انسان کامل از منظرامام خمینی

فی عیون اخبارالرضا(ع) باسناده عن مولانا و سیّدنا، علی بن موسی‌الرضا علیه آلاف التحیّة و الثناء عن آبائه، عن علی بن ابیطالب علیهم‌السلام قال: قال رسول‌الله، صلی‌الله علیه و آله: «ما خَلَق الله اَفضَل مِنّی ولا اکرم عَلیه منّی. قال علیّ، علیه‌السلام فقلتُ: یا رسول‌الله فانت افضل، ام جبرئیل(ع)؟ فقال: یا علی، ان‌ الله تبارک و تعالی، فَضّل انبیائه المُرسَلین عَلی مَلائِکتِه المقرّبینَ و فَضَّلَنی علی جَمیعِ النّبیین والمرسَلین. والفضلُ بَعدی لَک، یا علی، و للائمةِ من بعدک و انَّ المَلائکه لخُدّامنا و خُدّام مُحبینا. یا علی، الَّذینَ یَحملوُنَ العَرشَ و مَن حَولَه یُسَبِّحون بِحَمد رَبِّهم و یَسْتَغْفرون للَّذین آمَنوا بِولایَتنا. یا علیّ، لو لانَحنُ، ما خَلَقَ الله آدَم علیه السلام و لاحوّاء و لاالجَنَّه و النّار و لَاَ السَّمآء والاَرْض...»1
فصل اول: مقام ولایت انسان کامل
رتبة ولایت هر کس، منوط است به سیر او در عالم اسماء و صفات و طی قوس صعود. انسان کامل از آن جهت که سیر او تمام و اسفار را کامل طی کرده است، ولایت او اتم و مدارج او تام است. برای فهم بهتر به چند نکته زیر التفات کامل فرمائید.
نکته اول در کیفیت خلق صفات است. همه می‌دانیم که اسما و صفات از آن جهت که یک نوع کثرت مفهومی اعتباری دارند هیچ سنخیتی با مجرد بسیط تام، یعنی حق‌تعالی ندارند. از ذات حق‌تعالی نه خبری بود و نه خبری هست. هیچکس چه نبی و چه ملک و چه ولی، از کنه ذات او آگاهی ندارد. در غیب و بطون و کمون مطلق است. نه اسمی برای اوست نه رسمی. چون از آن اثری نیست، در احادیث ائمه معصومین از توجه و تفکر در کنه ذات نهی شده است زیرا نتیجه‌ای جز گمراهی و هلاکت نخواهد داشت. اما چون اراده ذاتی فرمود به ظهور جمال و کمال خود، خلق فرمود مخلوقات را تا خود را در آینه آنها به همه نشان دهد. چون بین اسماء و حق تناسبی نبود، پروردگار برای خود خلیفه‌ای قرار داد، تا او این وظیفه را بعهده بگیرد. صاحب منصب این خلافت کبرای الهیه، فیض اقدس است. اقدس است از این جهت که بین فیض و مفیض و متفیض شائبه کثرتی نیست از موجود مجرد تام جز مجرد صادر نمی‌شود. پس فیض اقدس به وجهه غیبی که در آن تنها رو سوی حق دارد و مندک در ذات اوست. هیچ تجلی و ظهور ندارد و قابل وصف و بیان نیست پس در آن وجهه صحبتی و کلامی نیست چرا که غائب است اما در وجه ظهوری به تجلی اول، اسماء و به تجلی ثانی، اعیان را خلق فرمود. این اعیان، صورت علمی اسماء و واسطه ظهور و ثبوت آنها در عالم خلقند. عالم اعیان را، حضرت علمیه و قدریه گفته‌اند. اینکه عرفا این عالم را متعلق علم الهی گرفته و معتزله2 نیز قائل به ثبوت این صور بوده تفاوت عمده است. این جماعت ثبوت را چیزی اعم از وجود می‌دانند و قائل به ثبوت بعضی معدوماتند و نفی را اخص از عدم می‌دانند و معتقد به واسطه‌ای بین وجود و عدم به نام حالّند. ایشان حالّ را صفتی می‌دانند که نه موجود است و نه معدوم بلکه دارای یک حالت اعتباری است مثل قادریت و عالمیت حقّ آن است که این عقیده نیز همچون بسیاری دیگر از عقاید ایشان سخف و باطل است. شیئیت مساوق وجود بوده و برای عدم شیئیتی نیست زیرا عدم بطلان محض بوده و ثبوتی ندارد پس نفی عین عدم، و ثبوت عین وجود است. معتزله، قائل به ثبوت ماهیات و معدومات قبل از وجود آنها شد. و ملاک علم حق در نزد این جماعت ثبوت ماهیات منفکه عن کافة الوجودات است. علامه آشتیانی قدس سره در کتب خود در باب علم حقتعالی به این مطلب اشاره فرموده است. می‌گوید:
«محققان از اهل کشف و شهود ملاک علم تفضیلی حق را به اشیاء عبارت از ظهور و تجلی ذات در مقام احدیت به صور اسماء و صفات و اعیان ثابته می‌دانند این قول بدون تأویل با کلام معتزلی فرقی ندارد. معتزله قائل به ثبوت ماهیات در عین و خارجند و عرفا ملاک علم حق را به مفاهیم و ماهیات در موطن علم می‌دانند ولی قطعاً ظاهر این کلام مراد عرفا نمی‌باشد.» 3
