نگاهی به اصول توسعه از دیدگاه امام خمینی

الف - درباره کلمه توسعه (development)
بعد از جنگ دوم جهانی کلمه توسعه ابتدا در میان پژوهشگران آمریکایی و سپس علیرغم مفهوم نارسا و گنگ آن در اروپا و سپس در تمام دنیا بکار رفت. وجود سازمان ملل و مؤسسات وابسته به آن که در مدارک و اسناد خود به نحو وسیعی از این واژه استفاده کردند در تثبیت آن به عنوان مفهومی جهانی مؤثر بوده است. تاکنون تعریف دقیقی از این واژه به عمل نیامده است. (1) "اصطلاح توسعه امر تجزیه و تحلیل را برای همه کسانی که در صدد ترسیم مرزهای آن هستند دشوار و وهم انگیز کرده است. معمای توسعه در تناقضات و ماهیت متضاد آن نهفته است. همه قلمرو توسعه گرفتار پاره ای از مشکلات معرفت شناختی و عملی است. . . این موضوع که چگونه می توان مفهوم توسعه را به عوامل تکنولوژیک اقتصادی - سیاسی و فرهنگی ربط داد کماکان از هنگام بروز و شکل گرفتن مجزای این مفهوم به صورت یک معما باقی مانده است. " (2)
به هر حال این کلمه با مفاهیمی نظیر پیشرفت، رشد اقتصادی، نوگرایی، دموکراسی، غربی شدن و خلاصه طیف وسیعی از تغییرات و فعالیتهای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بکار رفته است. (3)
ب- مفهوم تاریخی توسعه:
1- (قدیم)
پروفسور حمید مولانا در کتاب گذر از نوگرایی واضع کلمه توسعه را ابن خلدون معرفی می کند که برای اولین بار اصطلاح "علم العمران" را بکار برده است. البته خود پروفسور اشاره می کند که از نظر ابن خلدون "علم العمران" همان جامعه شناسی است که مفهومی تاریخی دارد. هر چند به نظر می رسد که این مفهوم یعنی جامعه شناسی - در واقع بررسی تطور تاریخی جوامع - با مفهوم توسعه - که در هر حال با برنامه ریزی عالمانه عامرانه مدیران جامعه برای وصول به مقاصدی از قبل پیش بینی شده لازم است - چندان تطبیق نمی کند و جامعه شناسی اعم از آن است، معهذا از نظر استناد توسعه به مفهوم عمران، یعنی آباد کردن، سابقه تاریخی و قدیمی این مفهوم را می رساند. باید گفت مفهوم عمران از لحظه هبوط بشر بر زمین بوجود آمده است. قرآن کریم در آیه 61 سوره هود می فرماید: "هو انشاکم من الارض واستعمرکم فیها" یعنی " اوست خدایی که شما را از خاک بیافرید و برای عمارت و آباد کردن زمین برگماشت. "
در فرمان حضرت امیرالمومنین علی علیه السلام به مالک اشتر نیز بر این مفهوم، یعنی عمارت و آبادانی زمین تاکید شده است. پیامبران الهی و ائمه معصومین علیهم السلام علاوه بر تاکید به آبادی و عمران خود نیز عملا دست بکار آبادانی زمین بوده اند که مورد رضای پرورگار است.
2- (جدید)
مفهوم شیوا و رسای عمران در قرون جدید و با شکل گیری و تثبیت پدیده هولناک استعمار که سیاهترین دوران تاریخ بشری را شکل می دهد، دگرگون می شود. کلمه استعمار که هم خانواده کلمه عمران و به مفهوم "طلب عمران و آبادی" است معنای غارت و چپاول و کشتار و سلطه بیرحمانه و غیر انسانی به خود می گیرد. امروزه حتی استعمارگران نیز از این مفهوم و از این پدیده به زشتی یاد می کنند. " استعمار" در صورت اولیه خود تا پایان جنگ دوم جهانی نابود می شود و تمامی مستعمرات - به جز بعضی نواحی غیر مسکونی یا کوچک که اهمیت استراتژیک دارد - آزاد می شوند. استعمارگران که به بهانه تمدن بخشی و عمران و آبادی به کشورهای دیگر وارد شدند و "استعمار" آفریدند اینک در سایه میراثخوار بزرگ، آمریکا قرار گرفته اند که دیگر دم از استعمار نمی زند; لکن به صورتی نامرئی وارد کشورهای دیگر می شود و الگوهای فرهنگ و توسعه غربی را تبلیغ می کند، و اهداف او بی شک نتایجی بهتر از استعمار ندارد.
ج- اهمیت توسعه در عصر حاضر:
توسعه با همه تلقی ها و برداشت های آن، یکی از مباحث عمده جهانی و یکی از وسیعترین عرصه های تحقیق نظری و عملی مطرح در دنیاست. بدرستی معلوم نیست چقدر کتاب و مقاله درباره این موضوع نوشته شده است، لکن نگاهی به اسناد و مدارک سازمان ملل و سایر سازمانهای جهانی - مانند سازمان کنفرانس اسلامی، کشورهای غیر متعهد، اتحادیه کشورهای جنوب شرقی آسیا، کشورهای اروپایی و . . . که اعم از اعلامیه و بیانیه و تصویب نامه و غیر از آن همچنین کتابها و نشریات مربوط، می تواند تا حدودی نشانگر اهمیت موضوع و ابعاد درگیری کشورها و مجامع علمی و کارشناسان عالم با این بحث باشد. در کشور ما نشریات متعددی مانند ماهنامه پژوهش و توسعه، مجموعه خبری عصر توسعه، پژوهش در علم صنعت، اطلاعات سیاسی واقتصادی و. . . عمدتا به مباحث مربوط به توسعه می پردازند و در نشریات دیگر نیز شاهد طرح آن هستیم. برنامه های اقتصادی کلان کشور نیز با عناوین برنامه اول و دوم توسعه معرفی می شود. علاوه بر اینها سمینارها و نشستهای متعددی برای بررسی مسایل توسعه تشکیل شده و یا می شود که خود بیانگر گوشه های دیگری از ابعاد اهمیت موضوع است. مانند سمینار تحقیق و توسعه در سال 68 و نخستین سمینار اسلام و توسعه در 1375 در دانشگاه شهید بهشتی.
اولین برنامه "عمرانی" هفت ساله ایران در سال 1327 تصویب شد و سازمان برنامه و بودجه اساسا برای نظارت بر آن بوجود آمد که بعدا در برنامه پنجم صورت قانونی گرفت و طبق ماده 34 قانون برنامه و بودجه این سازمان مسئول ارزشیابی و نظارت بر برنامه ها شد. (4)
در ایران حدود یک درصد تولید ناخالص ملی صرف تحقیق در برنامه های توسعه می شود. این رقم در کشورهای در حال توصعه 2 درصد است، لاکن در کشورهای پیشرفته بیش از 5/2 تا 3 درصد است . (5) و با توجه به تفاوت سطوح درآمد ملی اهمیت تحقیق در امر توسعه که برای غرب امری استراتژیک است روشن می شود. نمونه های متعددی وجود دارد که نشان می دهد چگونه کشورهای صنعتی سلطه گر برای حفظ سلطه خود و عدم وابستگی حتی به مواد خام کشورهای در حال توسعه چه تلاشی وسیع و چه سرمایه گذاری متمرکزی را بکار گرفته اند. وقتی مسئله کانال سوئز در زمان "عبدالناصر" پیش آمد. غرب از ترس بسته شدن کانال بلافاصله به ساختن تانکرهای نفتی غول آسا رو آورد که بعدا نقش عظیمی در انتقال مواد سوختی به غرب ایفا کرد و اثر سوق الجیشی کانال سوئز کاهش یافت.
در مورد معادن مس شیلی که تحت سلطه غرب بود، در زمان "آلنده" مشکلاتی پیش آمد و بخاطر آن پیشرفت صنعتی غرب تهدید شد. لذا غرب به توسعه تکنولوژی عظیم مس در ایران رو آورد که آن زمان در شمار اقمار آمریکا محسوب می شد.
نمونه عینی تر مسئله نفت ایران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی است که در پی آن مسئله کنترل سوخت در غرب مطرح و بلافاصله منابع جدید مورد اکتشاف واقع و تکنولوژی پیچیده ای برای استفاده از این منابع (مانند قعر دریاها) که تا آن زمان بصرفه نبود، پدیدار شد. (6)
در حالی که توسعه به مفهوم پیشرفت و حفظ سلطه برای غرب بویژه آمریکا امری حیاتی و استراتژیک محسوب می شود ظاهرا در بعضی از کشورهای در حال توسعه موضوعی عمدتا اقتصادی و روزمره به حساب می آید و مثلا در مباحث بعضی سمینارها که بدان اشاره رفت به فوریت و حیاتی بودن آن کمتر توجه شده است. البته توسعه دارای ابعاد متعددی از قبیل بعد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، نظامی و. . . است، اما اهمیت پاره ای از این ابعاد بخصوص بعد فرهنگی و نظامی که توان مقابله و دفاع را در عرصه اندیشه و عمل موجب می شود بر کسی پوشیده نیست.
د- بحث نظری:
در ابتدا لازم به ذکر است که هر چند مبانی نظری مفاهیم توسعه در عالم را می توان به طبقات معدودی تقسیم بندی کرد، لاکن باتوجه به گستردگی و تنوع مباحث در کشورهای مختلف آنچه در اینجا بیان می شود عمدتا در ارتباط با کشور عزیز خودمان ایران است.
