرگ و حماسه عظیم است. اصطلاحا مراد از این موضوع فتنه ها و آشوبهای آخرالزمان می باشد.
2. نجاشی ، رجال نجاشی ، ص 15
3. همان ، ص 26
4. فطحیان پس از امام کاظم(ع) عبدالله افطح فرزند ایشان را امام دانستند و پس از وی به امام رضا(ع) رجوع کردند.
5. همان، ص 37
6. همان، ص 48
7. همان، ص 57
8. همان، ص 59
9. همان، ص 64
10. همان جا
11. همان، ص 85
12. همان جا
13. همان جا
14. همان، ص 86
15. همان جا
16. همان، ص 88
17. همان، ص 97
18. همان، ص 122
19. همان، ص 147
20. همان، ص 192
21. واقفیان کسانی هستند که بر امامت امام کاظم(ع) توقف کرده اند و هفت امامی هستند.
22. همان، ص 216
23. همان ، ص 220
24. همان، صص 242- 241
25. همان، ص 247
26. همان، ص 257
27. همان، ص 260
28. همان جا
29. همان ، ص 261
30. احتمال آنکه این کتاب در موضوع غیبت کردن باشد وجود دارد.
31. همان ، ص 266
32. همان ، ص 297
33. همان ، ص 303
34. همان ، ص 327
35. همان ، ص 330
36. همان ، ص 337
37. همان ، ص 341
38. همان ، ص 349
39. همان ، ص 350
40. همان ، صص 352 -350
41. همان ، ص 354
42. همان ، ص 381
43. همان ، ص 393
44. همان ، ص 404
45. همان ، ص 418
46. همان ، ص 440
47. همان ، ص 458