در نظر عرفا اسم، تجلی ذات است با صفت معین، یعنی آنکه منشأ اسماء یکی است و اسم مطابق است با مسمّی، تکثر اعتباری مفهومی در اسماء، ناشی از تکثر در صفات است. و تکثر در صفات منبعث از مراتب غیبیه صفات است که در احدیت ذات عین ذاتند و علت پیدایش تفصیلی صفات و اسماء، مفاتیح غیبند که در باطن ذات موجودند و عین ذاتند نه امری زائد بر آن «ثم المحبة الالهیة اقتضت ظهور الذات بکل منها علی انفرادها متعینّاً فی حضرته العلمیة، ثم العینیة، فحصل التکثر فیها»4 اسمی که در میان اسماء الهی، جنبه غیبی اکثر و بساطت کامله دارد، اسمی است که شایستگی آن دارد مقام خلافت را از فیض اقدس پذیرفته و مجلای ظهور آن خلیفه الهیه باشد. جمال و جلال و بطون و ظهور در آن اسم در حال تعادل است هیچیک بر دیگری غلبه ندارد. آن، اسم اعظم الله است که ام‌الاسماء الهی در همه مراتب وجودیه است. دیگر اسماء به لحاظ قرب و بعد از فیض اقدس و اسم‌الله یا محیط و یا محاطند. احاطه اسمی اگر اکمل از دیگر اسماء الهیه باشد جزو امهات اسماء خواهد بود این امهات اسماء را بعضی هفت اسم گفته‌اند شامل: حیات و علم و اراده و قدرت و سمع و بصر و کلام و بعضی چهار اسم شامل اول و آخر و ظاهر و باطن و بعضی دو اسم شامل: الله و رحمن. ظهور اسماء که پایان یافت نوبت به ظهور صور معقول اسماء در علم حق، یعنی اعیان ثابته می‌رسد. این صور عقلیه با ذات از آن جهت که ذات در آنها تجلی نموده متحدند. ظهور این صور در علم منوط است به فیاضیّت فیض اقدس و در عین منوط است به فیاضیّت فیض مقدس «فانّ للاعیان الثابتة اعتبارین: اعتبار انّها صور الاسماء. و اعتبار انها حقایق الاعیان الخارجیه: فهی بالاعتبار الاول کالابدان للارواح و بالاعتبار الثانی کالارواح للابدان و للاسماء ایضاً اعتباران، اعتبار کثرتها، و اعتبار وحدة الذات المسماة بها، فباعتبار تکثرها محتاجه الی الفیض من الحضرة الالهیه الجامعة لها و قابلة له، کالعالم، و باعتبار وحدة الذات الموصوفه بالصفات ارباب لصورها، فیاضه الیها، فبالفیض الاقدس الذی هو التجلی بحسب اولیة الذات و باطنیتها یصل الفیض من حضرة الذات الیها و الی الاعیان دائماً، ثم بالفیض المقدس الذی هو التجلی بحسب ظاهریتها و آخریتها، و قابلیة الاعیان و استعداداتها، یصل الفیض من الحضرة الالهیة الیها و الی الاعیان الخارجیة»5
هر عین علمی واسطة فیض الهی است برای وصول آن به عین خارجی و اسماء واسطه فیض الهی‌اند برای وصل آن به اعیان علمیه فالاسماء مفاتیح الغیب و الشهاد. والاعیان مفاتیح الشهادة. این صور علمی اگر نبودند، هیچ ارتباطی بین اسماء و مخلوقات تصوّر نمی‌شد زیرا که بین آن دو سنخیّتی نیست کل معلول، لعلة واحد و کل علة لمعلول واحد. پس هرچه که در عالم امکان می‌بینی، صورت عینی اسمی از اسماء‌الله است. به حرکت جوهری، هر ذره در هستی به عین ثابت خود ملحق خواهد شد. این اعیان با آنکه مفاتیح الغیب لایعلمها الاّهو هستند. حجب اسماء و اسماء حجب ذاتند. نهایت فنای سالک، فنای ذات است در ذات اله، نه فنا در عین ثابت. زیرا که اعیان به خودی خود هیچ نیستند و وجودی ندارند. عین ثابت اسم الله که کاملترین اسماء الهیه است، کاملترین اعیان است. این عین، حقیقت محمدیه و مربوط است به انسان کامل و در عامل خارج اولیاء محمدیین علیهم‌السلام مظاهر آنند «ففی الاسماء الالهیه اسم‌الله اکمل و فی‌المظاهر الانسان الکامل اکمل، و کمال شریعته بالولایة و نسبة شریعته الی سایر الشرایع کنسبته الی صاحب الشرایع و کنسبة الاسم الجامع الی سایر الاسماء، فشریعته واقعة تحت دولة اسم‌الله الذی کان حکمه ابدیاً و ازلیاً فان سایر الشرایع ایضاً مظاهر شریعته و شریعته کمال سایر الشرایع و لهذا کان نبیاً و آدم بین الماء و الطین، بل لاماء و لا طین و کان علیه السلام مع آدم و نوح و غیرهما من الانبیاء»6 حضرت امام خمینی سلام الله علیه در شرح دعای سحر در آن قسمت از دعا که می‌فرماید: اَللّهم انی اَسْئلک مِن اَسْمائک بِاکبرها و کلُّ اَسْمائک کبیر بعد از آنکه می‌گوید: از احدیت خبری نیست و برای آن اسم و رسمی نیست و از تحدید اسمی و تعیّن رسمی مبرّاست و عالم خیال اندر خیال است می‌فرماید:
«فاعلم اَنّ الاسم عبارة عن الذات مع صفة معینه، من صفاته و تجلّ من تجلیاته، فان الرحمن ذات متجلیة بالرحمة المنبسطة و الرحیم ذات متجلیة بالتجلی [بتجلی ـ ظ] الرحمة التی هی بسط الکمال و المنتقم ذات متعینة بالانتقام و هذا اول تکثر وقع فی دار الوجود... و بهذا التجلی الاسمائی و الصفاتی انفتح باب الوجود و ارتبط الغیب بالشهود... و کان التجلی ببعض الاسماء مقدّماً علی بعض، فکل اسم محیط وقع التجلی ابتدائاً له وفی حجابه للاسم المحاط فاسم الله و الرحمن لاحاطتهما یکون التجلی لسایر الاسماء بتوسطهما و هذا من اسرار سبق الرحمه علی الغضب و لیکون [یکون ـ ظ] التجلی باسم‌الله علی الاسماء الاخر اوّلاً و بتوسطها علی الاعیان الثابته من کل حقیقه ثانیاً ـ الا العین الثابت الانسان الکامل فانّ التجلی وقع له ابتدائاً بلا توسط شیء ـ و علی الاعیان الخارجیه ثالثاً و فی التجلی العینی ایضاً کان التجلی علی الانسان الکامل باسم الله بلاواسطه صفة من الصفات او اسم من الاسماء و علی سایر الموجودات بتوسط الاسماء»7
و در جای دیگر می‌فرماید:
«و اما الاسم الاعظم بحسب الحقیقه العینیّه فهو الانسان الکامل خلیفة الله فی العالمین و هو الحقیقه المحمدیه صلی الله علیه و آله و سلم التی بعینها الثابت متحدة مع‌الاسم الاعظم فی مقام الالهیه و سایر الاعیان الثابته بل الاسماء الالهیه من تجلیات هذه الحقیقه، لان الاعیان الثابته تعینات الاسماء الالهیه و التعین عین المتعیّن فالعین غیره فی العقل. فالاعیان الثابته عین الاسماء الالهیه، فالعین الثابت من الحقیقه المحمدیه عین الاسم الله الاعظم و سایر الاسماء و الصفات و الاعیان من مظاهره و فروعه او اجزائه باعتبار آخر فالحقیقه المحمدیه هی التی تجلت فی‌العوالم من العقل الی الهیولی و العالم ظهورها و تجلّیها و کل ذرّه من مراتب الوجود تفصیل هذه الصوره و هذه هی الاسم الاعظم و بحقیقتها الخارجیه عبارة عن ظهور المشیّة التی لاتعیّن فیها»8
اسم اعظم به واسطه مقام نیابت فیض اقدس، سریان در تمام ذرّات عالم دارد به نحو بطون. سالک چون به مقام واصل شده و مستهلک در این اسم گردید. عالم را مجلای این اسم یافته و اسماء دیگر را مخفی در پس آن می‌بیند. پس از فنای ذات برای انسان کامل، آنچه ظاهر می‌شود الله است. عین ثابتش نیز به لحاظ اتحاد ظاهر و مظهر، متجلّی در تمام کائنات است. پس از برای اسم اعظم دو اعتبار است: یکی آنکه بالذات مقدم بر اسماء و مشتمل بر آنهاست و دیگر آنکه متظاهر در اسماء و اعیان اسماءست. به اعتبار ظهورش در اسماء و صفات، جمیع مظاهر اسماء جزئیه مظهر این اسم جامع الهی‌اند. زیرا که به وساطت این اسم ظاهر شده، و بعد از ظهور متجلّی در اعیان خود شده‌اند و چون ظاهر و مظهر در حقیقت وجود یکی‌اند و تعدّد آنها اعتباری و رتبه‌ای است، نتیجه آنکه مظاهر اسماء جزئیه مظهر این اسمند. و به اعتبار اشتمال آن بر اسماء از حیث مرتبة الهیه، اشتمال این اسم بر اسماء بر اسماء دیگر اشتمال کل مجموعی است بر اجزاء زیرا که اجزاء از همان کل و کل از همان اجزاست. «فاذا علمت هذا، عَلمَت ان حقایق العالم فی العلم و العین کلها مظاهر للحقیقة الانسانیه التی هی مظهر للاسم الله فارواحها ایضاً کلها جزئیات الروح الاعظم الانسانی، سواء کان روحا فلکیاً او عنصریاً او حیوانیاً، و صورها صور تلک الحقیقه و لوازمها، لوازمها لذلک یسمی عالم المفصل بالانسان الکبیر عند اهل الله لظهور الحقیقه الانسانیه و لوازمها فیه و لهذا الاشتمال و ظهور الاسرار الالهیه کلها فیها، دون غیرها استحقت الخلافه من بین الحقایق»9از آنچه تا بدینجا گفته شد مبادا گمان شود؛ تنها مرتبه اسم‌الله اقرب به عالم قدس است و دیگر اسماء متکثر و ظاهر و ناقصند به اعتبار اشتمال این اسم بر دیگر اسماء. بلکه حق آن است که گفته شود: هر یک از اسماء الهی جامع جمیع اسماء و ظاهر در تمام مرائی‌اند، زیرا که صفات با ذات عینیت داشته و جملگی مقهور و مستهلک در ذاتند. آنجا خبری از تکثر چه مفهومی و چه عددی نیست پس صحبت از مقام رتبه نیست. این که گفته می‌شود: آن اسم از اسماء جلال و این از اسماء جمال است به اعتبار ظهور هر یک از آنهاست با عنایت به اینکه: هر صفت رحمتی، متضمّن یک اثر قهری و هر صفت قهری، متضمّن یک اثر رحمتی است یکی به نحو ظهور و دیگری به نحو بطون. پس وقتی گفته می‌شود: حق‌تعالی رحیم است، یعنی آنکه رحمت در آن ظاهر و سخط در باطن آن است و هکذا. اما اسم الله رب الاسماء، در حد اعتدال است و هیچیک از جمال و جلال بر دیگری غلبه ندارد. اولیّت و آخریّتش و ظهور و بطونش در حال استقامت و اعتدال است. حضرت امام خمینی سلام‌الله علیه در کتاب مصباح‌الهدایه بعد از کیفیت خلق اسماء و صفات می‌فرمایند:
«اذا تمَّ ظهور عالم الأسماء و الصفات و وقعت الکثرة الأسمائیه، کم شئت، بظهور الفیض الأقدس فی کسوتها، فتحت ابواب صورالأسماء الالهیه، حضرة الأعیان الثابته فی النشأة العلمیه و اللوازم الأسمائیه فی الحضرة الواحدیه، فتعیّن کل صفة بصورة و اقتضی کل اسم لازماً، حسب مقام ذاته... اول اسم اقتضی ذلک، هوالاسم الله الأعظم، رب العین الثابته المحمدیه(ص)، حضرة الجامعه لحائق الأسمائیه فظهرت بصورة العین الثابته المحمدیه(ص) فی النشأة العلمیه... ظهور سائراللوازم الاسمائیه فی الحضرة الأعیان بتوسط العین الثابته الانسانیه... فلهذه العین ایضاً خلافة علی جمیع الأعیان... هذه الحضرة هی حضرة القضاء الالهی و القدر الربوبی و فیها یختص کل صاحب مقام بمقامه.»10
نکته دوّم اینکه؛ اسم اعظم به عقیده عرفا کلام است و مجلای آن چیست؟ در باب حقیقت اسم اعظم و کیفیت دستیابی به آن سخن حکما و عرفا بسیار است. اما در عالم غیب و حضرت واحدیت، اسم اعظم الله است و در عالم عین و خارج هرکس اسم اعظمی دارد.