پس از تثبیت سلطه استعماری - استکباری غرب صنعتی بر جهان و تبعات سوم و زجرآلود ناشی از آن، متفکران کشورهای تحت سلطه و مغلوب در برابر این پرسش قرار گرفتند که چگونه می توان مانند سلطه گران شد. چگونه می تواند مانند آنان پیشرفته و قدرتمند شد؟ مطالعه تاریخ و ادبیات کشور ما بعد از جنگهای ایران و روس همواره این دغدغه و این اندیشه را نمایان می سازد. "اولین سخنان را در این زمینه از زبان عباس میرزا داریم" (7) و اینکه "در رابطه با جهان غرب و این مساله که با تجدد و توسعه چگونه عمل کنیم" (8) طبعا از نظر قدرت مسلطی که بنابر شیوع فرهنگ و آداب خویش دارد و هدفش محو سایر اصالتهای فرهنگی است - به مردم کشورهای حت سلطه امکان خودباوری و دفاع می بخشد - چنین پرسشی مطلوب خواهد بود. عباس میرزا اولین گروه دانشجویان ایرانی را برای فراگیری بعضی از علوم و متون لازم به اروپا گسیل داشت.
از طرف دیگر در عصر سلطه استعمار انگلیس بر جهان - عصر ویکتوریا - یکی از نخست وزیران معروف انگلیس به نام گلادستون می گوید تا این کتاب [قرآن کریم] بر کشورهای اسلامی حکومت می کند ما نمی توانیم بر آنان حکومت کنیم. نتیجه چنین نظر و چنان پرسش اندیشه افرادی مانند میرزاملکم خان ارضی و تقی زاده را شکل می دهد که برای توسعه باید درها را بر روی خارج باز کرد و از فرق سر تا نوک پا فرنگی شد و تبعات آن را نیز پذیرفت.
به موازات این پرسش، پرسش دیگری هم در کشور ما شکل گرفته است. چگونه می توان با حفظ هویت و اصالت خویش از سلطه غرب نجات یافت؟ چگونه می توان خود بود، مسلمان بود، ایرانی و شیعه بود و در عین حال وابسته و تحت سلطه نبود؟
می توان چهره های درخشانی همچون میرزای شیرازی، سیدجمال اسد آبادی، شیخ فضل الله نوری ، مدرس و. . . را در قالب این پرسش دوم ملاحظه کرد. تاریخ جدید کشور ما و بسیاری از کشورهای در حال توسعه صحنه نزاع این دو پرسش بوده است. اگر در عالم کشوری موفق به تغییر روابط سلطه شده یا این روابط را سست کرده بدون توجه به اصالتها و فرهنگ بومی خویش نبوده است. طبعا چنین اندیشه ای نفی الگوی جهانی توسعه را در پی دارد.
نظر استکباری غرب البته این گونه نیست. متفکران غربی عمدتا بر این عقیده اند که کاروان تمدن و دانش از غرب حرکت کرده و نهایتا در همانجا رحل اقامت افکنده و پیشرفت و ترقی بجز تاسی به آنان راه دیگری ندارد. از نوشته های منتسکیو و ماکس وبر گرفته تا نوشته های امثال ایلین سگال و تا برسد به لرنر و پوپر همه مشتمل بر تحقیر شرق بویژه مسلمانان و ارائه تاریخ و فرهنگ غربی به عنوان راه حل نجات از عقب ماندگی است.
الگوی لرنر، الگوی توسعه بخشی ارتباطات، سیاست حقوق بشر و. . . همه حاکی از این اندیشه غربی است که جهان چاره ای بجز غربی شدن و پذیرش الگوی توسعه غربی ندارد. اندیشه های عصر باصطلاح روشنگری، خودگرایی، لیبرالیسم غربی، تکثرگرایی پایه فلسفی تمامی الگوهای توسعه اند. راه نیل به خوشبختی و رفاه، تسلط هرچه بیشتر بر طبیعت طبق اسلوب غرب است. لذت جویی و دنیاپرستی در مرکز این اندیشه قرار می گیرد.
دانیل لرنر در نظریات خود بر "تغیر رفتار فردی" تاکید می کند که مفهوم آن بیگانه شدن از هویت خویش و پذیرش فرهنگ بیگانه است. والبته در بطن تمامی این نظریه ها رشد و سلطه سرمایه داری و تجارت غرب منظور شده است.
در این میان الگوی دیگری هم برای توسعه مطرح شد که به حق دولت مستعجل بود، وآن الگوی مارکسیستی توسعه است. این نظریه که مبتنی بر جبر تاریخ و نهایتا وصول به جامعه ای با مالکیت اشتراکی وسایل تولید و حذف دولت است در عمل و از همان اوایل در کشور شوروی و اقمار آن با شکستهای پیاپی مواجه و نهایتا منجر به سقوط حکومت کشورهای مزبور شد.
باید در نظر داشت که الگوی مارکسیستی نیز که برای حرکت تاریخ مسیری واحد قایل است برای کشورهای در حال توسعه چیزی جز سلطه شوروی، بیگانه شدن با فرهنگ خودی و دیدن عالم از چشم سلطه گر، مفهومی نداشت.
در حال حاضر بخاطر اینکه فرهنگهای بومی عالم هیچکدام به عنوان یک مکتب جهانی کامل و دارای ابعاد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و. . . معرفی نشده اند و چنین ادعایی نیز نکرده اند و حداکثر با حفظ پاره ای از اشکال و رسوم بومی خود کما بیش الگوی غربی توسعه را پدیرفته اند و فرهنگ غربی بر بسیاری از نقاط عالم سیطره دارد می توان تنها الگوی متفاوت با الگوی غربی را مکتب اسلام دانست که به عنوان یک مکتب جهانشمول، ابدی و کامل در برابر غرب ایستاده است. آراء و اندیشه های امام خمینی بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران به عنوان تبلور اسلام راستین نماینده نگرشی این مکتب و الگوهای آن است.
"برخورد امام در کلیت خود، کثرت گرایی غربی را که توسعه و مدرنیزاسیون تبلور آن بود به مبارزه فراخواند. درس امام در این محور این بود: لذت انگاری فلسفه زندگی نیست، حب و بغض در دنیا در ارتباط با خداوند متعال معنا دارد و این معنا یعنی شلیک تیر خلاص به دار و ندار اندیشه لذت انگارانه غرب" (9)
در اسلام تسلط بر طبیعت و عمران و آبادی و رفاه نفی نمی شود، لاکن جهت آن تغییر می یابد واین تغییر جهت است که تفاوتهای اساسی توسعه اسلامی را با توسعه غربی نشان می دهد.
توسعه شاهنشاهی:
الف- زمینه های توسعه:
همانطوری که اشاره شد اولین برناه عمرانی کشور به نام برنامه هفت ساله در سال 1327ه. ش آغاز شد. آیا قبل از آن هیچ اقدام عمرانی برای کشور انجام نشده بود؟ می دانیم که چنین نیست و شاهان و سلاطین اقداماتی برای احیاء و آبادانی و ترقی کشور خود هرچند کم و محدود انجام داده اند. هنوزاقدامات بسیاری از سلاطین گذشته مانند آثار زمان شاه عباس یا کریم خان زند عملا قابل استفاده است. در زمان رضاخان نیز اقدامات عمرانی صورت گرفته است از قبیل احداث راه آهن سراسری، نظام جدید ارتش، دادگستری و. . . اما باید دید این اقدامات در چه زمینه هایی و برای چه مقاصدی انجام گرفته است. آیا این فعالیتها که اسباب نظم و ترتیب در کارها، ایجاد مشاغل جدید، بالابردن تولید و درآمد و . . . شده است در حوزه یک حکومت مشروطه و برای ترقی مملکت و مردم صورت گرفته یا در حوزه یک حکومت مطلقه تابع بیگانه؟ تفاوت اساسی در همین نکته است. رضاخان و پسرش اگر دیکتاتورهایی تابع سیاستهای خارجی باشند نمی توانند اقداماتی اصلاحی برای مملکت تدارک ببینند که حتی کوچکترین برخوردی با منافع ارباب داشته باشد. البته امروز پاسخ برای ما روشن است و ما رضاخان را سرفصل استعمار نو در کشورمان می دانیم هرچند موقعیت ایران و سابقه فرهنگی - مذهبی آن هرگز به استعمار اجازه استعمار مستقیم و خشنی را که در نقاط دیگر دنیا مرسوم بود، نداد لاکن غارت کشور از طریق حکومت پهلوی طی دهها سال ادامه یافت که یکی از شواهد روشن آن قراردادهای نفتی است که در زمان رضاخان و پسرش منعقد شده است. راه آهن سراسری ایجاد می شود ولی به شهرهای آباد و مراکز تجاری ایران مانند شیراز و اصفهان کاری ندارد. شمال را به جنوب وصل می کند تا انگلیس به مرزهای روسیه و نیز پشت جبهه شرق در جنگ دسترسی سریع داشته باشد. نظام جدید آموزشی تنظیم و اجرا می شود تا مردم از نظام سنتی - مذهبی خود که مانع عمده ای بر سر راه غرب است دست بشویند.
