اولین تذکره درباره شخصیت امام خمینی

شخصیت عظیم و چهرؤ تابناک معمار انقلاب اسلامی ایران و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران پس از رحلت حضرت آیت اللّه العظمی حاج آقا حسین طباطبائی بروجردی (م:1340ش) و خاصه پس از وقایع سالهای 1341 و 1342 مخصوصاً قیام پانزده خرداد برای ملت مسلمان ایران تجلی بیشتری یافت، اما مقام حضرت آیت اللّه العظمی امام خمینی قبل از این جریانات نیز برای بسیاری از اهل دل خاصه آنان که به عرفان و حکمت دلبسته و علاقمند بودند چهره ای شناخته شده بود. حقیر مدتها درصدد آن بودم تا مطلب و یا تالیفی که مربوط به قبل از سالهای مذکور و در حقیقت ایامی قبل از ورود رسمی حضرت امام به صحنه باشد و موقعیت و شخصیت ایشان را بیان نماید، پیدا کنم، لذا در این راستا و پس از بررسی به کتابی دست یافتم تحت عنوان "علوم و عقائد" تالیفی از شخصیتی فرهنگی و اهل قلم به نام آقای محمد ابراهیم جواهری1 این کتاب در سال1331 شمسی در اصفهان منتشر شده است2 و هدف اصلی آن بررسی دربارؤ عقائد مذهبی، سیاسی و فلسفی خاصه در اوایل دهؤ 1330 شمسی بوده است. بجز مطالب مذکور مولف به شرح حال تعدادی از نخبگان، متفکران و صاحبنظران زمان خود چه روحانی و یا غیر آن پرداخته است. ایشان با توجه به ارادتی که نسبت به حکمأ و فلاسفؤ اسلامی زمان خود داشته پا از حوزؤ علمیه اصفهان فراتر گذاشته و تعدادی از زبدگان اندیشه را از حوزه های علمیه تهران، قم و مشهد معرفی کرده و در مورد شخصیت بعضی از آنان مطالبی ولو در چند سطر آورده است. از جملؤ این افراد می توان از مرحومین میرزا مهدی آشتیانی، سیدکاظم عصار، فاضل تونی و محی الدین(مهدی) الهی قمشه ای و... نام برد.3
آنچه که قابل اعتناست اینکه با توجه به غنای حوزؤ علمیه قم و برجستگی آن، تنها در فهرست مندرجات این کتاب از این حوزؤ مقدسه نام شخصیت والایی دیده می شود که بیش از ده سال بعد از طبع این اثر مهمترین گام ها را در تاریخ معاصر ایران برداشته است و آن نام مبارک "حاج آقا روح اللّه خمینی" است.4
با استاد ابراهیم جواهری در خصوص اینکه چرا در آن دوره که تقریباً منزلت امام خمینی(ره) برای بسیاری مجهول بود نام آن بزرگمرد تاریخ ساز را در کتاب خود آورید صحبتی داشتم5 و چگونگی آن را پرسش نمودم، ایشان فرمود: اول کسی که در دهؤ بیست (1320 شمسی) امام خمینی را معرفی کرد استاد ما حکیم توانا مرحوم آیة اللّه سید صدرالدین هاطلی کوپایی بود و زمانی از آقای هاطلی دربارؤ آیة اللّه خمینی سوال کردم در حالی که خود مرحوم هاطلی از استوانه های بسیار والای حوزؤ غنی و با قدمت اصفهان بود وی چنین جواب داد: ایشان (منظور امام خمینی) مجمع البحرین هستند. هم جامع معقول و هم جامع منقول و هم در عرفان و هم در اخلاق صاحبنظرند. در حقیقت یک حکیم به تمام معنا.
