آثار فقهی و اصولی امام خمینی

فقیه بلندپایه و مرجع پرآوازه شیعه، رهبر و بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی ایران حضرت آیت‌الله العظمی امام خمینی(س) مردی بود که در عرصه‌های علم و عمل، گوی سبقت از همگان ربود و علاوه بر تشکیل حکومت اسلامی ـ در عصر بی‌خدایی و دین‌فراموشی و در جهان مادّی که در تاریخ بشریت امری بی‌سابقه و شگفت‌آور بود ـ موفق شد تا در طول نیم قرن تألیف و تدریس خویش، صدها عالم و فقیه وارسته و دهها کتاب علمی، فقهی و اصولی از خود به یادگار گذارد و نسل‌های آیندة مؤمنان و مسلمانان را از سرچشمه زلال دانش آسمانی اهل‌بیت عصمت و طهارت (علیهم‌السلام) سیراب سازد. او، علاوه بر آثار فقهی و اصولی‌اش، کتابهای گونه‌گون دیگر در عرصه تفسیر، حدیث، کلام، عرفان، ادب و سیاست نگاشت که در مقالتی دگر، بدان خواهیم پرداخت.
مجموع آثار موجود حضرت امام، 60 عنوان (در 100 مجلد) است، که امید می‌رود همة آنان به صورت یکسان و هماهنگ به چاپ رسد.
نوشتار حاضر، عهده‌دار معرفی و توصیف آثار فقهی (20 عنوان)، اصولی (9 عنوان) و قواعد فقه (4 عنوان) است که علاوه بر شناسایی آنها، به کتابشناسی شرح‌ها، تلخیص‌ها و ترجمه‌های آنها نیز اشارتی شده است.
الف ـ کتابهای فقهی فتوایی
1ـ حاشیه بر «عروة‌الوثقی»
عروه، نوشته فقیه بزرگ شیعه آیت‌الله العظمی سید محمدکاظم طباطبائی یزدی (م 1338 ق)، و جامع احکام و ابواب فقه ـ به جز چند باب ـ است که از تألیف تاکنون، صدها شرح و حاشیه بر آن نگاشته شده است. یکی از آن حواشی، حاشیه امام است که بارها همراه با عروة‌الوثقی و جداگانه به چاپ رسیده است. این کتاب با حواشی حضرت امام در سال 1380/ 1422، توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی به چاپ رسیده است.
پایان تألیف: هفتم جمادی‌الاول 1375 ق
2ـ حاشیه بر «وسیلة‌النجاة»
وسیلة‌النجاة، نوشته فقیه علی الاطلاق آیت‌الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی (م 1365 ق)، و جامع ابواب طهارت تا میراث است که از هنگام تألیف تاکنون، بارها مورد حاشیه مراجع تقلید معاصر قرار گرفته است (ببینید: ناصرالدین انصاری، مجله حضور، ش 50، ص 157 ـ 159)
یکی از آن حواشی، حاشیه امام خمینی است که همراه با حاشیه آیت‌الله العظمی سیدمحمود شاهرودی اخیراً توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی در سال 1380 /1422، در 829 صفحه به چاپ رسیده است.
3ـ حاشیه بر رساله «ارث»
«رساله ارث» نوشته مرحوم آیت‌الله حاج ملا محمدهاشم خراسانی (م 1352 ق) ـ صاحب منتخب‌التواریخ ـ است که برخی از مراجع تقلید بر آن حاشیه نگاشته‌اند که از آن جمله حاشیه امام خمینی است.
این حاشیه همراه با اصل کتاب، در 120 صفحه (رقعی) به چاپ رسیده است و توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی نیز در سال 1378، در 134 صفحه در قطع رقعی به چاپ رسیده است.
4ـ حاشیه بر «توضیح‌المسائل»
توضیح‌المسائل، جامع فتاوای آیت‌الله بروجردی بود که پس از وفات معظم‌له، مراجع تقلید بر آن حاشیه نگاشتند و یکی از این حواشی، حاشیه امام خمینی بود که در سال 1381 ق، در 138 صفحه به چاپ رسید و سپس داخل متن شد و نام «توضیح‌المسائل» گرفت.
5 ـ ملحقات «توضیح‌المسائل»
این رساله دربرگیرنده مسائل جدید (بیمه، بانک، سرقفلی، تشریح)، مسائل امر به معروف و نهی از منکر و دفاع بوده و جداگانه و بارها همراه با رساله توضیح‌المسائل به چاپ رسیده است.