با این همه بهتر است قبل از استناد به قول دیگران مانند چرچیل و آیرون ساید (10) و اسناد لانه جاسوسی نگاهی به نوشته های آخرین شاه ایران بیاندازیم، ببینیم او که دم از اصلاحات و توسعه و تمدن بزرگ می زند چه می گوید. می دانیم که شاه در طول عمر خود چهار کتاب نوشته است. "ماموریت برای وطنم"، "انقلاب سفید" (در این کتاب از روحانیت بزشتی نام می برد و مردم مسلمان و انقلابی را عوامل سرخ و سیاه یعنی وابسته به شوروی و مذهب به قول او ارتجاعی معرفی می کند) ، "تمدن بزرگ" (در این کتاب ادعای او این است که او ایران را به دروازه های تمدن بزرگ رسانده است) و آخرین کتاب وی به نام "پاسخ به تاریخ" که بعد از سقوط در خارج از کشور نوشته شده است. البته بعضی ها نقل می کنند که این کتابها را دیگران برای او نوشته اند ولی به هر حال به دستور او و با تصویب او بوده و بنام اوست. هیچ اعتراضی هم از طرف خود یا وابستگانش نسبت به صحت استناد کتابها به شخص وی بعمل نیامده است.
تمامی متن این چهار کتاب شاهد قطعی است که در زمان سلطه او و پدرش بر کشور هرگز حکومت مشروطه وجود نداشته است. هرچه بوده قدرت مطلقه منحص او بوده که تحت الگوهای غربی و در محدوده منافع غرب ویه آمریکا و انگلیس عمل می کرده است. دو جمله از آخرین کتاب او که در واقع جمع بندی ماهیت تمامی حکومت اوست و نیاز به تفسیر دیگری ندارد در پی می آید. "اکنون که ایران در حال ویرانی است و رو به نابودی می رود اندک اندک جهان غرب به سهم و نقش ما در حفظ تعادل بین المللی و تعلق ما به دنیای آزاد هنگامی که من در راس امور بودم پی می برد. " (11)
"در حالی که کاخ سفید پشتیبانی جدی خود را از من تاکید می کرد، مشاوران نزدیک رئیبس جمهور مرا ترغیب به شدت عمل در برابر مخالفان می کردند سفیر آمریکا در پاسخ سؤال من که تایید رسمی این مطلب را می خواستم می گفت دستوری در این زمینه به من نرسیده است. " (12)
شاه در آخرین مصاحبه خود با کاترین گراهام در آخرین جمله می گوید: "شاید ما اشتابه می کردیم و سرعت پیشرفت مابرای جامعه قابل هضم نبود". (13)
جالب اینجاست که داریوش همایون آخرین وزیر اطلاعات نظام شاهنشاهی که چاپ نامه منسوب به او در روزنامه اطلاعات انرژی متراکم انقلاب اسلامی را علیه نظام شاهنشاهی به انفجار کشانید، در کتاب "نگاه از بیرون" ضمن توضیح اینکه نامه مزبور از دربار رسیده بود وا و نمی وانست کاری کند چون کسی حق اظهار نظر نداشت، درباره توسعه شاهنشاهی توضیحات مفصلی دارد و آن را به لحاظ اینکه ظاهری و غیر واقعی بود به باد انتقاد می گیرد. (14) دوستان و حامیان خارجی شاه نیز علیرغم اینکه عمری از او (نه از او که به وسیله او از ثروت ملی کشور ما) منتفع می شدند. مانند بسیاری از دولتمردان آمریکایی همچون "هنری کیسینجر" ، "سایروس ونس" و "برژینسکی" یا امثال "آنتونی پارسونز. . . (آخرین سفیر انگلیس در زمان شاه) وقتی در دفاع شاه مطلب می نویسد و توسعه و ترقی زمان او را که تابع الگوی غرب بود می ستایند از ذکر دو نکته اساسی نمی توانند خودداری کنند:
1- فساد فراگیر
2- سرکوب خشن و مداوم. (15)
ب- مدارک، اسناد و آمار:
برای تکمیل بحث در این بخش لازم است به بعضی از مدارک و اسناد و آمار که شاخصهایی از توسعه شاهنشاهی است نظری بیاندازیم:
در آستانه انقلاب اسلامی تعداد نفرات ارتش به 700 هزار و کارمندان دولت به 800 هزار رسیده است. (16)
در سال 1977 واردات مواد غذایی به 6/2 میلیارد دلار افزایش یافته است. (17)
نیروی کار روستایی از 77 درصد کل به 32 درصد کاهش یافته است. (18) (در دو دهه 1960 و 1970 میلیونها نفر به شهر آمده اند تا نیروی کار ارزان در اختیار صنایع مونتاژ قرار گیرد) .
خانواده پهلوی سهام 207 شرکت اعم از هتلداری، کشاورزی، اتومبیل سازی، و. . . را در اختیار دارند. (19)
نفت و گاز که در سال 1963، 77 درصد کل صادرات است در سال 1978 به رقم باور نکردنی 98 درصد رسیده است. (20)
بیسوادی 65 تا 70 درصد از هند بیشتر است. (21)
بودجه ارتش و ساواک در 79 - 1978 حدود 10 میلیارد دلار است. (22)
عفو بین المللی زندانیان سیاسی را در سال 1975 از 25 هزار تا 100 هزار نفر برآورد می کند. دادگاه معتبری وجود ندارد و شکنجه خارج از حد تصور است. (23)
از سال 1973 تا 1978 شاه - عمدتا از آمریکا - 36000 میلیون دلار اسلحه خریده است در حالیکه از 66000 روستا قریب 63000 روستا فاقد راه ارتباطی و لوله کشی آب بوده و پایتخت فاضلاب ندارد. (24)
بیش از 200 شرکت امریکایی در تهران دفتر دارند. (25)
تعداد آمریکائیان در 1976 اقلا حدود 24 هزار نفر است که این تعداد تا اواخر کومت شاه تا 50 هزار و بیشتر هم ذکر شده است. (26) بسیاری از آنان مستشاران نظامی هستند و در مراکزی مانند بل هلی کوپتر فعالیت دارند.
- در دیماه 1357 پس از فرار شاه نیویورک تایمز نوشت: ثروت شاه فقط با کسانی چون راکفلر، فهد و خانواده الصباح (امیرکویت) قابل قیاس است. و از قول بانکداران آمریکایی می افزاید: "2 هزار تا 4 هزار میلیون دلار پولی که در دو سال آخر انقلاب به آمریکا منتقل شده[فقط به امریکا و در دو سال پایان عمر حکومت پهلوی] بیشتر مربوط به شاه و خانواده سلطنتی است. " (27)
ارزش املاک شاه در استرالیا، ایتالیا، سوئیس، فرانسه و آمریکا بیش از 20 میلیارد دلار است (28) [در سال 57]
(اما در طول دوران مبارزه از سال 42 به بعد مکرر به ویران شدن مملکت و خون دلی که برای نجات آن لازم است اشاره می کنند. )
- از ولخرجیهای جشنهای شاهانه هرچه بگوییم کم گفته ایم، در سال 1971 جشنهای دو هزار و پانصد ساله، چادرهای زربفت مربوط به شاهان فرانسه، کیک 33 کیلویی برای فرح، خوراکهای طاووس سرخ شده، گل از فرانسه آشپز از فرانسه، مشروبات فراوان خارجی و هزاران فساد و تباهی در اطراف آن، همه و همه به خاطر جشن شاهنشاهی و بدون هیچ هدف معقول و لازمی. گزارشهای این جشن که در بعضی جراید مانند شماره 5 و 6 مجله حضور به آن اشاره شده سرسام آور است.
در اواخر ماه مه 1978 ویلیام سولیوان سفیر آمریکا گزارش داده بود که ایران هنوز از ثبات برخوردار است و بعد از جمعه خونین کارتر تلفنی از شاه حمایت می کند. (29)
فحشا در کشور بیداد می کند. خاندان سلطنتی همه فاسد و زناکارند. شاه به هنرپیشه آمریکایی گریس کلی و همچنین یک دختر آمریکایی که ملکه زیبایی جهان شده است به هر یک مبلغ یک میلیون دلار جواهر هدیه می کند! کتاب دو جلدی خاطرات فردوست و مدارک ارائه شده در این کتابها عمق فساد خاندان سلطنتی و دستگاههای اجرایی کشور را بر ملا می سازد.
- کاخ جوانان، دختر شایسته، جشن هنر و. . . صدها برنامه دیگر همه دست به دست هم داده اند تا ریشه اعتقادات مذهبی مردم را از بیخ نابود کنند، اعتیاد نیز عامل مخرب دیگری است که سرنخ اصلی آن دست دربار است.