تحقیق و تنبیه
اسم الله نه از نظر لفظ، بلکه از لحاظ مقام و مرتبه اسم اعظم الهی است و برای آن مراتبی است که این مراتب بر اساس مقامات اسمیّت حاصل شوند و در عین حال بر خود اسم اعظم نیز مدارجی است. چنانکه دانستی اسم الله که وجود اسماء مبتنی بر وجود اوست به حقیقت در دیگر اسماء، و عین ثابتش در دیگر اعیان و هکذا در عوالم امکان از غیب و شهود به نحوی سریان دارد. این مطلب در مسلک عارفان به وضوح پیوسته است. پس جمله ذرّات و اشیاء و تمام کائنات که مظاهر اسم‌الله‌اند بر حسب اسم متجلّی در وجودشان صاحب مقامی از مقامات اسم اعظمند. زیرا اسماء هرچه از لحاظ وجودی، اقرب به اسم اعظم باشند جنبة بساطت و وحدت و غیبیت در آنها اکثر و دایرة شمولیت آنها بیشتر از دیگر اسماء خواهد بود و بواسطة همین تقرّب، به اسم الله، افاضه فیض بر آنها بیشتر از دیگر اسماست. یعنی اینها واسطه در ارسال فیض به مراتب پائینی‌اند ـ به همان بیانی که دانستی ـ بنابراین، این اسماء درک بیشتری از مقامات اسم اعظم دارند. از این رو سالکان الی الله، پس از وصول به عین ثابت خود در حضرت علمیه و ادراک اسم متجلی در وجودشان اگر خداوند را به آن اسم یا اسماء بخوانند، پروردگار اجابتشان خواهد نمود. پس اسماء هر یک، اسم اعظمند، اگر ادراک شوند. تو اگر می‌خواهی به اسم اعظم برسی، وجود خود را بشناس و به عین ثابت خود برس در روایات ائمه، تأیید این قول وارد شده است به اینکه اسم اعظم خداوند هفتاد و سه حرف است از آنجمله: «عن ابی عبدالله(ع) قال: ان اسم الله الاعظم ثلاثه و سبعون حرفاً اعطی محمداً اثنین و سبعین حرفاً و حجب عنه حرف واحد»11 احتجاب این حرف واحد از حروف اسم اعظم مربوط است به ذات حق و علم مربوط به آن علم ساعت قیامت است. پس برای ما محتجبین و متعمرین در عالم ناسوت، اسم اعظم همان است که در حضرت قدریه از فیض اقدس یافته‌ایم و برای انسان کامل، اسم اعظم الله است. زیرا رب او، الله است. «فحقیقته فهی احدیه جمع جمع الحقائق الجمعیه الکمالیه و اما معناه فهو الانسان الکامل فی کل عصر و هو قطب الاقطاب، حامل الامانة الالهیه، خلیفة الله و نائبه الظاهر بصورته التی خلق علیها آدم و اما صورته حسّاً فهی صورة کامل ذلک العصر»12 امام خمینی قدس سره می‌فرمایند: «و اما الاسم الاعظم بحسب المقام الالوهیه و الواحدیه هوالاسم الجامع لجمیع الاسماء الالهیه جامعیه مبدأ الاشیاء و اصلها و النواة للاشجار من الفرع و الاغصان و الاوراق او اشتمال الجملة لاجزائها... و هذا الاسم بالاعتبار الاول بل بالاعتبار الثانی ایضاً حاکم علی جمیع الاسماء و جمیعها مظهره و مقدم بالذات علی المراتب الالهیه و لا یتجلی هذا الاسم بحسب الحقیقه تامّاً الا لنفسه و لمن ارتضی من عباده و هو مظهره التام، ای صورة الحقیقه الانسانیه التی هی صورة جمیع العوالم و هی مربوب هذا الاسم و لیس فی النوع الانسانی احد یتجلّی له هذا الاسم علی ما هو علیه الا الحقیقه المحمدیه ـ صلی‌الله علیه و آله و سلم ـ و اولیائه الذین یتّحدون معه فی الروحانیه... و اما الاسم الاعظم بحسب الحقیقة العینیّه فهو الانسان الکامل خلیفة الله فی‌العالمین»13
نکته سوم در باب ولایت انسان کامل.