حاج آقا صدر با حضرت امام خمینی رضوان اللّه تعالی علیه ارتباط عمیق معنوی داشت گوئی در سال 1332 شمسی که حضرت امام به اصفهان تشریف فرما شدند نزد آقای هاطلی بودند. طلاب و علاقمندان بسیاری به محضر ایشان شرفیاب می شوند و هربار هم که مرحوم حکیم هاطلی به قم می رفت سراغ آیة اللّه خمینی رفته و در منزل ایشان اقامت می نمود. همین تبلیغات و تلاشهای مرحوم هاطلی کوپایی مشوقی بود برای اهل علم و طلاب اصفهان که به قم رفته تا به حضور امام خمینی برسند.6
از جمله مهمترین علتهایی که استاد ابراهیم جواهری را بر آن داشت تا در تذکرة خویش از حضرت آیة اللّه العظمی امام خمینی در نیم قرن پیش یاد کند یکی نیز مقام شامخ امام در فلسفه اسلامی(حکمت) و عرفان بوده است و در این مورد به اینجانب (نگارنده) فرمود: امام خمینی قبل از ورود علامؤ طباطبائی (آیة اللّه سید محمد حسین) به قم، عرفان محی الدین عربی را تدریس می فرمودند (کتاب فصوص الحکم را). در همین رابطه ارتباط و ارادت عارف بزرگ و طبیب جسم و جان حکیم فرزانه حاج میرزا علی آقا شیرازی اصفهانی (م:1333) به امام و مراوده وی با ایشان را استاد جواهری متذکر شدند بی تردید عارف ارجمند حاج میرزا علی آقا شیرازی از شخصیتهایی است که امثال مرحوم مطهری همواره خود را مرهون ایشان دانسته و بارها مرحوم آیة العظمی حاج آقا حسین طباطبائی بروجردی از ایشان درخواست می نمود تا از اصفهان به قم آمده و برای طلاب و روحانیون درس اخلاق بگوید که مواردی از آن را حقیر در کتاب "طبیب جسم و جان" متذکر شده ام7، همؤ این مسائل حکایت از بعد عرفانی و شخصیت عظیم معنوی حضرت امام می نماید. با اینکه حاج آقا صدر نزدیک به بیست سال از امام خمینی بزرگتر بود ولی ارادت خاص و عجیبی نسبت به ایشان داشت و همین عشق و علاقه مرحوم هاطلی بود که باعث شد نزدیک به پنجاه سال پیش استاد جواهری از شاگردان خاص و نزدیک حکیم هاطلی کوپایی در اولین تالیف خود که در اصفهان و به سال 1331 شمسی به طبع رسید از امام خمینی تحت عنوان حکیمی بزرگوار و وارسته یاد نماید.
بی مناسبت نیست به اختصار نیز از این حکیم فرزانه (هاطلی کوپایی) یادی شود: حکیم و فقیه وارسته و مفسر عالی مقام، عالم زاهد، حاج سید صدرالدین هاطلی کوپایی، متولد 1301هـ . ق به شهر اصفهان، مولف کتاب "شروق الحکمه فی شرح الاسفار و المنظومه" در حل معضلات و مشکلات اسفار ملاصدرا و منظومؤ حاجی سبزواری که آن را در دورؤ اشتغال خود در نجف مرقوم داشته است.
وی در اصفهان از شاگردان مبرز استاد بزرگ فلسفه، مرحوم ملامحمد کاشانی و مرحوم جهانگیرخان و در نجف از شاگردان شیخ الشریعؤ اصفهانی و آقا سیدمحمد کاظم یزدی صاحب کتاب "عروة الوثقی" و آخوند ملامحمد کاظم خراسانی صاحب کتاب "کفایة الاصول" و شیخ ابراهیم اردبیلی و آقا سیدمحمد فیروزآبادی و تعدادی دیگر از اساتید بود.
مرحوم سیدصدرالدین هاطلی، مردی وارسته و دارای ملکات و فضائل انسانی بود. نسبت به مال و ریاستهای دنیا کمال بی اعتنایی را داشت و دانش، تقوی و وارستگی را به هم آمیخته بود. متواضع و قانع زندگی می نمود و در عین حال جذابیت خاصّی داشت. در جلسات انس دوستان شرکت می نمود و ابداً برای خود تعیینی از علم و مقام قائل نبود. در جلسات آیاتی از قرآن کریم را تفسیر می نمود. معمولاً روزها در مدرسؤ صدر بازار اصفهان به تدریس فلسفه، کلام، معانی و بیان اشتغال و تدریس خود را با اشعار مناسب می آراست و به راستی ادیبی بود که درسش محبّت بود و شاگردانی از روی عشق و صفا پیرامونش گرد می آمدند.