در اسناد لانه جاسوسی آمده است که ایران مهمترین خریدار اسلحه، شاه دوست وفادار امریکا و ایران بازار پر رونق کالاهای آمریکایی است و همچنین سوپاپ اطمینان اجرای تهدید اعراب مبنی بر عدم ارسال نفت به غرب. در این اسناد بر اهمیت جغرافیایی و سوق الجیشی ایران از نظر امنیت ملی آمریکا تاکید شده است. (30) در یکی از این اسناد در سال 1351 آمده است "روحانیت نفوذ سیاسی عمده ای نداشته و در 10 سال گذشته مدام در حال عقب نشینی بوده است و در مقابل سیر در حال رشد یک کشور مادی که بیش از اندازه مجذوب غرب شده قدرت عمل خود را از دست داده است. " (31)
و در سال 1352 می گوید "در ایران مخالف سازمان یافته ای - چه کمونیست و چه غیر کمونیست - وجود ندارد. " سرکوب مداوم و رخنه مؤثر از عوامل این امر شناخته شده است. (32)
رهنورد کوچه های بی چراغ هیچکس جز گزمه بیدار نیست تا بگرید بنده آواره بخت دامنی جز نرده تبدار نیست. (33)
- برژینسکی د رکتاب "قدرت و اصول" می نویسد: "اگر سازمانهای اطلاعاتی ما روشن می ساختند که سیستم حکومت شاه چنان به شخص او متکی شده که تعیین سیستم جانشینی برای او نیازمند زمان است، ما بهتر می توانستیم خود را برای مقابله با این بحران آماده کنیم. " (34)
- فردوست درانتهای کتابش می نویسد "ریاست جمهور در نماز جمعه، طاغوت را شرح دادند. همه را نوشتم که با وضع محمدرضا تطبیق داشت. محمدرضا یک طاغوت، یک فرد مستبد بود و آنچه کاشته بود درو کرد" (35)
شنیدم که در وقت نزع روان
چنین گفت هرمز به نوشیروان
که خاطر نگه دار و درویش باش
نه در بند آسایش خویش باش
نیاساید اندر دیار تو کس
چو آسایش خویش خواهی و بس
نیاید به نزدیک دانا پسند
شبان خفته و گرگ در گوسفند
مکن تاتوانی دل خلق ریش
وگر می کنی می کنی بیخ خویش
فراخی در آن شهر و کشور مخواه
که دلتنگ بینی رعیت ز شاه
دگر کشور آباد بیند بخواب
که دارد دل اهل کشور خراب (36)
در واقع زیر رنگ و لعابی از تمدن غرب کشوری غارت شده و مردمی زجر کشیده و تحت ستم جان می باختند.
"و کنتم علی شفا حفرة من النار فانقذکم منها" (37)
گنج بی پایان
آراء و اندیشه های امام خمینی کلید حل مشکلات جهان اسلام است. هرچند این موضوع برای بسیاری از مسلمانان و متفکران جهان اسلام کاملا روشن است لاکن ترفندهای مداوم استکبار جهانی و دشمنان اسلام ناب محمدی که هدفی جز تضعیف و نهایتا به فراموشی سپردن الگوهای عملی، رهایی بخش و انسان ساز اندیشه و راه و روش امام را ندارند بعضا در اذهان مفرض یا جاهل و ساده لوح القاءگرایی مطلب است که امام خمینی پدیده ای تاریخی بود و با رحلت ایشان دوران وی نیز به سر آمده و مسایل را بایستی به صورتی دیگر حل و فصل کرد. آنان از عظمت اندیشه و عمل امام غافلند. آنان از خود نمی پرسند که چگونه هنوز اندیشه ابن سینا و غزلهای حافظ مورد استفاده قرار می گیرند و سرمشق می شوند، چگونه راه وروش و آراء دانشمندان ومتفکران عالم حتی تا قرنها بعد الگوی کار وعمل است لاکن امام خمینی که توانست اسلام ناب محمدی را در عصر حاضر معرفی کند و دین خدا را به مرحله اجرا درآورد و رژیم ستمگر ریشه داری را که مورد حمایت قدرتهای مخرب عالم بود براندازد و در این عالم خاکی طرحی نو دراندازد نمی تواند مورد تقلید قرار گیرد؟
نه تنها دوران امام بسر نیامده بلکه در سحرگاه زندگی جاودان خویش است و کشور اسلامی ایران برای پای بندی به اسلام ناب محمدی و حفظ استقلال و ارزشهای معنوی خویش راهی جز پیمودن راه امام ندارد و هر انحراف کوچکی از این راه خدای ناکرده اسباب انحرافات بزرگتر و نهایتا سقوط در آتش خشم الهی است که این انقلاب محصل خون شهداست و مورد عنایت پروردگار عالم. درباره لزوم پیمودن راه امام در تمام ابعاد و نه فقط در مسایل مربوط به توسعه، فراوان می توان استدلال کرد لاکن در اینجا بهتر است برای شاهد مثال نمونه کوچکی از نظریات ابراز شده درباره ایشان را - چه از طرف دوست و چه از طرف دشمن - بیاوریم که در واقع نوعی بازنگری و امعان نظر نسبت به اندیشه و عمل آن حضرت است، و چه بهتر که به عنوان حسن آغاز، کلام مقام معظم رهبری - شاگرد ارجمند مکتب امام و جانشین او مورد توجه قرار گیرد که "امام خمینی گنج بی پایان است".
در اکثر قریب به اتفاق سخنرانیها و پیامهای ایشان، یاد و نام امام خمینی علاوه بر تعظیم و تکریم به عنوان الگوی عملی و قاطع حل مشکلات مطرح شده است و با آنچنان جملاتی زیبا که جمع آوری این جملات کتاب بزرگی خواهد شد برای شناخت و معرفی هرچه بهتر بنیانگذار جمهوری اسلام ایران و تردیدی نیست که تمامی تلاش مقام معظم رهبری، حاکمیت راه امام است: "راه او راه ما، هدف او، هدف ما و رهنمود او مشعل فروزنده ماست". (38)
بعد از بیان این جمله ژرف از کلام رهبر مسلمانان جهان ببینیم رهبر مسیحیان جهان (پاپ) درباره امام چه می گوید: "در مورد آیت الله خمینی و آنچه او در کشورش و بخش و سیعی از جهان انجام داد باید با احترامی عظیم و تفکری عمیق اظهارنظر کرد". (39)
آیا می توان بدون ایمانی بیکران به حقانیت دین پروردگار و شناختی عمیق از جامعه و مقتضیات زمان، عالم و آدم را این گونه دگرگون ساخت. با چند جمله دیگر و بدون نیاز به شرح و تفسیر، این بخش را به پایان می رسانیم.
واشنگتن پست: "آیت الله خمینی یکی از رهبران ریاضت کش و انعطاف ناپذیر اسلام بود که شاه ایران را برانداخت و آمریکا را تحقیر کرد. او محققی شگفت آور بود و سیاستمداری زیرک". (40)
وزیر دفاع سوریه: "راه امام خمینی راه رستگاری ملتهای محروم است" (41)
روسینیس پاپا استانیدس (نماینده سندیکای کارگران یونان) : ". . . عقیده دارم که امام خمینی نمرده است . . . اگر تفکر انسانی وجود داشته باشد همه رهبران دنیا از یونان و سایر کشورها روش رهبر دانای ایران را درک نموده و آن را الگویی برای خود قرار دهند. " (42)
نشریه الدیار (لبنان) : "امام خمینی همه معادلات سلطه گری ریشه دار در دنیا را تغییر داد. " (43)
رهبر مسلمانان غنا: ". . . امام خمینی تا ابد زنده است و انفاس قدسیه اش در سراسر جهان طنین انداز خواهد بود" (44)
هنری پرشت (کاردار آمریکا در ایران در رژیم شاه) : "ما تجربیات سختی از انقلاب اسلامی داشته ایم. تردیدی نیست که آیت الله خمینی یکی از مردان بزرگ تاریخ در این قرن بود. . . او مردی بود که شخصیتش درک نشد. " (45)
نشریه السفیر (لبنان) : "این پیرمرد با اراده سردمداران کاخ سفید را به پشت کیسه های شن و سنگرهای بتونی کشاند و جنبش تغییر نظام را در شوروی سابق رعت بخشید. (46)
پدر آرنستو کاردینال (روحانی مسیحی و مبارز نیکاراگوئه) : ". . . خداوند همه ما را موفق بدارد که راه و خط امام خمینی را ادامه دهیم. " (47)
یاکوب بلازویچ (از کمیته مرکزی اتحادیه کمونیستی یوگسلاوی) : "برخی از ما در نابینایی سیاسی خود حقایقی مانند سرنگونی شاه و اخراج آمریکا را در این انقلاب نمی بینند. بیش ازصد سال است که این مارکسیسم کاذب ما، در راههای ضعیف انقلاب حرکت می کند. " (48)
پروفسور حامد الگار: "امام خمینی تجلی تمام ابعاد اسلام است". (49)
مجله هفتگی پروفیل (چاپ وین) : " هر رهبر انقلابی که عملکرد و گفته های آیت الله خمینی را نصب العین خودش قرار دهد قادر به تغییر سیستم غربی به یک جامعه اسلامی خواهد بود. " (50)
بی نظیر بوتو: "پیامهای امام خمینی در آینده نیز چراغ هدایت مسلمانا ن است و ملتهای مسلمان در آینده نیز از پرتو نورانی افکار و اندیشه های والای حضرت امام استفاده خواهند کرد. " (51)
ویلیام لوئیس و مایکل لدین در کتاب "شکست رسوای آمریکا": "نگاهی به رویدادهای گذشته نشان می دهد تا بروشنی دریابیم که آیت الله خمینی اهمیت استراتژیکی ایران را در معامله خاورمیانه بهتر از پرزیدنت کارتر ارزیابی کرده است. از این پس مسلم است که ممالکی از مصر و اسرائیل گرفته تا عربستان سعودی و عراق و امارات خلیج فارس باید پی آمدهای انقلاب ایران را تحمل کنند. " (52)
روزنامه لاسوئیس (چاپ ژنو) : "میلیونها مسلمان شیعه در مرگ آیت الله خمینی به سوگ نشستند اما غرب بیش از آنکه متاثر و متاسف باشد احساس آسودگی می کند. " (53)
بی بی سی: " صرف نظر از اندوهی که ممکن است از مرگ هر انسانی پیدا شود و یا احترامی که ما در غرب برای مردممان قائلیم این را نباید ناگفته گذاشت که در مغرب زمین کسان بسیاری هستند که پس از درگذشت آیت الله نفس راحتی خواهند کشید و خوشحال خواهند شد که آیت الله دیگر زنده نیست. " (54)
ژنرال هایزر (درباره تصمیم امام خمینی به بازگشت به ایران علیرغم تمام تمهیدات جهانی غرب برای جلوگیری از این امر) : "خطر بالقوه اصلی که به فاجعه ای برای آمریکا منجر می شد بازگشت سریع خمینی به ایران بود. " (55)
البته متفکران و دانشمندان و سیاستمداران و سایرین، چه در داخل و منطقه و چه خارج ایران و در سطح جهان درباره امام خمینی بسیار گفته و نوشته اند که حتی دسترسی به تمامی آنها کار بسیار دشواری است. تاکنون برابر آرشیو مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی صدها کتاب (بیش از دو هزار جلد) در ایران و جهان و بیش از 700 رساله کارشناسی ارشد و دکتری در داخل و خارج درباره امام خمینی و انقلاب اسلامی برشته تحریر درآمده است که این روند همچنان ادامه دارد. (56)
اندیشه های امام خمینی حتی از طرف دشمنان ایشان مورد تحقیق و تقلید قرار می گیرد چنانکه بعضی از متفکران اشاره کرده اند حتی برژینسکی معاونت امنیت ملی کارتر نظریه خود را از آراء امام خمینی اخذ کرده است. (57) (نظریه او درباره جنگ دوم جهانی مبتنی است بر جمله معروف امام خمینی (خون بر شمشیر پیروز است) با این وجود بعضی از متفکران اعم از نویسندگان داخلی و خارجی اعتقاد دارند که امام نه تنها در میان دشمنان که در میان دوستان هم غریب است.