ولایت عبارت است از مقام ادراک و احاطه اسماء. اسم متجلی در وجود انسان کامل، چون مشتمل بر دو قوس و جامع جمیع اسماء الهیه است، ولایت او اتمّ مراتب ولایت و کاملترین آن است. یعنی ولایت الله برای انسان کامل است. الله وَلیُّ الذّین امَنوا. پس ولایت علویه و حقیقت محمدیه، یکی و با هم متحدند و هر دو ظهور فیض اقدس. این حقایق به مقام غیبی‌شان، متعیّن به هیچ تعیّنی نیستند و متّصف به صفتی نمی‌شوند و بعبارة اخری باطن فیض اقدسند و اما به مقام ظهورشان متجلّی در جمیع صور اسماء و صفاتند. فهم ولایت در انسان کامل متوقف است بر فهم اسفار اربعه، دو سفر در قوس صعود و دو سفر در قوس نزول. سفر اول از خلق است به حق. نهایت آن، فنای حجب نورانی و ظلمانی (یا عقلانی، روحانی، جسمانی) است در این سیر، وجود سالک وجود حقّانی شده و حق را به جمال مشاهده می‌فرماید. در سفر دوم، که سیر از حق است به حق، سالک در اسماء گردش کرده و ادراک مراتب اسماء از محاط گرفته تا محیط را می‌نماید. کشف تجلیّات اسمائی در این مرحله از سفر بر حسب مقاماتی است که در نکات قبل به آن اشاره شد در نحوة ظهور، ابتدا اسماء محاط، آنگاه اسماء محیط و در نهایت امهات اسماء و اسم الله، ظهور پیدا می‌کنند. کیفیت تجلّی منوط است به کیفیت سلوک. برای سالک گاه اسماء قهریه و گاه اسماء لطفیه و رحمت ظاهر می‌شود. پایان سفر دوم، کشف ولایت الله است که مرتبه تام ولایت است سفر سوم از حق است به خلق حقانی و نتیجة آن حصول صحو است برای سالک فضیلت این سفر، آن است که سالک پس از دو سفر اول، گاه شطحیات ربانی از او صادر می‌شود که ممکن است به کلمات کفرآمیز انجامد به این سفر این حال از او مرتفع شده و سالک به خود می‌آید سفر چهارم از خلق حقانی است به خلق ظلمانی که نتیجه آن حصول صحو تام است و هرکس مظهر هر اسمی است از آن آمده و به آن باز می‌گردد یعنی نهایت سیرش به اوست پس دو سفر اول، سفر ولایت و دو سفر اخیر سفر نبوت است. و بعبارة اخری «اَنَّ السفر الاول من الخلق الی الحق، المقیّد برفع الحجب الّتی هی جنبة یلی الخلقی و رؤیة جمال الحق بظهوره الفعلی الذی هو فی الحقیقه ظهور الذات فی مراتب الاکوان و هو جنبة یلی الحقی... و اخیرة هذا السفر رؤیة جمیع الخلق ظهور الحقّ و آیاته فینتهی السفر الاول و یأخذ فی السفر الثانی و هو من الحقّ المقیّد الی الحق المطلق فیضمحلّ الهویّات الوجودیّه عنده... و یقوم قیامته الکبری بظهور الوحدة التّامه... و فی هذین السفرین لو بقی من الانانیة شیء، یظهر له شیطانه الذی بین جنبیه بالربوبیه و یصدر منه الشطح و الشطحیات کلها من نقصان السالک و السلوک و بقاء الانّیة و الانانیّه... ثم ان شملته العنایة الالهیه... ارجعته الی نفسه فیأخذ فی السفر الثالث و هو من الحق الی الخلق الحقّی بالحق ای من حضرة الاحدیة الجمعیه الی حضرة الاعیان الثابته و عند ذلک ینکشف له حقائق الاشیاء و کمالاتها... و لم‌یکن فی هذا السفر نبیّاً مشرّعاً فانه لم یرجع الی الخلق فی النشأة العینیه. ثم، یأخذ فی السلوک فی السفر الرابع. و هو من الخلق الذی هو الحقّ. ای من حضرة الأعیان الثابته الی الخلق ای الاعیان الخارجیه، بالحق... مشاهداً جمال الحقّ فی الکل عارفاً بمقاماتها الّتی لها فی النشأة العلمیه... و فی هذا السفر... یخبر و ینبیءُ عن الله و صفاته و اسمائه و المعارف الحقه علی قدر استعداد المستعدّین»14
سالکی که مظهر تمام اسماء است و دورة نبوت او محدود نمی‌باشد، اسماء حق را یکی پس از دیگری شهود می‌نماید تا به مقام مظهریت اسم جامع برسد. ولیّ مطلق که متحقق به اسم الله است، افضل از انبیاء حتی رسل اولوالعزم می‌باشد یعنی آنکه جمیع اسفاری که از برای خاتم رسل مقرّر است در حقیقت کلیة خاتم ولایت مطلقه امیرالمؤمنین(ع) و اولاد طاهرین او نیز موجود است.
