شرایط کارگزاران از دیدگاه نهج‏البلاغه (5)

14 قاطعیت و شجاعت
قاطعیت و شجاعت دو ویژگى مهم هستند که در نهج‏البلاغه براى‏دولت‏مردان و کارگزاران بیان شده است.
از آنجایى که این دو عنصر ارتباط تنگاتنگ دارند، لازم دیده شد که این دو صفت‏با هم مورد تحلیل قرار گیرند.
قاطعیت و شجاعت دو پدیده مهم ارزشى هستند که رهبران الهى با بهره‏گیرى از این‏دو عامل; در مقابل مشکلات با صلابت ظاهر شده و به اهداف بلند خود دست‏یافته‏اند.
اگر رهبران دینى در مقابل مشکلات، سرزنشها و جو حاکم در جامعه‏شان تسلیم شده واحساس ترس مى‏کردند; هیچگاه در ایفاى رسالت عظیم خویش موفق نمى‏شدند. در قرآن‏خطاب به رسول اکرم(ص) آمده است: «فاستقم کما امرت و من تاب معک ...» اگر رسول‏خدا(ص) تحت تاثیر افکار، تهمتها و برخى از عوامل عصر خود قرار مى‏گرفت; به‏اهداف بلند رسالت دست نمى‏یافت. رسول گرامى اسلام با استعانت از کمکهاى خداوند وبا بهره‏گیرى از عنصر قاطعیت و شجاعت در جزیره العرب همانند خورشید درخشیده و به‏تبلیغ احکام الهى و رسالت پرداخت. چنانکه على(ع) در این خصوص فرمود: «ارسله،داعیا، الى الحق، و شاهدا على الخلق فبلغ رسالات ربه غیر و ان و لا مقصر; و جاهدفى الله اعداءه غیر واهن ولا معذر ...» خداوند پیامبر را به عنوان دعوت‏گرى به‏سوى حق و شاهدى بر حرکت‏خلق رسالت داد. پس آن حضرت به دور از هر گونه کندى وکوتاهى رسالتهاى پروردگارش را تبلیغ نمود، و بدون هیچ سستى و بهانه‏جویى بادشمنان خدا به جهاد برخاست.
على(ع) که خود تربیت‏یافته مکتب رسول خدا(ص) است، با تاسى به آن حضرت، در همه‏زمینه‏ها، مخصوصا در شیوه حکومت، از دو عامل قاطعیت و شجاعت‏خوب بهره گرفته وهیچگاه در برابر کژاندیشى، انحراف سیاسى و مشکلات; تسلیم نشد; چنانکه حضرت درخصوص قاطعیت‏خود فرمود: «و لعمرى ما على من قتال من خالف الحق و خابط الغى من‏ادهان و لا ایهان فاتقوا الله عباد الله و فروا الى الله من الله ...» به جان‏خویشم سوگند، که در پیکار و سرکوبى آنها که با حق ستیز کنند و درماندن گمراهى‏همچنان پاى بفشارند، کم‏ترین نرمش و سازش نخواهم داشت. پس، اى بندگان خداى‏پرهیزگار باشید و از خداى به خداى پناه برید. همچنین آن حضرت فرمود: «به خداسوگند من نه آن کفتارم که به ضرب آهنگهاى پیاپى و طولانى صیاد به خواب رود تاجوینده‏اش به او برسد و نخجیرگر کمین کرده تا در راهش او را بفریبد و به او دست‏یابد و شکارش کند. من با نیروهاى گرویده به حق، فراریان از حق را سرکوب مى‏کنم وبا سربازان آماده و به فرمان، دودلان وسوسه‏گر را درهم مى‏کوبم و مطمئن باشید که‏تا فرا رسیدن مرگ از این روش دست نخواهیم کشید.»
در حوزه فرهنگ سیاسى امام‏على(ع) زمامدار و دولت‏مردان اسلامى باید قاطع و شجاع باشند; تا بتوانند وظایف‏خویش را خوب انجام داده و به اهداف بلند خود دست‏یابند. از این‏رو است که على(ع)فرمود سزاوار نیست که حاکم اسلامى بخیل، جاهل و ترسو باشد. على(ع) در هنگام بیان‏ویژگیهاى مالک‏اشتر به قاطعیت و شجاعت او اشاره نموده خطاب به مردم مصر فرمود:
«اما بعد، فقد بعثت الیکم عبادا من عبادالله، لا ینام ایام الخوف، و لا ینکل عن‏الاعداء ساعات الروع; اشد على الفجار من حریق النار. و هو مالک ابن‏الحارث اخومذحج، فاسمعوا له و اطیعوا امره فیما طابق الحق، فانه سیف من سیوف الله، لا کلیل‏الظبه، و لا نابى الضربیه‏» اما بعد، در این جاى تردیدى نیست که من بنده‏اى ازبندگان خدا را به سوى شما گسیل داشته‏ام که، در لحظه‏هاى حساس و سرنوشت‏ساز، خواب‏را به چشمانش راهى نیست، و در هنگامه خطر در رویارویى و نبرد با دشمنان خداتردید نمى‏کند; و بدان راه تحمل او از شراره آتش سخت‏تر است. او کسى جز مالک‏اشترفرزند حارث از قبیله مذحج نیست پس بدو گوش بسپارید، فرمانش را در صورت‏انطباق با حق اطاعت کنید که شمشیر او شمشیر خدا است که نه تیزیش کند مى‏شود و نه‏زخمهایش به خطا مى‏رود.