نکته مهم دیگری که باید بدان توجه کرد این است که علیرغم بررسی مسایل گوناگون اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و. . . از دیدگاه امام خمینی و برگزاری نشستهای مهمی چون سمینار بررسی سیره عملی و نظری امام، امام و عاشورا، سمینار بررسی نظریات اقتصادی امام، سمینار اندیشه های دفاعی امام و. . . که هر ساله برگزار می شود و در خارج از کشور نیز به مناسبت پیروزی انقلاب اسلامی، رحلت امام و. . . مجلاسی برپا می گردد، اگر بخواهیم حضرت امام را در مقوله هایی مانند اقتصاد، سیاست، توسعه و . . . هرچند که در آنها صاحب نظر بوده اند، محدود کنیم، در واقع از شناخت حقیقت دور افتاده ایم.
اندیشه و سیره امام خمینی، یعنی راه امام خمینی، راه اسلام ناب محمدی است که همه علوم می توانند در قالب و مسیر آن شکل متفاوت دیگری با آنچه تاکنون بوده اند بخود گیرند و در واقع از مسیر کفر و ضلالت به مسیر حق تغییر جهت دهند. بنابراین وقتی جنبه های گوناگون زندگی اجتماعی مانند اقتصاد، سیاست، فرهنگ ، هنر و. . . را از دیدگاه امام مورد تحقیق قرار می دهیم در واقع می خواهیم ببینیم این گونه معارف بشری چگونه و در چه جهتی با چه اهدافی، با چه شرایط و تناسب و میزانی می تواند در مسیر حق یعنی همان مسیر وصول به آن جامعه متعالی مکتب اسلام ناب محمدی قرار گیرد و به پیش رود، همان گونه که بدون نام امام این انقلاب در هیچ جای جهان شناخته نمی شود، بدون توجه به سیره و اندیشه های ایشان نیز که مورد تاکید مداوم مقام معظم رهبری است، در هیچ زمینه ای جمهوری اسلامی که میراث رنج و تلاش و استقامت طولانی اوست موفقیت مطلوب را بدست نخواهد آورد. لذا مطالعه دقیق و عمیق نظریات امام در هر برنامه ریزی اجتماعی - و حتی شخصی - در جمهوری اسلامی پیش شرط موفقیت است. زیرا که امام خمینی تجسم اسلام ناب محمدی در عصر اکنون است.
علاوه بر این توجه دقیق به این نکته ضروری است که نظریات حضرت امام چند بعدی است و کلیتی غیر قابل تفکیک را تشکیل می دهد. همچنان که قرآن چنین است، همچنان که سنت پیامبر عظیم الشان اسلام (ص) چنین است. همچنان که نظریات انبیاء و ائمه معصومین علیهم السلام چنین بوده است و امام نیز شاگرد و وارث این مکتب است لذا وقتی مثلا درباره نظریات امام در زمینه اقتصاد یا توسعه بررسی و تحقیق می کنیم بایستی در نظر داشته باشیم که این نظریات از نظریات ایشان درباره سیاست هنر یا عرفان جدا نیست.
نظریات وسیره امام در مجموع کلیت و تناسبی یکپارچه دارد که بدون در نظر داشتن آن تحقیق و بررسی در زمینه های خاص به اهداف کامل خود نخواهد رسید. اسلام یک مکتب یکپارچه و تمام و کمال است و برای اجرای هر بعدی تمام ابعاد آن بایستی لحاظ شود و گرنه حاصل همان "نومن ببعض و نکفر ببعض" در می آید.
اصول توسعه از دیدگان امام خمینی:
قبل از ورود به این مبحث یادآوری چند نکته علاوه بر آنچه درباره یکپارچگی نظریات امام و لزوم منظور داشتن آن به عنوان کلیتی غیر قابل تجزیه و انفکاک در پایان بخش قبل ذکر شد - ضروری است.
اول - امام خمینی کلمه توسعه را در پیامها و بیانات خود بکار نبرده اند، اگر هم باشد بسیار نادراست. آن حضرت بیشتر از عباراتی نظیر "بازسازی"، "نوسازی"، " تعمیر"، "بناکردن"، "ساختن"، "آباد کردن" استفاده کرده اند.
دوم - در نظر امام بازسازی و آباد کردن کشور بدون احیاء فرهنگ اصیل اسلامی، زدودن آثار طاغوت از جامعه و ترقی در سایر زمینه ها مانند عدالت اجتماعی، آموزش و پرورش، خودسازی، تقوا و. . . میسر نیست. همانطور که اشاره شد توسعه از نظر معظم له امری فراگیر و همه جانبه است و تمامی عرصه های حیات آدمی را در بر می گیرد که این معنی خیلی وسیعتر و عمیق تر از مفهوم توسعه در ادبیات کارشناسان فن است. آنان علیرغم اینکه در دهه های اخیر توسعه را علاوه بر مفهوم اقتصادی شامل سایر عرصه ها مانند سیاست، آموزش، و غیره می دانند، لاکن هرگز هیچکدام به خودسازی و ارتباط با خداوند متعال و لحاظ کردن توسعه به عنوان یک تکلیف شرعی نمی پردازند. در آراء حضرت امام تمامی این مفاهیم منظور شده است.
بنابراین در آراء ایشان امر توسعه دارای مقدماتی لازم و منظور داشتن شرایط و اقداماتی همگام و توام با مدیریت توسعه ضروری و اجتناب ناپذیر است.
سوم - تقسیم بندی اصول توسعه و لواحق آن که در این مقاله بیان می شود از پیامها و بیانات حضرت امام در زمانهای مختلف و بصورتی کلی استخراج شده است، طبعا می تواند به صورتهای گوناگونی طبقه بندی و بررسی شود. لاکن در هر صورت این تقسیم بندی ها به منظور درک بهتر اندیشه معظم له بوده است و همواره امکان طبقه بندی و درک عمیق تر نظریات چنان شخصیتی وجود دارد.
با توجه به نکات مزبور محورهای توسعه از دیدگاه حضرت امام در 5 اصل معرفی می شود
1. معنویت
2. استقلال (فکری و عملی)
3. مردمی بودن یا اتحاد همه مردم در امر توسعه
4. عدالت
5. تغییر وضع محرومین و مستضعفین.
سعی می شود حتی الامکان نمونه هایی از کلام امام بدون تو ضیح زاید نقل شود. تا تصویری روشن از نظریات ایشان در موارد مذکور بدست داده باشیم:
1- معنویت:
از دیدگاه حضرت امام معنویت، اساس هر حرکت و تحرک بشری است و بدون اعتقاد و ایمان، اعمال بشر اساسا ناقص و ابتر خواهد بود.