6ـ نجاة العباد
این کتاب در بیشتر موارد ترجمه «وسیلة‌النجاة» و در برخی مسائل برگرفته از کتاب «عروة‌الوثقی» بوده و پیش از توضیح‌المسائل امام، در 2 جلد به چاپ رسید:
ج 1: مباحث تقلید تا احکام حج و عمره (وزیری، 202 ص)
ج 2: احکام معاملات تا احکام طلاق (وزیری، 155 ص)
این کتاب، توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی در 400 صفحه (وزیری) در سال 1378 ش به چاپ رسید.
7ـ زبدة‌الاحکام
این کتاب، خلاصه نجاة‌العباد (از مباحث تقلید تا احکام طلاق و خلع و مبارات) و به زبان فارسی بوده، و در ذیحجة‌الحرام 1381 ق، در چاپخانه علمیه قم به چاپ رسیده است.
8 ـ تحریرالوسیلة
مهمترین و جامعترین اثر فتوایی امام خمینی، و یکی از ارزنده‌ترین کتابهای فقهی شیعه امامیه است که تمام مسائل فقه از اجتهاد و تقلید تا دیات و مسائل مستحدثه ـ را داراست و بر آن شروح و حواشی متعدد نگاشته شده است.1
9ـ مناسک حج
این رساله، بارها در ایران و عراق به چاپ رسیده و به عربی و اردو هم ترجمه شده است. بهترین چاپ آن، چاپ ششم در سال 1376 ش / 1417 ق در 450 صفحه (رقعی) ـ همراه با ترجمه مسائل حج تحریرالوسیله و 550 استفتاء ـ است. بر این رساله حاشیه‌های متعدد از سوی مراجع عظام تقلید نگاشته شده است، که عبارتند از:
الف ـ حاشیه آیت‌الله العظمی حاج شیخ محمد علی اراکی (1312 ـ 1415 ق)
چاپ انتشارات مشعر، 1371 ش (رقعی، 350 ص)
ب ـ حاشیه آیت‌الله حاج شیخ محمدفاضل لنکرانی
ج ـ حاشیه آیت‌الله حاج سید عبدالکریم موسوی اردبیلی (رقعی، 222 ص)
د ـ حاشیه آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی
هـ ـ حاشیه آیت‌الله حاج شیخ یوسف صانعی
تهران، نشر مشعر، 1372 ش (وزیری، 543 ص)
وـ حاشیه مراجع معظم تقلید آیات عظام:
آقای خویی، آقای گلپایگانی و آقای اراکی ـ قدّس‌اسرارهم ـ
چاپ انتشارات مشعر، 1374 ش.
زـ حاشیه مراجع تقلید معاصر، آیات عظام:
آقای سیستانی، آقای خامنه‌ای، آقای بهجت، آقای صافی گلپایگانی، آقای تبریزی، آقای مکارم شیرازی
تهران، نشر مشعر، 1376 ش.
ح ـ حاشیه آیت‌الله حاج سید محمدعلی علوی گرگانی
تلخیص‌ها:
الف ـ احکام ویژه بانوان در حج
تدوین: محمدحسین فلاح‌زاده
با حاشیه آیات عظام: آقای خویی، آقای گلپایگانی، آقای اراکی و آقای فاضل لنکرانی
چاپ ششم: تهران، نشر مشعر، 1375 ش (جیبی، 144 ص)
ب ـ ره‌توشه حج (فتاوا، استفتائات و توصیه‌های امام خمینی به حجاج)
تدوین: علی‌محمد اسدی.
قم، انتشارات جهان‌آرا، 1362 ش (پالتویی، 100 ص)
10ـ استفتائات
این کتاب، در 3 جلد، جامع استفتائات از امام خمینی و پاسخ بدان بوده که زیر نظر آقایان: راستی کاشانی و قدیری اصفهانی تدوین شده، و توسط دفتر انتشارات اسلامی ـ وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ـ به چاپ رسیده است.