فصل دوّم: در نبوت انسان کامل
انباء و نبوّت، ظهور ولایت است. سالک پس از ورود در سفر سوم و قوس نزول خبر از سیر خود دهد و نوبت را زمانی تمام کند که سفرش را به پایان برد. نبوت مطلقه حقیقت محمدیه(ص)، همان اظهار غیب مکنون وجود در مقام واحدیت است که به حسب استعدادات اعیان و حروف الهی مسطور در حضرت علمیه است و به اعتبار تعلیم حقیقی و انباء ذاتی نبوت، مقام ظهور ولایت و خلافت است. انباء و تعلیم در هر نشئه‌ای، مناسب با همان نشئه است. مرتبه اول خلافت که همان خلافت کبرای الهیة فیض اقدس است مبدأ جمیع ولایات و خلافات و نبوات است. ظهور این خلافت است در حقایق اعیان ثابته، در حضرت واحدیت، همان تجلّی و انباء حق است به صورت خلافت محمدیّه و تعلیم حقیقی بعد از مقام ذات. این اول مرتبه از انباء است و به عبارت دیگر انباء در عالم اسماء و صفات اظهار حقایق موجود در ذات الهی است بر اعیان ثابته به توسط فیض اقدس و چون اسم الله مستجمع جمیع اسماء الهی و جامع آنهاست و عین ثابت او اکمل اعیان و مشتمل بر همة آنها و واسطه در فیض است آنچه از وجود و فیض نصیب عوامل نازل می‌شود، انعکاس تجلّی و ظهور حقیقت محمدیه است چه در عوالم علم و امر چه در عوالم عین و خلق یعنی آنچه که انبیاء، انباء می‌کرده‌اند از مشکات نبوت خاتم رسل دریافته‌اند. هر یک از اسماء الهیه نیز در حضرت واحدیت منشأ اظهار کمال ذاتی خود می‌باشد انبیاء غیر از نبی اسلام چون در ظهور تابع اسم اعظمند بر اسماء الهیه حکومت ندراند و به تبع ظهور حقیقت محمدیه، حاکم بین مظاهر اسمائند گرچه جمیع انبیاء در دعوت و هدایت و جعل احکام و تصرف در خلق و ایجاد سنن عالیه اشتراک دارند. می‌خواهیم بگوئیم امتیاز انبیاء از یکدیگر بحسب مقام و مرتبه و احاطة مقام بعضی بر بعض دیگر است چون دایرة ولایت هر نبی که از دایرة ولایت پیغمبر دیگر اوسع و اکمل باشد، اشرف و اعظم خواهد بود. دائره ولایت و مقام باطن رسل اولوالعزم بحسب حیطه تمامتر از ولایت سایر انبیاء است. نبوت دائره تامه‌ای است که مشتمل است بر دوائر متناهی که برخی محاط و برخی محیطند و چون ولایت باطن نبوت است پس مفیض او هم، همان مقام ولایت است. میزان انباء هر کس نیز وابسته است به میزان قوّت ولایتش. پس از نبی‌ای که ولایت او محدود به اسماء جمال است نمی‌توان انتظار داشت که از اسماء جلال خبر دهد از این روست که گفته می‌شود هیچ پیغمبری چون نبی اسلام نتوانست جمع بین تنزیه و تشبیه کند بواسطه وسع دایرة ولایتشان «و لما کانت الولایه اکبر حیطة من النبوة و باطناً لها شملت الانبیاء والاولیاء، فالانبیاء اولیاء، فانین فی الحق باقین به، منبئین عن الغیب و اسراره بحسب اقتضاء الاسم الدهر، انبائه و اظهاره فی کل وقت و حین منه ...و لمّا کان المبعوث الی الخلق تارةً من غیر تشریع و کتاب من الله تعالی و تارةً بتشریع و کتاب منه، انقسم النبی الی المرسل و غیره، فالمرسلون اعلی مرتبةً من غیرهم لجمعهم بین المراتب الثلاث: الولایت و النبوة و الرساله»15
استاد آشتیانی در بیان حقیقت نبوت و ولایت می‌گوید: «از برای هر یک از نبوت و ولایت دو اعتبار است: لحاظ اطلاق و ملاحظه تقیید که از آن به ولایت و نبوّت خاص و عام تعبیر نموده‌اند. نبوت عامه و مطلقه نبوتی است که از ازل برای حقیقت محمدیه در حضرت واحدیت و مقام اتحاد آن حقیقت با اسم اعظم حاصل بوده است. این نبوت تا ابد باقی است و فنا ندارد. آن حقیقت علی الدوام واسطه در ظهور و اظهار انباء است.
نبی به اعتبار این مقام، مطلع از استعدادات جمیع موجودات و ذوات و اعیان است و هر ذی حقی را که به لسان ذات، طالب وجود و نیل به درجات و کمالات وجودی است به کمالات لایقة خود می‌رساند. باطن این نبوّت، ولایت مطلقه است. نبوت مقیدّه عبارت از اخبار غیبی و الهی ناشی از معرفت ذات حق و شناسایی و علم به اسماء الهیه و حقایق اعیان ثابته است. حقیقت نبی به این اعتبار، به لحاظ تبلیغ احکام و بیان معارف و اصلاح جامعة بشری و تعلیم حقایق و قیام به سیاست و
دعوت مردم به مقام جمع وجود، مشرّع و صاحب رسالت است. ولایت مقیّده نیز همین حکم را دارد. هر یک از نبوت و ولایت، به اعتبار آنکه صفتی از صفات الهی است، مطلق است و به اعتبار استناد به نبی و ولی مقیّد است. نبوت جمیع انبیاء و همچنین ولایت کافّة اولیاء، از جزئیات و فروع نبوّت و ولایت مطلقه محمدیّه است»16 عبارت اُخرای مطلب آن است که، نبوت یا تعریفی است یا تشریعی. نبوت تعریفی حاصل در قوس صعود و ولوج در واحدیت و اَحدیت است و نبوت تشریعی حاصل در قوس نزول و فرق بعدالجمع است. اینکه در کلمات ارباب عرفان مذکور است که عین ثابت انسان کامل ختمی، مظهر کافه اسماء الهیه مــی‌باشد مـــراد آن است که فــرق است بین