"اگر ایمان وارد قلب شود، کارها اصلاح می شود". (58)
"اگر جنبه ایمان مردم تقویت شد، همه امور براحتی انجام می شود. " (59)
"ارزشهای معنوی ارزشهای همیشگی است". (60)
"من نمی توانم باور کنم که کسی مبادی معنوی نداشته باشد و برای مردم کوشش کند. "
"همه بدبختی ها از ضعف ایمان و سستی یقین است" (61)
"اگر ایمان به خدا و عمل برای خدا در فعالیتهای اجتماعی و سیاسی و اقتصادی و سایر شوون زندگی بشر وارد شود، پیچیده ترین مشکلات امروزی جهان به آسانی حل می شود. " (62)
جنبه های عمده این معنویت برای سازندگی و توسعه از قرار ذیل است:
الف: اتکال به خداوند
"با اتکال به خداوند عظیم است که می توانیم آشفتگی های این مملکت را و خرابیهای این مملکت را بازسازی کنیم. " (63)
ب: حفظ ارزشها:
"مسایل اقتصادی و مادی اگر لحظه ای مسئولین را از وظیفه ای که بر عهده دارند منصرف کند خطری بزرگ و خیانتی سهمگین است. " (64)
"آن روزی که مجلسیان، خوی کاخ نشینی پیدا کنند. . . و از این خوی ارزنده کوخ نشینی بیرون بروند. آن روزی است که ما برای کشورمان باید فاتحه بخوانیم. " (65)
"باید دولت جمهوری اسلامی تمامی سعی و توان خود را در اداره هرچه بهتر مردم بنماید، ولی این بدان معنا نیست که آنها را از اهداف عظیم انقلاب که ایجاد حکومت جهانی اسلام است منصرف کند. " (66)
ج: خودسازی:
"ما باید در هر قدمی که برای پیروزی پیش می رویم، هر قدمی که برای ساختن کشورمان پیش می رویم، چند قدمی برای ساختن خودمان، برای پیروزی بر نفس خودمان، برای پیروزی بر شیطان باطنی خودمان قدم برداریم. " (67)
د: قیام برای خدا و رضای او
"بدون هیچ اغراض شخصیه قیام کنیم و این کشور را از سر، و از نو بسازیم. " (68)
ه: تکلیف شرعی:
از نظر حضرت امام توسعه کشور یک تکلیف الهی، یک واجب الهی است و برای انجام آن با عزم و اراده تمام باید مشغول کار شد.
"مهم این است که انسان در آن وقتی که وقت کار است تکلیفش را بداند. شما می دانید که این مملکت احتیاج به کار دارد، احتیاج به بازسازی دارد. " (69)
2- استقلال و آزادی:
حضرت امام به استقلال و بخصوص استقلال فکری و فرهنگی بسیار بها می دهند. " بزرگترین فاجعه برای ملت ما این وابستگی فکری است که گمان می کنند همه چیز از غرب[است] و ما در همه ابعاد فقیر هستیم. " (70)
"این وابستگی فکری، وابستگی عقلی، وابستگی مغزی به خارج منشا اکثر بدبختی های ملتها و ملت ماست. " (71)
"اگر ما از وابستگی فکری بیرون بیائیم همه وابستگی ها تمام می شود. " (72)
"ما می خواهیم زندگی فقیرانه داشته باشیم ولی آزاد و مستقل باشیم. " (73)
"آزادی یک نعمت بزرگ الهی است". (74)
"ما مصائب را به خاطر رسیدن ملتمان به آزادی و استقلال تحمل خواهیم کرد. " (75)
"ما ارزش حیات را به آزادی و استقلال می دانیم. " (76)
"قانون اسلام مسبب آزادیها و دموکراسی حقیقی است، و استقلال کشورها را نیز تامین می کند. " (77)
از نظر حضرت امام آزادی واقعی در اسلام است و آزادی غربی که موجب تباهی است، نه تنها آزادی نیست بلکه نوعی دیگر از وابستگی است.
"آزادی به شکل غربی آن، که موجب تباهی جوانان و دختران و پسران می شود، از نظر اسلام و عقل محکوم است. " (78)
"انحطاط و سقوط بشر، به علت سلب آزادی او و تسلیم در برابر سایر انسانهاست". (79)
محورهای اصلی استقلال و آزادی که در کلام حضرت امام بر آنها تاکید شده است از این قرار است:
الف: خودباوری (هویت و فرهنگ)
"آن چیزی که ملتها را می سازد فرهنگ صحیح است" (80)
"اگر فرهنگ درست بشود یک مملکت اصلاح می شود" (81)
"اساسا فرهنگ هر جامعه هویت و موجودیت آن جامعه را تشکیل می دهد، و با انحراف فرهنگ، هرچند جامعه در بعدهای اقتصادی، سیاسی، صنعتی و نظامی قدرتمند و قوی باشد ولی پوچ و پوک و میان تهی است. " (82)
"اتکال به نفس بعد از اعتماد به خداوند منشا خیرات است. " (83)
"عمده این است که ما باور کنیم که خودمان می توانیم". (84)
"ما باید این را بفهمیم که همه چیز هستیم و از هیچکس کم نداریم". (85)
"ژاپن همین معنا را مبتلا بود و بعد بیدار شد و اراده کرد و شد یک مملکت صنعتی که الان صنعت او مقابله می کند با آمریکا" (86)
"هندوستان بیدار شد، با اینکه از همین نژادهایی بودند که غیر غربی بودند". (87)
"ما روی پای خود می ایستیم و مطمئنا پیروزیم". (88)
ب: قناعت:
"مردم بر سر دوراهی عزت و ذلت قرار داشته و باید تصمیم بگیرد، یا رفاه و مصرف گرایی و یا تحمل سختی و استقلال". (89)
"از ورود کالاهای مصرف ساز و خانه برانداز جلوگیری نمایید و مردم به آنچه دارند بسازند تا خود همه چیز بسازند" (90)
"خود را به ساده زیستن عادت دهید و از تعلق قلب به مال و منال و جاه و مقام بپرهیزید. " (91)
"با زندگی اشرافی و مصرفی نمی توان ارزشهای انسانی - اسلامی را حفظ کرد". (92)
یکی از ویژگیهای بسیار مهم و شاخص حضرت امام اعتقاد و التزام عملی به تمام مطالبی بود که می فرمودند. کما اینکه، درباره ساده زیستی و قناعت ایشان خانواده و نزدیکان معظم له خاطرات بسیاری نقل کرده اند از جمله اینکه حضرت امام هرگز باقی مانده آب لیوانی را که نوشیده بودند دور نمی ریختند بلکه کاغذ تمیزی روی آن قرار می دادند و در دفعات بعد از آن استفاده می کردند.
بد نیست در اینجا با توجه به اشاره ای که حضرت امام در یکی از فرمایشات خود به ژاپن داشتند از روش ژاپنی "موتای نای" یا "روح قناعت ژاپنی" نام ببریم. دولتی که با اتحاد و قناعت آنچنان تلاش و کار کردند تا به پایه امروز رسیدند ژاپن در شمار مهمترین تولید کنندگان کاغذ است حال آنکه مانند روسیه و کانادا منابع جنگلی وسیع ندارد. عمده تولید کاغذ آنها از بازیافتی هاست. در ژاپن تکه کاغذی دور انداخته نمی شود. برای صرفه جویی در انرژی - با توجه به کمبود انرژی در ژاپن - بجای استفاده از وسایل گرم کننده لباس بیشتری می پوشند و شبها دستگاههای گرم کننده را خاموش می کنند و بحای آن از روانداز مناسب استفاده می نمایند. چندی قبل در ژاپن به دنبال اختراعی بودند که از کیسه های مخصوص کوچکی - بدون نیاز به حرارت مرکزی و نظایر آن - برای گرم کردن بدن استفاده کنند. (93)
اسراف از جمله مسائلی است که در اسلام، شدیدا نهی شده است. در عین اینکه استفاده از مواهب دنیوی حلال منعی ندارد لاکن اسراف ضد ارزشی و شیطانی است: "ان المبذرین کانوا اخوان الشیاطین". (94)
البته در کشور ما یکی از راههای مبارزه با اسراف - و در واقع ساده ترین آنها - گران کردن اجناس مورد مصرف است. کمتر شاهد بوده ایم که تفکیکی میان انواع کالا و اجناس بعمل آید یا در کنار گران کردن آموزشهای لازم و تلاشهای تحقیقی برای رفع معضل کمبودها تدارک شود. آقای مهندس موسوی، آخرین نخست وزیر کشور ایران طی خاطراتی که از فوت امام نقل کرده اند - به توجه و دقت امام خمینی نسبت به این مسایل اشاره می کنند و اظهار می دارند آن حضرت با گران کردن اجناس بویژه کالاهایی که مورد مصرف افراد کم درآمد جامعه بود بشدت مخالفت می کردند. ایشان می گویند یکبار که خدمت امام رسیدیم و توضیح دادیم که به دلایل وضع کشور و مسایل اقتصادی باید نان را اندکی گران کنیم، ایشان مخالفت کردند و نظرشان این بود که نان مصرف اصلی فقراست و نباید گران شود. ما توضیح دادیم که درست است فقرا قدری مشکلتر می توانند نان بدست بیاورند ولی در عوض اغنیا نیز کمتر اصراف می کنند و لااقل بدون سوبسید پول نان خود را می پردازند. آنگاه حضرت امام جمله بسیار زیبایی فرمودند که عمق و لطافت آن شگفت انگیز است و جمله ایشان کار را تمام کرد. ایشان فرمودند: "اشکال ندارد، اغنیا نیز مهمان سفره فقرا باشند. " (95)
ج: خودکفایی:
"در روایات اسلامی به کار و فعالیت در جهت بی نیازی از دیگران ارزش بسیار داده شد تحمل و زحمت و رنج برای رسیدن به غنا و بی نیازی عبادت به شمار آمده است.