ج 1: از طهارت تا حج (وزیری، 519 ص)
ج 2: از مکاسب محرمه تا لقطه و گناهان کبیره (وزیری، 619 ص)
ج 3: از خمس و زکات تا حدود و قصاص و دیات (و مسائل متفرقه، وزیری، 628 ص)
11ـ توضیح‌المسائل
این کتاب، پس از وفات آیت‌الله العظمی بروجردی (شوال‌المکرم 1380 ق/ فروردین
امام خمینی در طول نیم قرن تألیف و تدریس، دهها کتاب علمی، فقهی و اصولی از خود به یادگار گذاشت
امام خمینی علاوه بر آثار فقهی و اصولی، کتابهای متعددی در عرصه تفسیر، حدیث، کلام، عرفان، ادب و سیاست نگاشته است
1340 ش)، نخست به صورت حاشیه بر رساله معظم‌له و سپس به صورت کامل و مجزا به چاپ رسید و بارها به نام احکام دین و جامع‌المسائل ـ در زمان رژیم سابق، که رساله امام جزو کتب ممنوعه بود ـ به چاپ رسید و پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم دهها بار در قطع‌های گوناگون به چاپ رسید و تلخیص‌های متعدد از آن عرضه شد.
حاشیه‌ها:
1ـ حاشیه آیت‌الله حاج سید عبدالکریم موسوی اردبیلی
چاپ 1416 ق (مؤسسه مکتب امیرالمؤمنین(ع))
2ـ حاشیه آیت‌الله حاج شیخ مجتبی تهرانی
چاپ 1425 ق (تهران، انتشارات پیام آزادی، 1383 ش)
3 ـ توضیح‌المسائل مراجع
تدوین: سیدمحمدحسن بنی‌هاشمی
وزیری، 2 ج: 1032 + 825 ص
در این کتاب، فتاوای چند تن از آیات عظام از رساله‌های عملیه آنان اخذ و در پانوشت توضیح‌المسائل امام درج شده است. آنان عبارتند از:
حضرات آیات عظام: آقای خویی، آقای گلپایگانی و آقای اراکی ـ قدس‌الله اسرارهم ـ
و آیات عظام: آقای سیستانی، آقای فاضل لنکرانی، آقای مکارم شیرازی، آقای بهجت، آقای صافی گلپایگانی، آقای تبریزی، آقای خامنه‌ای، آقای شبیری زنجانی، آقای نوری همدانی
تلخیص‌ها:
1ـ منتخب توضیح‌المسائل
این کتاب، دربرگیرنده همان مسائل اصل کتاب است، جز آنکه احکام تقلید آن از اصل مفصل‌تر است و باب ارث را هم ندارد.
چاپ نجف، مطبعة‌الآداب، 1391 ق. رقعی، 450 ص
2ـ منتخب توضیح المسائل
تهران، دایره عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران
3ـ منتخب توضیح‌المسائل
عبدالرحیم موگهی، قم، انتشارات محدث، 1372 ش. جیبی، 511 ص
4ـ رساله آموزشی
تدوین: رضا قربانیان. چاپ سی و پنجم: قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1377 ش. وزیری،
120 ص
5 ـ روشی در تدریس احکام
تدوین: علی‌محمد اسدی. چاپ دهم: قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1375 ش. وزیری، 160ص (ج 1: عبادات)
6ـ احکام اجتهاد و تقلید
تدوین: عبدالرحیم موگهی. چاپ سوم: قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1376 ش. وزیری، 234 ص
7ـ احکام نماز
تدوین: عبدالرحیم موگهی. چاپ دوم: قم، انتشارات شفق، 1372 ش. وزیری، 135 ص
8 ـ احکام نماز: وقت‌شناسی، قبله شناسی
تدوین: محمد وحیدی. چاپ هشتم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1375 ش. رقعی، 191 ص
9ـ احکام روزه
تدوین: عبدالرحیم موگهی. قم، انتشارات سینا، 1369 ش. وزیری، 288 ص
10ـ احکام ازدواج
عبدالرحیم موگهی. چاپ دوم: قم، انتشارات شفق، 1372 ش. وزیری، 199 ص
11ـ احکام بانوان و مادران
عبدالرحیم موگهی. چاپ چهارم: قم، انتشارات شفق، 1377 ش. وزیری، 240 ص
12ـ احکام بانوان
محمد وحیدی، چاپ بیست و پنجم: قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1378 ش. رقعی، 159 ص
13ـ استفتائات اختصاصی بانوان
حسین متقی. قم، انتشارات زائر، 1378 ش. وزیری، 65 ص
14ـ احکام دختران
محمد وحیدی. قم، انتشارات عصمت. 1378 ش. رقعی، 324 ص
15ـ احکام خانواده
عبدالرحیم موگهی. چاپ سیزدهم: قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1378 ش. وزیری، 360 ص
16ـ احکام آبها: مطهرات و نجاسات
محمد وحیدی. چاپ پنجم: قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1375 ش. رقعی، 175 ص
مجموع آثار موجود حضرت امام، 60 عنوان و در 100 مجلد است
آوازه تدریس امام در حوزه‌های علمی قم و نجف اشرف در جهان علم و دانش طنین‌افکن بود
17ـ احکام جبهه از باب جهاد، دفاع، امر به معروف و نهی از منکر و مسائل اجتماعی اسلام.