تجلی حق به الوهیت و تجلی به مقام جمع اسمائی. به این معنا که اعیان علمی کافة خلائق از سابقه و لاحقه از اجزاء و ابعاض و ظهورات حقیقت محمدیه است و اسم اعظم حاکم بر حقیقت محمدیه از مجلای آن، متجلی در اعیان انبیاء و اولیاست از این جهت ارباب معارف گفته‌اند: کلیة شرایع الهی از اغصان و اوراق شریعت مطلقة محمدیة است. زیرا که آن حقیقت مطلقه، اول تعین و ظهور از موجود لامتعیّن است که از غیب هویت به عوالم عین و علم، ظاهر گردید. پس انبیاء گوشه‌ای از فضایل و رشحه‌ای از بحر کرامات او را واجدند یعنی آنکه صورت هر نبی یا ولی در حقیقت، محل بروز و ظهور صفتی از اوصاف آن حقیقت است. این بواسطه اسم متجلی در وجود آن حضرت و مقام تامّة ولایت اوست کتاب او نیز که عبارت است از کتاب تدوینی همچون کتاب تکوینی، جامع اسماء و مخمور بیدی الجمال و الجلال الهی است و اسم الله همچنانکه مربی اوست در دو قوس و مفتاح مفاتیح غیب و شهود همچنان ربّ اوست در تعلیم قرآن. اینکه گفته می‌شود حقایق این کتاب جامع الهی بدون هیچ واسطه یکجا در شب قدر بر قلب نازنینش نازل شده است مراد همین است. جبرئیل پیش از آنکه معلّم پیغمبر در عالم شهادت باشد، پیغمبر مربی او در عالم غیب بوده است اعیان ثابته اولیاء محمدیین که در حضرت علمیّه متعیّن به یک عیند، پس از ولوج در مقام احدیت و وصول به مقام او ادنی و قُرب فرایض و اتمام اسفار اربعه و تکمیل مقام صحو، به حسب استعداداتشان در حضرت قدریّه از تجلّی به فیض اقدس واصل به مقام نبوّت شدند. که این مقام، انباء از عوالم نازله و صاعده وجودیه است که خاص صاحبان این مرتبه یعنی جامعان غیب و شهود و واجدان دایرة وجود است. پس نزول حقایق و مراتب این کتاب جامع الهی که در احدیت مطلقه قرآن، و در احدیت جمع، فرقان است به توسط اسم اعظم الله که رب حقیقت محمدیه و اسم متجلی در وجود اوست صورت گرفته است «اینها، پس از اتصال به حضرت علمیه و رجوع به حقایق اعیان، کشف سیر اعیان و اتصال آنها را به حضرت قدس و سفر آنها را الی الله و الی السعاده نمایند... و این کشف، وحی الهی است قبل از تنزّل به عالم وحی جبرائیلی و پس از آنکه از این عالم توجه به عوالم نازله کردند، کشف آنچه در اقلام عالیه و الواح قدسیه است نمایند به قدر احاطه علمیه و نشئه کمالیه خود که تابع حضرات اسمائیه است»17
فالولایة الاحمدیه الاحدیه الجمعیه مظهر الاسم الاحدی الجمعی و سائر الاولیاء مظاهر ولایته و محالّ تجلیاته و نبوته افضلُ مراتب الانباء من الغیب و الشهود. عارف واصل امام خمینی سلام‌الله علیه در رساله مصباح الهدایه در باب مراتب انباء می‌فرمایند:
«انّ الانباء والتعلیم بحسب نشآت الوجود ومقامات الغیب والشهود مختلف المراتب فانّ لکل قوم لساناً: و ما ارسل رسول الا بلسان قومه فلهما مراتب شتّی تجمعها حقیقة الانباء و التعلیم فمرتبه منهما ماوقع لاصحاب سجن الطبیعه و ارباب القبور المظلمة فی عالم الطبیعة. و مرتبة منهما ما وقع لاهل السرّ من الروحانیّین و الملائکة المقربین... و مرتبه منهما ماوقع للحقیقة الاطلاقیة من حضرة الاسم الاعظم، ربّ الانسان الکامل. و مرتبه منهما ما وقع للأعیان الثابته من حضرة العین الثابت المحمدی(ص) و مرتبه عالیة منهما ما وقع لحضرة الاسماء فی مقام الواحدیّه و النشأة العلمیّه الجمعیّه من حضرة الاسم الله الاعظم بمقامه الظهوری. و فوق ذلک لایکون انباء و ظهور بل بطون و کمون»18
فصل سوم: در خلافت انسان کامل
پیش از این معلوم شد که حضرت ختمی مرتبت چون مظهر تجلّی ذاتی است و انبیاء دیگر مظاهر تجلیات اسمائی و ذات مبدأ اسماء و صور است، مراتب وجودی جمیع انبیاء و اوصیاء قبل از حضرتش از شئون و مراتب و فروع ذات آن حضرت است. اولین تعیّنی که از هستی جدا شد و وجود صرف بواسطة آن تعیّن، تکثر پیدا کرد مقام خلافت تامّة آن حضرت است که اسم اعظم می‌باشد. بواسطه این اسم، اسماء دیگر لباس وجود پوشیده و تکثّر مفهومی پیدا کردند. اسم اعظم، خود که باطن حقیقت محمدیه است از باب اتحاد ظاهر و مظهر، کثرات علمی مظاهر آن حقیقت کلیه‌اند. اعیان ممکنات به تبع عین ثابت محمدی(ص) ظاهر شدند. واسطة این ظهور مقام خلافت محمدیه(ص) است که مبدأ انباء انبیاء و اولیاء خلافت و ولایت آنان است، و خود مربوب خلیفه عظمای الهیه. اولین تعین خلقی که به نور و ظهور این خلافت کلیه بوجود خارجی تعین پیدا کرد، عقل اول است. این عقل مجرد که از انوار محمد ـ صلی‌الله علیه و آله ـ است خلیفه حق و واسطه انباء غیبی است و از وجود او امداد و فیض، به عقول نازله می‌رسد از اینجا معلوم می‌شود انبیاء با آنکه همه خلفای حقّند، لکن خلافت آنها بدون واسطة خلافت کلیه محمدیه واقع نمی‌شود زیرا که صور انبیاء تابع صورت علمی حضرت ختمی است. مقام بطون ختمی و علوی علیهماالسلام مقام تجلی در انبیاء و مقام ظهور آنها تحقق به وجود شخصی موجود در عالم اجسام است خلافت انسان کامل محمّدی در عوامل علمیّه، عبارت است از احاطه و اشتمال بر اسماء و اعیان، و در عوامل عینیّه عبارت است از حکومت بر مظاهر. اسماء الهیه بعضی محاط و بعضی محیطند این حکم در مورد اسماء جلال و جمال هر دو جاری است اسم جامع جمیع کل شؤونات