سیدصدرالدین کوپایی در شب شنبه پنجم جمادی الاولی سال 1372 هـ . ق وفات یافت و در تکیه دربکوشکی تخت فولاد اصفهان مدفون گردید.8
برخی از شاگردان او عبارتند از: آیة اللّه شهید سید محمد حسینی بهشتی، آیة اللّه شیخ حیدرعلی محقق، حجة الاسلام والمسلمین شیخ باقر صدیقین(ره)، ابوالقاسم پاینده، سیدحسن صدر و استاد محمدابراهیم جواهری.
اما اینکه چه شد بین حکیم هاطلی و حضرت امام خمینی صمیمیتی بود، یکی تاثیر وجود مرحوم آیة اللّه آقا شیخ محمدعلی شاه آبادی اصفهانی(م: 1369ق) بوده است چرا که آقای هاطلی کوپایی با آقای شاه آبادی در نجف همدرس بودند و به درس برخی از اساتید نامور چون آیة اللّه العظمی سیدمحمد کاظم خراسانی صاحب کتاب "کفایة الاصول" حاضر شده اند. و هر دونیز اصفهانی بودند.
بسیاری مطلعند که حضرت آیة اللّه العظمی امام خمینی بارها از استادشان مرحوم شاه آبادی یاد می کردند از جمله به مناسبت شهادت حجة الاسلام والمسلمین شیخ مهدی شاه آبادی فرزند استاد خود، از آقای شاه آبادی (آیة اللّه شیخ مهدی)، به عنوان شیخ بزرگوار و یا کسی که حق حیات روحانی نسبت به ایشان (امام خمینی) داشته است یاد کرده اند و در آنجا عظمت این موضوع را یادآور شده می فرمایند: با دست و زبان از عهده شکر این نعمت برنمی آیم.9
حضرت امام متون کتب، عرفان، حکمت و فلسفه را از عالم مهذب شیخ محمدعلی شاه آبادی فراگرفتند. مرحوم شاه آبادی از فلاسفه و عرفای بنام عصر خویش و از شاگردان حاج میرزا هاشم خوانساری صاحب "مبانی الاصول" و حاج میرزا حسن آشتیانی صاحب "حاشیه رسائل" و فیلسوف بزرگ میرزا هاشم گیلانی و عارف بزرگوار میرزا ابوالحسن جلوه زواره ای و آخوند خراسانی و شریعت اصفهانی و میرزا محمدتقی شیرازی بوده است. در سال 1347 هجری قمری به حوزؤ علمیه قم آمد و تا سال 1354 ق که به تهران هجرت کرد مشغل افاده و تدریس بود و در این مدت هفت سال، بیش از همه حضرت امام خمینی از این استاد استفاده نمودند و "فصوص" و "مفتاح الغیب" و "منازل السائرین" که هر سه از کتاب های مهم عرفان است را نزد ایشان خواندند. امام خمینی در آثار خود چون "مصباح الهدایه"، "الاربعین"، "تعلیقه بر فصوص" و "تعلیقه بر مصباح الانس" از این عارف بزرگ متاثر بودند.10
به طوری که مولف اثر ارزشمند "تاریخ حکمأ و عرفا متاخرین صدرالمتالهین" به این موضوع اشاره داشته است و می نویسد: اجل تلامید آن بزرگ (آیة اللّه شاه آبادی)، سیدالحکمأ المتالهین آقای سیدروح اللّه الموسوی الخمینی است.11
از دیگر عللی که احتمالاً در این تذکره باعث ضبط و ثبت نام حضرت آیة اللّه العظمی امام خمینی گردیده ارتباطی است که امام با حوزؤ فلسفی یا مکتب فلسفی اصفهان داشته اند که در نهایت به صدرالمتالهین می رسد.
یکی از اساتیدی که حضرت امام از وجود او بهره مند شده اند مرحوم آیة اللّه آقا میرزا علی اکبر حکمی یزدی (م: 1344ق) است وی استاد ایشان [خاصه] در علم هیات بوده و به حکیم اشتهار داشته است. و مرحوم حکمی، تربیت یافتؤ بزرگان حوزؤ اصفهان مانند جهانگیرخان قشقائی (م:1328ق) و آقا محمدرضا قمشه ای معروف به حکیم صهبا (م:1306ق) است و این مطلب بهره و استفاده حضرت امام خمینی از سلسله حکما و عرفای مکتب غنی اصفهان را بر ما روشن می کند.