تدوین: علی‌محمد اسدی. چاپ پنجم: قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1366 ش. رقعی، 208 ص
18ـ احکام جبهه
تدوین: مرکز بررسی و تحقیقات عقیدتی و سیاسی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی. 1362 ش، جیبی، 255 ص (همراه با مسائل دفاع، امر به معروف و نهی از منکر، غنائم جنگی و رهنمودهای امام در جنگ)
19ـ احکام معلولین و مجروحین از باب طهارت و صلاة و امر به معروف
تدوین: حسین مهاجر. چاپ قم
20ـ فتاوای امام در رابطه با جانبازان از باب طهارت و صلاة و امر به معروف
تهران، انتشارات رجاء، 1364 ش.
ب ـ کتابهای فقهی استدلالی
حضرت امام، یکی از مدرسین بزرگ درس خارج فقه و اصول در زمان مرجعیت آیت‌الله العظمی بروجردی و یکی از مراجع تقلید سترگ جهان تشیع پس از وفات معظم‌له بود که آوازه تدریس او در حوزه‌های علمی قم و نجف اشرف در جهان علم و دانش طنین‌افکن بود و صدها نفر در دروس ایشان شرکت می‌کردند. این دروس توسط معظم‌له نگاشته می‌شد، که ره‌آورد آن تألیف کتابهای ذیل است:
1ـ کتاب الطهارة
این کتاب، بین سالهای 1375 ـ 1377 ق تدریس و تألیف گردیده و در 4 جلد در سال 1379 /1421 توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی به چاپ رسیده است. به چاپ رسیده است:
ج 1: دماء ثلاثه. پایان تألیف: 22 ربیع‌الاول 1376 ق. چاپ اول: 272 ص
ج 2: بحث تیمم. پایان تألیف: 11 شعبان 1376 ق. چاپ اول: 319 ص
ج 3: اقسام نجاسات. پایان تألیف: سال 1377 ق. چاپ اول: 235 ص
ج 4: احکام نجاسات. پایان تألیف: سال 1377 ق. چاپ اول: 290 ص
2ـ کتاب الخلل فی الصلاة
این کتاب، در 314 صفحه در قم به چاپ رسیده است.
نیز به وسیله آیت‌الله حاج شیخ علی کلباسی، این کتاب با نام «المشکاة فی شرح خلل الصلاة» شرح و جلد اوّل آن به چاپ رسیده است: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1383 ش. وزیری، 550 ص
3ـ المکاسب المحرّمة
این کتاب، برآمده از درسهای حضرت امام در حوزه علمیه قم، بین سالهای 1377 ـ 1380 ق است، که در همان سالها با تعلیقات استاد حاج شیخ مجتبی تهرانی به وسیله انتشارات دارالعلم به چاپ رسید و به تازگی هم توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی بدون تعلیقات حاج شیخ مجتبی تهرانی، به چاپ رسیده است:
ج 1: وزیری، 494 ص
ج 2: وزیری، 544 ص
در این کتاب، مباحثی چون:
الاکتساب بالاعیان النجسة، الاکتساب مما یکون المقصود منه حراما، الاکتساب بما لامنفعة فیه، الاکتساب بما هو حرام فی نفسه، نقاشی، مجسمه سازی، غنا و غیبت، قمار، کذب، کمک به ظالمان و ستمگران، پذیرش ولایت و حکومت از طرف سلطان جائر، اخذ اجرت بر واجبات، جوائز سلطان، خراج و مقاسمه‌ای که سلطان ستمگر اخذ می‌کند، مطرح شده است.