امام باقر (ع) در هوای بسیار گرم نامناسب در مزرعه خویش به کار مشغول بود. و در پاسخ معترض که کارکردن در سن پیری را بر آن حضرت خرده می گیرد و قصد موعظه آن حضرت را دارد، می فرماید: من به قصد بی نیازی از تو و مردم کار می کنم و این عبادت است و اگر در این حالت بمیرم در حال طاعت خداوند از دنیا رفته ام". (96)
امام خمینی اعتقاد دارند: "اگر یک مملکت بخواهد مستقل باشد، اول شرط این است که احتیاج نداشته باشد به غیر". (97)
و "شما باید به فکر این باشید که همه چیزتان را خودتان درست کنید". (98)
امام خمینی برای خودکفایی بر کشت و زرع نیز تاکید بخصوص دارند: "الان می دانید که ما محتاج به خارجیم راجع به مواد غذایی، باید خودمان این را جبران بکنیم، و این به همت کشاوزران ماست". (99)
و "ایران مملکتی است که کشاورزی او باید کشاورزی غنی باشد". (100)
د: نیاز به تکنولوژی:
با توجه به عقب ماندگی دیرپای کشور از لحاظ فن آوری وصنعت نسبت به جهان امروز نیاز به خارج امری بدیهی می نماید. در این شرایط چه باید کرد؟ چه چیزی و چگونه باید از خارج وارد شود یا مورد اقتباس قرار گیرد؟ حضرت امام در این باره می فرمایند: "احتیاج ما پس از این همه عقب ماندگی مصنوعی به صنعتهای بزرگ کشورهای خارجی حقیقتی است انکا رناپذیر. ولی این به آن معنی نیست که ما باید در علوم پیشرفته به یکی از دو قطب وابسته شویم". (101)
"در برنامه صنعتی کردن مملکت هرگز چون امروز سراغ مونتاژ نمی رویم. ما در ایران صنایع مادر ایجاد خواهیم کرد و نوسازی را به بهترین وجه انجام خواهیم داد. " (102)
ملاحظه می شود که نظر ایشان "صنعتهای بزرگ" و"صنایع مادر" است، نه هر صنعتی و هر وارداتی.
"ما نیازهای تکنولوژی خود را از هر منبعی که مفیدتر برای کشورمان باشد تامین خواهیم کرد. " (103)
این "مفیدتر برای کشور" جای تامل دارد. البته می توان با توجه به مجموع نظریات امام به آسانی فهمید که "مفیدتر برای کشور" کدام منبع است و از کدام کشورها می توان یاری گرفت.
ه: هوشیاری در اجرای برنامه ها:
نوسازی کشور با توجه به الگوهای تحمیلی - تبلیغی غربی و اوضاع و شرایط کنونی جهان، کار ساده ای نیست. بسا که بعد از اجرای برنامه های طولانی تازه متوجه شویم که در تار و پود دام الگوهای توسعه غرب گیر افتاده ایم. آن مرد الهی این روشن بینی های شگفت را داشت که انتهای مسیرهای بظاهر درست لاکن در باطن انحرافی را ببیند. "باید دو چشم دیگر هم قرض کنیم و به اطراف خودمان و ملکت خودمان نگاه کنیم تا با دست خود ما دوباره به ما تحمیل نکنند". (104)
"باید خودمان را نگه داریم. اگر این نشود و بعدا باز همان مسایل کم کم، با تدریج ، حوصله آنها زیاد است - با تدریج همین مسایل سابق بر ما تحمیل می شود. " (105)
دشمن بیدار و پر حوصله است. کاری جز سلطه گری در عالم ندارد. او دنبال منافع خویش است. تمامی تاریخ معاصر شاهد این مدعاست که غرب بویژه آمریکا در پی تسلط بر جهان است و باکی از نابودی هیچ کشور و هیچ مردمی ندارد. "می خواهند شما را مایوس کنند آنهایی که منافع خودشان را از دست دادند یا در خطر می بینند می خواهند شما را مایوس کنند. می خواهند شما را از قدرت خودتان مایوس کنند تا سست شوید و آنها به مقاصد خودشان برسند. "106
بد نیست نگاهی به یکی از شاخصه های توسعه دربرنامه اول بیاندازیم طبق برنامه اول توسعه می بایستی صنایع مصرفی 2/4 درصد رشد داشته باشد که معادل 28 درصد رشد کرد و صنایع سرمایه ای می باید به رشد 24 درصد مقرر شده و تصویب شده برسد، که رشد آن 9/5 درصد بود. معلوم است که صاحبان سرمایه به سودهای کلان حتی تا صددرصد هم راضی نیستند و دنبال صنایع مصرفی می روند که سودش گاه تا 200 درصد هم می رسد. در حالی که عرصه تولید سرمایه ای سودی معادل 5 تا 10 درصد بیشتر ندارد. (107)
3- اتحاد همه نیروها برای سازندگی (ملت و دولت) :
یکی از رازهای پیروزی انقلاب اسلامی اتحاد همه نیروها علیه نظام وابسته پهلوی بود. در واقع یکی از رازهای رهبری امام خمینی ایجاد روحیه اتحاد بین همه نیروها بود. امام خمینی تنها رهبری است که در قرن معاصر موفق شده است همه مردم کشور - الا بعضی افراد وابسته به رژیم پهلوی - را زیر بالهای خدایی "واعتصموا بحبل الله جمیعا ولا تفرقوا" (108) جمع آورد. بدون این اساس محکم موفقیت امکانی ندارد. "بر همه اقشار ملت ، در هر مقامی که هستیم واجب است - واجب الهی است - که با هم پیوسته باشیم و با هم یکدست و یکدل و یک جهت برای ساختن این ایران خراب". (109)
"همه با همت والا برای خدا و برای رضای ولی امر سلام الله علیه، همه با هم ست برادری داده و این کشوری که خرابه شده و به دست ما دادند خودمان تعمیر کنیم. " (110)
"با اتکال به خدا و با وحدت کلمه و همت فرزندان این آب و خاک همه با هم به بازسازی کشور می پردازیم. " (111)
"ما باید از سر، یک مملکتی را از سر بسازیم و این، نه دولت همچو کاری می تواند بکند و نه بعض اقشار ملت، باید همه با هم دست به هم بدهند. " (112)
"برای ساختن ایران هم همه ملت باید شرکت کنند، کشاورز در حد کشاورزی، زارع در حد زارع بودن، اهل صنعت در حد صانع بودن وهمه اقشار ملت از دوست و غیر دوست گرفته، اینها با هم همکاری بکنند و برادرانه دست به هم بدهند و این خرابه ای که برای ما گذاشتند، از سر بسازند و آبادش کنند. " (113)
چگونه همه ملت می توانند متحد باشند، آیا می شود مردم با زمینخواران و ساختمان خواران و ثروت اندوزان و تجارت پیشه گان طماع که هر روز حریص تر و گنده تر می شوند متحد شوند؟
4: عدالت:
عدالت از نظر امام خمینی یکی از پایه های اساسی بنای توسعه است.
"خروح از اعتدال و عدالت الهی و صراط مستقیم، انحراف است و اجتناب از آن وظیفه ای الهی". (114)
"عدالت را اجرا کنید، عدالت را برای دیگران نخواهید[برای] خودتان هم بخواهید. " (115)
عدالت در اسلام آنچنان اهمیت دارد که قرآن کریم قسط و عدل را هدف ارسال رسل و کتابهای الهی معرفی می کند. "لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنامعهم الکتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط"116
لذا توسعه ای که عدالت اجتماعی را مختل کند از نظر امام مردود است.
اهمیت عدالت از نظر امام چنین است "من امیدوارم به فوز احدی الحسینین نایل شوم. یا پیشرفت مقصود در اقامه عدل و حق یا شهادت در راه آن که راه حق است. " (117)
5: محرومین و مستضعفین:
از نظر حضرت امام هدف اصلی توسعه بعد از حفظ اسلام و کشور اسلامی محرومین و مستضعفین هستند و این یکی از بزرگترین تفاوتهای الگوی توسعه از نظر امام با الگوی توسعه ملی کشورهای دیگر است. "طریق اسلامی این است که مستضعفین را حمایت کنند. " (118)
"گمان نمی کنم عبادتی بالاتر از خدمت به محرومین وجود داشته باشد. " (119)
"به همه در کوشش برای رفاه طبقات محروم وصیت می کنم که خیر دنیا و آخرت شماها رسیدگی به حال محرومان جامعه است". (120)
"ما آن روزی عید داریم که مستمندان ما، مستضعفان ما به زندگی صحیح رفاهی و به تربیت صحیح اسلامی - انسانی برسند. " (121)
"اسلام برای مستضعفین آمده و اول نظرش به آنهاست. " (122)
"خدا نیاورد آن روزی که سیاست ما و سیاست مسئولین کشور ما، پشت کرن به دفاع از محرومین و رو آوردن به حمایت از سرمایه دارها گردد. " (123)
حضرت امام مکررا با خوی کاخ نشین مخالفت کرده اند و هدف توسعه را وصول به رضای الهی ا ز طریق خدمت به محرومین و مستضعفین می دانند.