این سلسله از صدرالمتالهین تا امام خمینی عبارتند از:
ملاصدرا، فیض کاشانی، ملامحمد صادق اردستانی، ملااسماعیل خواجویی، آقا محمد بیدآبادی، ملاعلی نوری، شاگردان ملاعلی نوری (مانند: ملامحمد جعفر لنگرودی، میرزا حسن نوری، سیدرضی مازندرانی)، آقا محمدرضا قمشه ای، جهانگیرخان قشقایی، میرزا علی اکبر حکمی یزدی، امام روح اللّه الموسوی الخمینی.
ملاصدرا
فیض کاشانی
ملامحمدصادق اردستانی
ملااسماعیل خواجویی
آقا محمد بیدآبادی
ملاعلی نوری
ملامحمدجعفر لنگرودی میرزا حسن نوری سید رضی مازندرانی
آقا محمدرضا قمشه ای
جهانگیرخان قشقائی
میرزا علی اکبر حکمی یزدی
امام خمینی
امید است این مختصر که تحت عنوان معرفی اولین تذکره در باب شخصیت امام خمینی قدس سره الشریف بود توانسته باشد گامی در جهت تبیین زوایایی دیگر از عظمت و غنای شخصیت آن تاریخ ساز بزرگ و مجدّد قرن بوده باشد.
والسلام
خرداد ماه 1378
پی نوشت ها:
1ـ استاد محمدابراهیم جواهری به سال1302 شمسی برابر با 1342 قمری در محلؤ پامنار دردشت در شهر تاریخی اصفهان متولد شده پدرش حاج محمداسماعیل اصلاً اهل کوهپایه اصفهان بود. آقای جواهری از هفت سالگی به مکتب رفت. سپس در دبستان قدسیه واقع در محلؤ جماله دورؤ ابتدایی را طی نمود و دوران تحصیلات متوسطه را در دبیرستان سعدی سپری نمود بعد از آن در سال 1321 شمسی وارد حوزؤ علمیؤ اصفهان گردید و نزد اساتیدی ارجمند مانند آیات عظام و حججّ اسلام: شیخ عباسعلی ادیب، سیدصدرالدین هاطلی کوپایی، شیخ محمدعلی حبیب آبادی، سیدعبدالحسین طیب، شیخ محمودمفید، میرسیدعلی ابطحی، شیخ علی فقیه فریدنی، سیدمحمد ابطحی (سدهی) و نیز سیدمحمد حسین ادیب بجنوردی دروس مختلف اعم از ادبیات، فقه، فلسفه، کلام، اصول و اخلاق را طی نمود.
وی از دوران نوجوانی در کتابخانه های اصفهان به جهت مطالعه و تحقیق حضور مستمر داشته که این موضوع از آن زمان تاکنون ادامه دارد. ایشان از سال 1342 شمسی وارد آموزش و پرورش شد و در دبستانها و دبیرستانهای اصفهان به تدریس پرداخت و پس از بیست و پنج سال تلاش در آموزش و پرورش اصفهان به سال 1367 بازنشسته شد.
وی در این مدت شاگردان بسیاری را تربیت نمود. استاد جواهری از سال 1327 شمسی نویسندگی را آغاز نمود و تاکنون دهها اثر به وسیلؤ ایشان تدوین و تالیف شده که عمدتاً طبع نگردیده است.
از جمله آثار ایشان عبارتند از: ترجمؤ جلد ششم اسفار صدرالمتالهین که در باب توحید است، بیست جلد کتاب راجع به رجال ایران در قرن چهاردهم هجری (این تالیف شامل بسیاری از دانشمندان و مشاهیر در رشته ها و علوم مختلف است)، تاریخ تجدید حیات ایران در چهار جلد، دو جلد کتاب تشیع، جواهرالعلوم پنج جلد در مسائل مختلف، ده جلد در شرح احوال رجال و مشاهیر جهان در قرن بیستم میلادی (بجز ایران)، و تالیفات دیگر از جملؤ آثار ایشان که به چاپ رسیده کتاب "علوم و عقاید" است.