همچنین در بحث غنا، مؤلف بخشی از رساله استادش حاج شیخ ابوالمجد محمدرضا اصفهانی، درباره غنا، بنام «الروضة الغنّاء فی تحقیق مسئلة الغناء» را نقل می‌کند.
4ـ کتاب البیع
این کتاب، حاصل درسهای امام در حوزه علمیه نجف اشرف، در سالهای 1385 ـ 1392 ق است و در3 جلد به چاپ رسیده است:
ج 1: وزیری، 457 ص. تاریخ تألیف: 1390 ق.
ج 2: وزیری، 575 ص. (همراه با بحث مهم و ارزنده «ولایت فقیه»). چاپ 1391 ق.
ج 3: وزیری، 485 ص. پایان تألیف: 11 جمادی‌الاولی 1392 ق
بحث ولایت فقیه آن، به نام «شئون و اختیارات ولی فقیه» ترجمه شده و از سوی انتشارات وزارت ارشاد اسلامی به چاپ رسیده است.
5 ـ کتاب الخیارات
این کتاب، حاصل درسهای امام در حوزه مقدسه نجف اشرف، بین سالهای 1394 ـ 1396 ق بوده، و در 2 جلد به چاپ رسیده است:
ج 1: وزیری، 452 ص (پایان تألیف: 25 جمادی‌الاول 1394 ق)
ج 2: وزیری، 402 ص (پایان تألیف: 15 جمادی‌الاول 1396 ق)
این پنج جلد (بیع و خیارات)، به کوشش آیت‌الله حاج شیخ غلامرضا رضوانی خمینی به چاپ رسیده است. و بار دیگر توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی در سال 1379 / 1421، به چاپ جدید رسیده است.
6ـ ولایت فقیه
این کتاب، مجموعة سیزده جلسه درس حضرت امام در فاصله سیزدهم ذیقعدة الحرام 1389 ق تا دوم ذیحجة‌الحرام 1389 ق (اول بهمن تا بیستم بهمن ماه 1348 ش)، در حوزة علمیه مقدسه نجف اشرف است، که در جمع صدها نفر از علما و فضلای نجف ایراد شده، و نخستین کتابی است که به خوبی ادله مشروعیت ولایت‌فقیه را از دیدگاه فقیه والامقامی که در اندیشة برپایی حکومت اسلامی بر پایه فقاهت شیعی بود، را بسط و توضیح داده است.
چاپ ششم این کتاب، در سال 1376 ش بوسیله مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (همراه با فهارس گوناگون و اصطلاحات فقهی و حقوقی) به چاپ رسیده است.
این کتاب، به زبانهای عربی، اردو، آلمانی، روسی، فرانسه، اسپانیولی، آذری کریل و ترکی استانبولی ترجمه شده است.
7ـ رسالة فی بعض فروع العلم الاجمالی
حضرت امام در این رساله شریفه، 7 مسئله از مسائل صلاة عروة الوثقی ج 2، ص 58 ـ 63 را بحث و بررسی نموده است. این رساله، در کتاب «الرسائل العشر، ص 99 ـ 153، به چاپ رسیده است. کتاب الرسائل العشرة در سال 1378 / 1420 توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی به چاپ رسیده است.
8 ـ رسالة فی تعیین الفجر فی اللیالی المقمرة
این کتاب، با تعلیقات و حواشی استاد محمدحسن احمدی فقیه به چاپ رسیده است.
تهران، نشر مدرس، 1367 ش (رقعی، 20 ص)
این رساله، در کتاب «الرسائل العشر، ص 199 ـ 205، به چاپ رسیده است.
9ـ تقریرات درس فقه آیت‌الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حایری
رک: مجله معارف جعفری، ش 4، ذی‌القعده 1383 ق/ 1342 ش. ص 65
10ـ رسالة فی التقیة
پایان تألیف: شعبان 1373 ق
این رساله در کتاب الرسائل العشر، ص 3 ـ 94 به چاپ رسیده است.
11 ـ الفوائدالخمسة
این رساله دربرگیرنده پنج موضوع فقهی و اصولی است. (1ـ قاعده من ملک 2ـ تداخل اسباب 3ـ نقد قیاس اوامر تشریعی به علل تکوینی 4ـ موضوع علم اصول 5 ـ تبین فجر در لیالی مقمره)
این رساله در کتاب الرسائل العشر، ص 155 ـ 205 به چاپ رسیده است.