و حاکم بر کافّة حقایق و مظاهر اسمِ الله است و کسی که متحقق به این اسم باشد حاکم بر جمیع مظاهر اسماء در علم و عین می‌باشد از برای هر یک از اسماء الهیه، صورتی عینی است موجود در عالم خارج همچنانکه برای آنان صورتی است علمی در عالم غیب، این صورت عینی خارجی در احکام تابع همان صورت علمی است که از آن در فصول قبل نام بردیم. حقیقت اسم ‌الله، دارای صورتی تام است که محیط بر جمیع مظاهر است که از آن تعبیر به عین ثابت انسان کامل نموده‌اند این عین ثابت در مقام ظهور و تعین خارجی و خلقی، شامل جمیع حقایق از عقل اول تا هیولای اولی و به حکم اتحاد ظاهر و مظهر عین هر شیء می‌باشد چنین حقیقتی در مقام ظهور بوجود شخصی خود خلیفه حق است در عالم شهادت همانطور که عین او خلیفه الله است در عالم علمیه. همانطوری که اسماء محیط بر اسماء محاط حاکمند و اسم هرچه احاطه‌اش بیشتر باشد حکمش وسیعتر و شمولش تمام‌تر است هر اسمی که دایرة حکومت آن ضیق‌تر باشد در فعلیت و ظهور فاقد بسیاری از فعلیات است. علت احاطه اسمِ الله بر دیگر اسماء نیز همین است. سعة وجودی و تمامیت و کمالیت بساطت و غیب و احاطة ذاتی الله امری است ازلی و ابدی که حاکمیت او را بر اسماء تأیید می‌کند سرّ اینکه انبیاء جامعیت وجودی پیغمبر اسلام را ندارند آنست که مظهر اسم ‌الله و متحقق به این اسم نیستند از این رو دوام اسم حاکم بر دولت آنها دائمی نبوده و زوال‌پذیر است. امام خمینی در رساله مصباح‌الهدایه می‌فرمایند: «وکما ان الاسماء المحیطه حاکمه علی الاسماء التی تحت حیطتها و قاهرة علیها، و کل اسم کانت جامعیته و حیطته اکثر، کان حکمه أشمل و محکومة‌ اکثر، الی ان ینتهی الامر الی الاسم الله الاعظم الذی یکون محیطا علی الاسماء کلها ازلاً و ابداً، و لم یکن حکمه مخصوصاً باسم او اسماء، کذلک الامر فی المظاهر، طابق النعل بالنعل... فسعة دائرة الخلافه والنبوّه وضیقها فی عالم الملک حسب احاطة الاسماء الحاکمه علی صاحبها و شارعها... الی ان ینتهی الامر الی مظهر الاسم الجامع الاعظم الالهی. فیکون خلافته باقیه دائمه محیطه ازلیه ابدیه حاکمه علی سائر النبوات والخلافات. کما اَنَّ الامر فی‌المظاهر کذلک. فدورة نبوات الانبیاء علیهم‌السلام، دورة نبوّته و خلافته، و هم مظاهر ذاته الشریفه و خلافاتهم مظاهر خلافته المحیطة. و هو صلی‌الله علیه و آله خلیفة الله الاعظم و سائر الانبیاء خلیفه غیره من الاسماء المحاطه. بل الانبیاء کلهم خلیفته و دعوتهم فی الحقیقه دعوة الیه و الی نبوّته(ص): و آدم و من دونه تحت لوائه. فمن اوّل ظهور الملک الی انقضائه و انقهاره تحت سطوع نور الواحد القهار، دورة خلافته الظاهرة فی الملک»19 پس انسان کامل قطب و خلیفة الله است در عوالم غیب و شهود هر چند خلیفه ظاهری نباشد و حق تصرف و دخل در تمام عوالم را دارد و آگاه به همة مراتب وجود است و خود مستور به سترالله و سرّی از اسرار الله است. هر چه بشر در توان دارد اگر به کار گیرد و از هر چه عقل دارد اگر بهره برد باز به کنه ذات انسان کامل نخواهد رسید حتی اگر هزاران سطر نوشته شود و کتابها و اوراق سیاه شود.
والسلام علی من اتبع الهدی
پی‌نوشتها:
1ـ امام خمینی، مصباح‌الهدایة الی الخلافة والولایة ص 72 ـ 73، مؤسسه چاپ و نشر عروج وابسته به مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
2. معتزله فرقه‌ای اسلامی است که اوائل قرن 2 هجری ظهور کرده است مؤسس این فرقه یکی از شاگردان حسن بصری بنام واصل بن عطا بوده است که با استاد خود در بعضی مسائل اختلاف پیدا کرده و از مجلس درس او کناره گرفت این فرقه، فرقه‌ای عقل‌گرا و دارای عقاید پوچ بسیار است گرچه در بعضی موارد کلامی همچون حسن و قبح عقلی با شیعه دارای اشتراکاتی است.
3. سید جلال آشتیانی، شرح حال و آرای فلسفی ملاصدرا، چاپ دفتر تبلیغات اسلامی، ص 187.
4. سیدجلال آشتیانی، شرح مقدمه قیصری بر فصوص‌الحکم، چاپ دفتر تبلیغات، ص 244.
5. مدرک قبل، ص 365.
6. امام خمینی، شرح دعای سحر، ترجمه سید احمد فهری، چاپ مؤسسه اطلاعات، ص 255.
7. مدرک قبل، ص 259ـ 260.
8. مدرک قبل، ص 263.
9. سیدجلال‌الدین آشتیانی، شرح مقدمه قیصری، چاپ دفتر تبلیغات، ص 649.
10. امام خمینی، مصباح‌الهدایه، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ص 30 و 31.
11. شیخ کلینی، اصول کافی با ترجمه سید جواد مصطفوی، ج 1، ص 334.
12. مؤیدالدین جندی، شرح فصوص الحکم، چاپ دفتر تبلیغات، ص 80.
13. امام خمینی، شرح دعای سحر، ترجمه احمد فهری، ص 262ـ 263.
14. امام خمینی، مصباح الهدایه، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ص 88 و 89.
15. سیدجلال آشتیانی، شرح مقدمه قیصری، صص 882 و 883.
16. مدرک قبل، ص 889 و 890.
17. امام خمینی، آداب‌الصلاة، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ص 322.
18. امام خمینی، مصباح الهدایه الی الخلافة والولایه، ص 38 و 39.
19. امام خمینی، مصباح الهدایه، ص 83.