2ـ کتاب "علوم و عقاید" به جز بررسی مسائل دینی، اجتماعی و سیاسی مربوط به اواخر دهؤ 1320 شمسی و اوایل دهؤ 1330 به معرفی تعدادی از رجال مشهور علمی ایران در آن زمان پرداخته است و در اسفندماه 1331 شمسی در اصفهان توسط چاپخانؤ گیتی این شهر چاپ شده است.
3ـ در این کتاب بیست و پنج نفر از حکمأ و مدرسین مشهور و متبحر علم معقول در آن زمان معرفی و دربارؤ آنان توضیح داده شده است.
4ـ پس از معرفی حضرت امام خمینی در این تذکره به آقای قاضی تبریزی مدرس معقول و منقول و دروس منظومه، حکمت و اسفار اشاره شده که به طور قطعی باید منظور استاد جواهری از آقای قاضی، علامؤ بزرگوار و مفسر عظیم الشان جهان تشیع یعنی آیة اللّه سیدمحمدحسین طباطبائی (قدس سره) باشد.
5ـ این دیدار و گفتگو در تاریخ چهاردهم فروردین ماه سال جاری(1378) در کتابخانؤ علامؤ مجلسی(ره) اصفهان بین نگارنده این سطور (محمدحسین ریاحی) و استاد ابراهیم جواهری صورت گرفت.
6ـ بجز مرحوم آیة اللّه سیدصدرالدین هاطلی کوپایی سالها قبل از نهضت پانزده خرداد چهل و دو، علما و دانشمندان اصفهان با امام خمینی ارتباط و مراوده داشته اند از جمله می توان از آیة اللّه شیخ محمدباقر زندکرمانی (م:1347) و آیة اللّه سیدنور الدین اشنی قودجانی(م:1398ق) یاد نمود.
7ـ به مناسبت چهلمین سالگرد رحلت حکیم متاله و عالم ربانی آیة اللّه حاج میرزا علی آقا شیرازی در سال 1373 شمسی به وسیله نگارنده این مقاله، کتابی تحت عنوان "طبیب جسم و جان" در باب ابعاد شخصیت آن عارف بزرگ تدوین و توسط انجمن آثار و مفاخر فرهنگی اصفهان به چاپ رسید.
8ـ رک: رجال اصفهان جلد اول از دکتر سیدمحمد باقر کتابی، صفحات 430 و 431 و نیز علوم و عقائد از محمدابراهیم جواهری، ص26.
9ـ صحیفؤ نور، جلد 18، ص 79.
10ـ نقش امام خمینی(قدس سره) در احیأ تفکر اسلامی، ص19
11ـ تاریخ حکما و عرفأ متاخرین صدرالمتالهین، ص 67
12ـ بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، جلد اول، ص 27.
منابع و م آخذ
1ـ بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی: سیدحمید روحانی، جلد اول، انتشارات راه امام، چاپ یازدهم، 1360 ش
2ـ تاریخ حکمأ و عرفأ متاخرین صدرالمتالهین، منوچهر صدوقی سُها تهران، انجمن حکمت و فلسفه ایران، 1359 ش
3ـ رجال اصفهان، دکتر سیدمحمدباقر کتابی، جلد اول، اصفهان، انتشارات گلها، چاپ اول، 1375ش
4ـ صحیفؤ نور (مجموعه رهنمودهای امام خمینی)، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، وزارت ارشاد اسلامی، بهار 1365
5ـ طبیب جسم و جان (شرح حکیم بزرگوار حاج میرزا علی آقا شیرازی)، محمدحسین ریاحی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی اصفهان، 1373ش
6ـ علوم و عقاید، ابراهیم جواهری، اصفهان، چاپخانه گیتی، اسفند ماه 1331
7ـ مصاحبؤ نگارنده مقاله با استاد ابراهیم جواهری در کتابخانؤ علامؤ مجلسی اصفهان به تاریخ چهاردهم فروردین ماه هزار سیصد و هفتاد و هشت
8ـ نقش امام خمنیی در احیأ تفکر اسلامی، علی اکبر ضیائی، موسسؤ فرهنگی قدر ولایت، چاپ اول، 1372ش