12ـ ثلاث فوائد
این رساله دربرگیرنده سه موضوع فقهی است: (شرح حال عقود و ایقاعات، شروط مخالف با کتاب و مباحث متعلق به آن، درباره قاعده «علی الید») این رساله، در کتاب الرسائل العشر، ص 207 ـ 233 به چاپ رسیده است.
13ـ رسالة فی حجیة خبر اصحاب الاصول والکتب
این رساله، ضمن کتاب الطهارة، ج 3، ص 242 ـ 272 به چاپ رسیده و در آن درباره قاعده اجماع، و تفاوت اصل و کتاب و... بحث شده است.
تقریرات درس فقه امام خمینی
برخی از تقریرات درس فقه حضرت امام ـ که نسخه آنها در آرشیو مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی موجود است ـ عبارتند از:
1ـ کتاب البیع
نوشته: آیت‌الله حاج شیخ محمدحسن قدیری اصفهانی
چاپ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1376 ش / 1418 ق (641 ص)
این کتاب، تقریر دروس امام در نجف اشرف است.
2ـ الدماء الثلاثة
نوشته: آقای حاج شیخ صادق خلخالی
پایان تألیف: 25 ربیع‌الاول 1376 ق
چاپ قم، رمضان 1403 ق (479 ص، وزیری)
3ـ کتاب الطهارة (مباحث طهارت تا اواخر مبحث وضو تقریباً)
نوشته: آیت‌الله حاج شیخ محمد فاضل لنکرانی
چاپ: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، 1380 ش/ 1422 ق (621 ص)
4 نوشته آیت‌الله حاج شیخ حسین تقوی اشتهاردی (از مکاسب محرمه تا شرایط متعاقدین)
5 نوشته آیت‌الله حاج شیخ محمد یزدی (از مکاسب محرمه تا مقبوض به عقد فاسد)
6ـ نوشته آیت‌الله حاج شیخ محمد مؤمن (مکاسب محرمه از اول بحث بیع تا مثلی و قیمی)
7 نوشته آیت‌الله حاج شیخ محمدعلی گرامی (از مبحث غنا تا آخر مکاسب محرمه و از اول بیع تا بیع فضولی)
8 نوشته آیت‌الله حاج شیخ صادق خلخالی (مکاسب محرمه تا حرمت غنا و مبحث وضو)
9ـ نوشته آیت‌الله حاج سید جواد علم‌الهدی (از اول میاه تا آخر مطهرات)
10نوشته آیت‌الله حاج سید حسن طاهری خرم‌آبادی (از اول بحث بیع تا آخر شرایط متعاقدین)
11 نوشته آیت‌الله حاج شیخ علی کریمی جهرمی (رساله قضاء عن المیت)
12 نوشته آیت‌الله حاج شیخ محمد محمدی گیلانی (المسائل المستحدثه)
13 نوشته آیت‌الله حاج شیخ محمد نصراللهی خراسانی (مباحث: اغسال، دماء ثلاثه، تیمم و نجاسات)
یاد‌آوری: به جز سه مورد اوّل، بقیة تقریرات هنوز به چاپ نرسیده است.
ج کتابهای اصولی
حضرت امام خمینی، یکی از نظریه‌پردازان بزرگ علم اصول در نیم قرن اخیر است که آراء و نظراتش هماره در درسهای خارج اصول مطرح بوده و علم اصول با نظریات بدیع وی، وارد مرحله جدیدی شده است.
از معظم‌له، کتابهای متعدد ـ علاوه بر تقریرات اصول ایشان ـ بر جای مانده است، که عبارتنداز:
1ـ انوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایة
این حاشیه بر مباحث عقلیه و اصول عملیه کتاب کفایه (از قطع تا استصحاب) بوده و در سال 1368 ق، نگاشته شده است.
رک: الذریعة، ج 26، ص 285
این کتاب، در دو جلد، در سال 1372 ش از سوی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی به چاپ رسیده است.
ج 1: 424 ص ، وزیری
ج 2: 488 ص، وزیری
2ـ مناهج الوصول الی علم‌الاصول
پایان تألیف شوال‌المکرم 1373 ق
ج 1: از تعریف علم اصول تا مقدمه واجب (420 ص، وزیری)
ج 2: از اقتضاء امر به شئ (نهی از ضدّ) تا مطلق و مقید (340 ص، وزیری)
این کتاب با مقدمه آیت‌الله فاضل لنکرانی، در 1373 ش، از سوی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی به چاپ رسیده است.