همچنین على(ع) به مالک‏اشتر دستور مى‏دهد که کسى را به‏عنوان فرمانده سپاه برگزیند که قاطع و شجاع باشد: «... ثم اهل النجده والشجاعه و السخاء و السماحه ...» [اى مالک] فرماندهى را برگزین که دلاور،سلحشور، بخشنده و بلندنظر باشد. بر این اساس است که امام على(ع) محمد بن‏بکر رابه خاطر قاطعیت او ستایش کرد.
نگرش امام على(ع) در خصوص ضرورت قاطعیت کارگزاران ریشه در معارف بلند قرآن‏دارد. در قرآن سفارش شده است که مومنان در مقابل دشمنان احساس ترس نکرده و دربرابر ملامت‏سرزنش کنندگان تسلیم نشوند: «... فلا تخافوهم و خافون ان کنتم‏مؤمنین‏»:
«یجاهدون فى سبیل الله و لا یخافون لومه لائم‏» کارگزاران نظام اسلامى نیزمخاطبان این آیات هستند. یکى از علل موفقیت مصلحان و کارگزاران جوامع قاطعیت وشجاعت آنان بوده است. امام خمینى(ره) که خود تربیت‏یافته مکتب امام على(ع) بود،شیوه رهبرى و زمامدارى حضرت را مورد توجه خود قرار داد. امام راحل در عصرى قیام‏خود را آغاز کرد که خیلى از نظریه‏پردازان و تحلیل‏گران قیام او را افسانه‏مى‏پنداشتند. و حتى برخى از دوستان امام، نیز حرکت‏سیاسى او را تئورى غیر عملى‏تصور مى‏کردند. امام به بهره‏گیرى از دو عامل قاطعیت و شجاعت و با استعانت ازخداوند، قیام خود را آغاز نموده و از هیچ کس جز خدا نهراسید:
«انما یخشى الله من عباده العلماء» دولت‏مردان باید در فعالیت و تصمیم‏گیریهاقاطع و شجاع بوده و در برابر حوادث همانند کوه استوار و محکم باشند; و این حدیث‏را راهنماى عمل خود قرار دهند: «المؤمن کالجبل الراسخ لا تحرکه العواصف‏» مؤمن‏همانند کوهى سخت است که هیچ بادى آن را حرکت نمى‏دهد.
قاطعیت کارگزاران بدان معنا نیست که آنان در شیوه حکومت و تدوین سیاستهاى‏کشور عجولانه تصمیم گرفته و فعالیت کنند. على(ع) به والیان خود دستور مى‏دهد که‏باید تمام فعالیتهاى آنان بر اساس خردورزى، خردمندى و تفکر بوده; و فعالیتهاى‏خود را قبل از فرا رسیدن زمان آن انجام ندهند. حضرت خطاب به مالک فرمود: «وایاک و العجله بالامور قبل او انها او التسقط فیها عند امکانها، او اللجاجه فیهااذا تفکرت او الوهن عنها اذا استوضحت فضع کل امر موضعه، و اوقع کل امر موقعه‏»در کارها پیش از وقت آن شتاب مکن، و در صورت امکان سست مگیر، و در چیزى که مبهم‏است لجاجت مکن و هنگامى که چیزى واضح است، ضعف نشان مده، و هر چیزى را در جاى‏خود بگذار و هر کارى را به موقع اقدام نما. همچنین حضرت خطاب به قثم بن‏عباس‏والى مکه فرمود: «با دوراندیشى و قدرت با مسائل برخورد کن عقل و خیرخواهى رابکار گیر.» قاطعیت و شجاعت کارگزاران با بهره‏گیرى آنان از تجربه‏ها و افکارصاحبان فکر و اندیشه نیز منافات ندارد.
امام على(ع) والیان خود، همانند مالک را توصیه مى‏کند که از افکار صاحبان فکر،بهره گیرند. قاطعیت والیان با استفاده آنان از عناصر اخلاقى همانند گذشت و محبت .
.. نیز در تضاد نیست. به دلیل اینکه در فرهنگ امام على(ع) قاطعیت توام با نرمش‏نیز از اهمیت ویژه‏اى برخوردار است. در نهج‏البلاغه مى‏خوانیم: «و اخلط الشده بضغث‏من اللین، و ارفق ما کان الرفق ارفق، و اعتزم بالشده حین لا یغنى عنک الا الشده‏»و سختى و قاطعیت را با نرمش و انعطاف درهم بیامیز; تا جایى که نرمش کارساز است،نرمش کن، و در مواردى که جز سختگیرى و قاطعیت کارساز نیست، مصمم و با قدرت دست‏بکار شو. امام صادق(ع) نجاشى استاندار اهواز را به نرمش توام با قاطعیت‏سفارش‏نموده فرمود: «و الرفق بالرعیه و التانى و حسن المعاشره مع لین فى غیر ضعف وشده فى غیر عنف‏» از منظر امام على(ع) قاطعیت انعطاف‏ناپذیرى کارگزاران به معناى‏دیکتاتورى و خودکامگى آنان نیست; حضرت خطاب به مالک فرمود: «هرگز به خشمى که‏از آن راه گریزى هست‏شتاب مکن، و هیچگاه مگو: من چیرگى دارم و فرمان مى‏دهم ومردم باید اطاعت کنند.
زیرا این کار تباهى دل و سستى دین است و دگرگونى و سقوط حکومت را نزدیک مى‏کند.»
از نگاه على(ع) کارگزاران باید واجد دو ویژگى قاطعیت و شجاعت‏باشند که‏بهره‏گیرى از این دو عنصر در موارد زیر از اهمیت ویژه‏اى برخوردار است.