"بیاید به علم بپیوندید، بیاید تمام قلبها و تمام قدمها و تمام گفتار ما برای منافع این قشر مستضعف باشد. نگذارید خون شهیدان هدر برود. نگذارید این زاغه نشینان ما باز ادامه بدهند به زاغه نشینی. نگذارید ابر قدرتها باز به طمع بلعیدن ما بیفتند. " (124)
و کلام آخر جمعبندی:
با عنایت به اهمیت توسعه و اینکه عقب ماندن مادی و معنوی در هر زمینه ای از کاروان پیشرفت بشری علاوه بر اینکه خلاف عقل و شرع است به همان نسبت اسباب تضعیف استقلال و عزت حاصل از ایمان و انقلاب اسلامی و خون شهدای گرانقدر است، و اینکه الگوهای غربی در کشور ما و در همه عالم جز شکست و وابستگی نتیجه ای ببار نیاورده، خصوصا اینکه - بر خلاف بسیاری از نقاط عالم که فاقد مکتب جامع و کامل داخلی برای پاسخگویی به نیازهای توسعه هستند و از این رو با وجود رو آوردن به ویژگیهای ملی و درونی همواره در پاره ای از جهات ناچار به پذیرش اصول غربی هستند - ایران اسلامی دارای مکتبی کامل و جهانی است که پاسخگوی تمامی نیازهای بشری می باشد و علاوه بر آن از گنج بی پایان اندیشه ها و افکار امام خمینی بهره مند است، راه اساسی و صحیح توسعه، سرمشق قراردادن سیره و اندیشه حضرت امام است. آراء و اندیشه های امام خمینی صرفا مبانی نظری توسعه را تامین نمی کند بلکه علاوه بر آن، با توجه به این موضوع که ایشان حدود 10 سال کشور توفانزده ایران را در سخترین شرایط اداره کردند و همواره مشکل گشای دولت و مجلس و ارگانها و مردم بودند. رهنمودها و دستورات ایشان در شرایط گوناگون شکل اجرای این نظریات را نیز مشخص نموده است.
بنابراین ضروری ترین اقدام تشکیل گروه های ویژه ای است که بتوانند با توجه به مبانی نظری و عملی امام خمینی و آراء و سیره آن حضرت الگوهای توسعه کشور را تنظیم و در واقع ادبیات انقلاب اسلامی را در عرصه توسعه و ارتباطات توسعه به رشته تحریر درآورند و این امر جز با کمک و همکاری مشترک حوزه و دانشگاه میسر نمی شود. همچنین به موازات آن برنامه های اجرایی کشور را ترکیب نموده و دائما چگونگی پیشرفت عملی برنامه ها را بر اساس این الگوها کنترل کنند و بخش ویژه ای در رسانه ها بدین امر اختصاص یابد تا مردم برای همیشه تصویری پویا از چگونگی پیشرفت و رشد کشور خود پیش رو داشته باشند. انشاءالله
پی نوشتها:
1. مولانا، حمید، گذر از نوگرایی، ترجمه یونس شکرخواه، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، پاییز 1371
2. همان منبع، ص 279
3. همان منبع (نقل به مضمون)
4. دکتر پناهی، محمد حسین، ضرورت ارزیابی علمی برنامه های توسعه و وضعیت آن در ایران، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره های 3و4، ص 84
5. مهندس موسوی، میرحسین، مجموعه مقالات سمینار تحقیق و توسعه، سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی ایران، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، تیرماه 1368، ص 18
6. همان منبع، نقل به مضمون، ص 17
7و8. مهندس موسوی، میرحسین، سخنرانی در دانشگاه تربیت مدرس، به مناسبت هفته دفاع مقدس، 1/7/76
9. شکرخواه ، یونس، تمدن اسلامی از دیدگاه امام خمینی، فصلنامه حضور، زمستان 76، شماره 22
10. سرادموند آیرونساید فرمانده نیروهای انگلیسی در شمال ایران بود. مراجعه کنید به خاطرات فردوست تحت عنوان "ظهور و سقوط سلطنت پهلوی" جلد دوم، تهران، انتشارات اطلاعات ، 1370
11و12و13و14. سید زاده، حمید - بررسی کتاب پاسخ به تاریخ، قم، چاپ مهدیه، تابستان 1370
15. مراجعه کنید به مقالات خارجی انتهای کتاب "داستان انقلاب" نوشته محمود طلوعی تهران، انتشارات علمی، پاییز 1370
16. همان منبع، ص 562
17و18و19و20و21و22و23. فوران، جان - انقلاب 79-1977: چالشی بر تئوری اجتماعی، فصلنامه حضور، شماره 18، زمستان 1375 از ص 184 به بعد 24. طلوعی، محمود، داستان انقلاب، تهران، انتشارات علمی، پاییز 1370
25. مجموعه اسناد لانه جاسوسی، بخش اول (ایران در بند) ، جلد 6، تهران، مرکز نشر اسناد لانه جاسوسی آمریکا، زمستان 1369
26. کوثر (مجموعه سخنرانیهای حضرت امام خمینی) - جلد دوم، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار ا مام خمینی، 1371
27. همان منبع، ص 504
28. همان منبع، ص 504
29. فوران، جان - انقلاب 79-1977 چالشی بر تئوری اجتماعی ، فصلنامه حضور شماره 18، زمستان 1375، ص 205
30 و 31و32. مجموعه اسناد لانه جاسوسی، بخش اول (ایران در بند) ، جلد 6، تهران مرکز نشر اسناد لانه جاسوسی امریکا، زمستان 1369
33. نعمتی زاده، محمدرضا، فصل خاکستر (مجموعه شعر) ، بوشهر، نشر شروه، زمستان 1370
34. طلوعی، محمود - داستان انقلاب، تهران، انتشارات علمی، پاییز1370
35. فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی - جلد دوم، تهران، انتشارات اطلاعات، 1370
36. بوستان سعدی 37. قرآن کریم، سوره آل عمران، آیه 103
38. فصلنامه حضور، خرداد 1372، ص 11
39و40و41و42و43و44و45و46. مجله حوزه، سال هفتم، فروردین تا تیرماه 1369، شماره 38-37
47و48. امام و انقلاب در آئینه اندیشه جهان، تدوین روابط عمومی سازمان بهزیستی استان مازندران، قم، نشر مرتضی، بهمن ماه 1369
49. فصلنامه حضور، شماره 20، تابستان 1376، ص 38
50. امام و انقلاب در آئینه اندیشه جهان، تدوین روابط عمومی سازمان بهزیستی استان مازندران، قم، نشر مرتضی، بهمن 1369
51و52و53 و54. فصلنامه حضور، شماره 1، خرداد 1370
55. کوثر (مجموعه سخنرانیهای حضرت امام خمینی) جلد دوم، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1371
56. آرشیو مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بهار 1376
57. دولت آبادی، فیروز، چهار انفجار در بستر تاریخ، فصلنامه حضور، مشاره 8، پاییز 1373
58و59و60و61و62. امام خمینی، کلمات قصار، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بهار 1372
63. واحد کامپیوتر مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، کد 13-99
64و65و66. رهنمودهای امام در جهت خودکفایی، مجله حوزه، سال هفتم، شماره 38و37، فروردین تا تیرماه 1369
67و68و69. واحد کامپیوتر مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، کد 13-99
70و71و72و73و74و75و76و77و87و79. امام خمینی، کلمات قصار، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بهار 1372
80و81و82 و83و84و85. همان منبع 86و87. صحیفه نور، جلد 14، مرکزر مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، تهران ، شرکت سهامی چاپخانه وزارت ارشاد اسلامی، 1361
88. امام خمینی، کلمات قصار، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بهار 1372
89. رهنمودهای امام در جهت خودکفایی، مجله حوزه، سال هفتم، شماره 38-37، فرودین تا تیرماه 1369
90. همان منبع 91و92. امام خمینی، کلمات قصار، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بهار 1372
93. مجله حوزه، سال هفتم، شماره 38- 37، فرودین تا تیرماه 1369
94. قرآن کریم، سوره اسرا، آیه 27.
95. نقل به مضمون از سخنرانی مهندس میر حسین موسوی در هفته دفاع مقدس در دانشگاه تربیت مدرس - 1/7/76
96. رهنمودهای امام در جهت خودکفایی، مجله حوزه، سال هفتم، شماره 38-37، فروردین تا تیرماه 1369
97. صحیفه نور، جلد 10، تهیه و تنظیم از مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، تهران، شرکت سهامی چاپخانه وزارت ارشاد اسلامی، 1361
98.
98، 99و100. امام خمینی، کلمات قصار، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بهار 1372
101. همان منبع 102. واحد کامپیوتر مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، کد76-19.
103. همان منبع 104و105و106. صحیفه نور، جلد 10، تهیه و تنظیم از مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1361
107. کیهان سال 1373، ص 186
108. قرآن کریم، سوره آل عمران، آیه 103
109. واحد کامپیوتر مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، کد 13- 99
110 و 111و112و113. همان منبع 114 و115. امام خمینی، کلمات قصار، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بهار 1372
116. قرآن کریم، سوره حدید، آیه 25
117. امام خمینی، کلمات قصار، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بهار 1372
118 و119 و120 و121و 122و 123. امام خمینی، کلمات قصار، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بهار 1372
124. صحیفه نور ، جلد 10، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، تهران ، شرکت سهامی چاپخانه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1361