3ـ الاستصحاب
پایان تألیف: 9 رمضان‌المبارک 1370 ق
چاپ اول: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1375 ش. (456 ص، وزیری)
4ـ التعادل و التراجیح
پایان تألیف: 9 جمادی الاولی 1370 ق
چاپ اول: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1375 ش (274 ص، وزیری)
5 ـ الاجتهاد و التقلید
پایان تألیف: 1370 ق
چاپ اول: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1377 ش (200 ص، وزیری)
6ـ بدایع الدرر فی قاعدة نفی الضرر
پایان تألیف: اول جمادی‌الاولی 1368 ق
از این کتاب، مفصّل در مقاله «آثار حدیثی امام خمینی» سخن گفته‌ام.
چاپ دوم: قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1373 ش (176 ص، وزیری)
7ـ رسالة فی الطلب والارادة
پایان تألیف: ماه رمضان 1371 ق (در همدان)
این رساله به وسیله آیت‌الله سیداحمد فهری زنجانی به فارسی ترجمه شده و همراه اصل عربی آن، چاپ شده است.
چاپ اول: تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1362 ش (158 ص، وزیری)
مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1379 ش (100 ص، رقعی)
این کتاب، توسط آیت‌الله محمد محمدی گیلانی شرح، و توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی در سال 1379 ش (180 ص، وزیری) به چاپ رسیده است.
8 ـ لمحات الاصول
این کتاب، تقریرات درس مرحوم آیت‌الله العظمی بروجردی است که توسط حضرت امام به رشته تحریر درآمده و از آغاز اصول (تعریف و موضوع علم اصول) تا مبحث قطع و ظن (که مبحث اجزاء، آخرین بحث آن است) می‌باشد.
چاپ اول: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1379 ش
9ـ کتاب الفوائد
تقریرات درس اصول آیت‌الله حایری
امام خمینی یکی از نظریه‌پردازان بزرگ علم اصول است که آراء و نظراتش هماره در درسهای خارج اصول مطرح بوده و علم اصول با نظریات بدیع وی، وارد مرحله جدیدی شده است
تقریرات درس اصول امام خمینی
حضرت امام، در سالیان پس از رحلت مرحوم آیت‌الله العظمی حایری (17 ذیقعده 1355 ق/ 1315 ش) و در دوران زعامت و سرپرستی حوزه علمیه قم به وسیله آیات ثلاث (حضرات آقایان: سید محمدتقی خوانساری، سید صدرالدین صدر و سید محمد حجت کوهکمری)، به عنوان یکی از مدرسین بزرگ حوزه مطرح بود و بسیاری از طلاب و فضلای خوش‌قلم و پراستعداد به درس فقه و اصول ایشان می‌رفتند و تقریرات آن را می‌نوشتند. اینک، شمار بسیاری از آنها در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی موجود بوده و برخی از آنها به چاپ رسیده است که عبارتند از:
1ـ تهذیب‌الاصول
این کتاب، نخستین تقریرات چاپ شده دومین دوره درس امام (1370 ـ 1377 ق) است، که معظم‌له در 1375 ق بر آن تقریظ نگاشته و درسال 1380 ق و پس از آن مکرر به چاپ رسیده است.
نویسنده: آیت‌الله حاج شیخ جعفر سبحانی
ج 1: موضوع و مسائل علم اصول تا اوامر (پایان تألیف: 14 شعبان المعظم 1373 ق، 542 ص، وزیری)
ج 2: از نواهی تا مبحث ظن (پایان تألیف: ماه شعبان 1375 ق، 480 ص، وزیری)
ج 3: از مبحث برائت تا قاعده لاضرر و اجتهاد و تقلید (پایان تألیف: 3 شعبان 1382 ق،
700 ص، وزیری)
این کتاب، اخیراً از سوی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی در سه جلد به چاپ رسیده است. (از آنجا که حضرت امام، خود رساله استصحاب و تعادل و تراجیح را به قلم شریفش نگاشته و منتشر شده بود، در این تقریرات، متعرض این دو بحث نشده است).
2ـ لبّ الاثر فی الجبر والقدر
نویسنده: آیت‌الله حاج شیخ جعفر سبحانی
این کتاب، تقریرات بحث امام پیرامون مسئله طلب و اراده، جبر و تفویض، و قضا و قدر است و به سال 1371 ق، نگاشته شده است.
قم، انتشارات مؤسسه امام صادق(ع)، 1377 ش / 1419 ق. (120 ص، رقعی)
3ـ معتمدالاصول
نویسنده: آیت‌الله حاج شیخ محمد فاضل لنکرانی
این کتاب، تقریر دوره دوم درس اصول امام ـ از آغاز اوامر تا پایان اجتهاد و تقلید ـ بوده و در سال 1378 ش، از سوی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی به چاپ رسیده است.
ج 1: از مقدمه واجب تا مبحث برائت (520 ص، وزیری)
ج 2: از تنبیهات برائت تا اجتهاد و تقلید (520 ص، وزیری)
4ـ تنقیح‌الاصول
نویسنده: آیت‌الله حاج شیخ حسین تقوی اشتهاردی
قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1375 ـ 1377 ش
ج 1: موضوع و مسائل علم اصول تا اوامر (314 ص، وزیری)
ج 2: از مقدمه واجب تا مطلق و مقید (457 ص، وزیری)
ج 3: مباحث قطع تا پایان برائت و قاعده لاضرر (652 ص، وزیری)
ج 4: از استصحاب تا پایان اجتهاد و تقلید (717 ص، وزیری)
این کتاب، تقریر دومین دوره درس اصول امام (1370 ـ 1377 ق) است.
5 ـ جواهرالاصول
نویسنده: آیت‌الله سید محمدحسن مرتضوی لنگرودی
قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1376 ش/ 1418 ق
ج 1: تعریف علم اصول تا صحیح و اعم و تنبیهات آن (376 ص، وزیری)
ج 2: از اشتراک لفظی تا مسئله اجزاء (370 ص، وزیری)
ج 3: از مقدمه واجب تا واجب مطلق و موقت (480 ص، وزیری)
ج 4: از بحث نواهی تا مطلق و مقید
(این کتاب، تقریر سومین دوره درس اصول امام (1378 ـ 1384 ق) است.
نیز از تقریرات درس اصول حضرت امام ـ که هنوز به چاپ نرسیده است ـ عبارتند از:
6ـ نوشته آیت‌الله حاج شیخ حسینعلی منتظری (از قطع تا آخر اجتهاد و تقلید، دوره اول)2
7ـ نوشته آیت‌الله حاج سید محمدعلی علوی گرگانی (از بحث واجب تا قطع و ظن)
8 ـ نوشته آیت‌الله حاج شیخ محمد مؤمن قمی (از بحث الفاظ تا آخر برائت)
9ـ نوشته آیت‌الله حاج شیخ محمد واعظ‌زاده خراسانی (تعادل و ترجیح و اجتهاد و تقلید، دوره اول)
10ـ نوشته آیت‌الله حاج شیخ حسین مظاهری (از قطع و ظن تا آخر اجتهاد و تقلید)
11ـ نوشته آیت‌الله حاج شیخ محمد یزدی (از مباحث الفاظ تا پایان اجتهاد و تقلید)
12ـ نوشته آیت‌الله حاج شیخ محمدعلی گرامی (از مباحث الفاظ تا مطلق و مقید)
13ـ نوشته آیت‌الله حاج سید جواد علم‌الهدی (از اشتغال تا اجتهاد و تقلید)
14ـ نوشته آیت‌الله حاج سید حسن طاهری خرم‌آبادی (از مطلق و مقید تا حدیث رفع)
پی‌نوشتها:
1. درباره این کتاب فخیم‌ و ارزشمند به مقاله «کتابشناسی تحریرالوسیله» مجله حضور، شماره 50 مراجعه شود.
2. از آنجایی که مرحوم آیت‌الله العظمی بروجردی، درس اصول خویش را در سال 1364 ق/ 1324 ش از مباحث الفاظ، آغاز نموده بود، حضرت امام هم درس خارج اصول خود را از مباحث قطع شروع کرد و به اجتهاد و تقلید پایان داد و دومین دوره درس اصول را از آغاز مباحث الفاظ در 1371 ق شروع و در 1377 ق، به پایان رسانید و سوّمین دوره آن هم در ربیع‌الاول 1378 ق آغاز شد ولی به علت شروع نهضت اسلامی و تبعید حضرت امام در 13 آبان 1343 ش/ 1384 ق، به پایان نرسید و تا بحث مطلق و مقید متوقف شد.